سائو ٿيل گاهه : - ڪملا گوڪلاڻي
منهنجي مٺڙي ڀيڻ،
ڀريا ڏهه ورهيه ٿيا آهن توکي ڏٺي، توسان ملئي. پر ان ڏهاڪي ۾ تون هر وقت مون سان گڏ رهي آهين. دراصل، منهنجو وجود تنهنجي ڪري ئي سلامت آهي. هميشه وانگر هن ڀيري به ڪو بهانو ڏئي ٽاري نه ڇڏج. جيجاجي به توکي شخصي پروگرامن لاءِ ڀلي موڪل نه ڏيندو هجي، پر هن قسم جي سيمينارن ۽ پروگرامن لاءِ فخر سان ڇڏيندو اٿئي. وياکيان مالا جو ٽاپڪ به تنهنجي پروجيڪٽ سان وابسته آهي.
اچي پاڻ شاهد بڻج، ته تنهنجي رجو، جا پاڻ کي نالي پٽاندڙ رات جي اونداهيءَ جهڙي اڀاڳي ۽ اپسوڻي مڃي، چنتائن جي چڪرويوه ۾ ڦاسي، مانسڪ هنسائن جا هٿوڙا سهي، ڊپريشن جو شڪار بڻجي پئي هئي، جنهن ڪئين دفعا پنهنجي سرير کي- پرماتما جي ڏنل منشيه ديهه روپي هن املهه وراثت کي ختم ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي هئي، ڪڏهن ننڊ جون گوريون وٺي، ڪڏهن منگهڻ مارڻ جي دوا پي، ڪڏهن ڦاسيءَ جو ڦندو تيار ڪري، ڪڏهن ڪنهن کوهه يا باوڙيءَ ۾ شرڻ وٺڻ جي ناپاڪ ارادي سان گهر ڇڏي، سا تنهنجي رجو هاڻي ڪيئن ٿي پئي آهي.
هر دفعي ڪنهن ازغيبي شڪتيءَ اچي آتم هتيا جي پاپ کان روڪي، بي وقتائتي مؤت کان پئي بچايو. هيءَ ته ماءُ هئي جنهن جي آنڊي جي ڄر منهنجي اها حالت ڏسي نه سگهندي هئي. هڪ پاسي ڊاڪٽر ته ٻئي پاسي فقير ۽ مسر ٻانڀڻ پئي ڀيٽيندي هئي.
ان دفعي به امان ڪيڏو ضد ڪري تنهنجي شهر ۾ ٿيندڙ منهنجي ماسات جي شاديءَ تي وٺي آئي. اها لالچ ڏئي، ته شاديءَ جي بهاني پنهنجي دل گهري ساهيڙيءَ سان ملي اچ، ته من وڃي ڪو ٻيءَ پويئي. ۽ ان دفعي تنهنجو ملڻ مون لاءِ وردان بڻجي پيو. تو سڄو هفتو ڪاليج مان موڪل وٺي ڏينهن جو شهر جا پڪنڪ اسپاٽس گهمائي قدرتي نظارا ڏيکاري، پڙهائيءَ ۽ هاسٽل وارن ڏينهن جي ياد کي تازو ڪيو ۽ رات جو ڪچهريون ڪري روح- رهاڻين سان ڪنهن جادوئي انداز ۾ هپناٽائيز ڪري منهنجي- نراس ۽ ٿڪل زندگيءَ ۾ آشا جو سنچار ڪري نئين سِر جيئڻ لاءِ چاهه پيدا ڪيو. مون ۾ پاڻ سڃاڻي پاڻ لهڻ جي توفيق جاڳائي. ماضيءَ جي ڪُنن جي ڪڙڪي مان آجي ٿي حال کي سنڀالي، مستقبل لاءِ سوچڻ جي شڪتي جاڳي. حياتيءَ جي ڊڀ بڻجي سُڪي ويل جنهن گاهه کي بيڪار سمجهي اُڇلايم ٿي، سو تنهنجي پنهنجائپ ڀري نينهن جي پاڻيءَ سان سائو ٿيڻ لاءِ سِس ڪڍي بيٺو.
خود ثنائيءَ کان پاڻ بچائي پاڻ کي پڏائڻ جي فطرت کان پري رهي، سچ ٿي چوان ته هت نه رڳو، منهنجا شاگرد ۽ ڪليگس پر پرنسيپال ۽ وائيس چانسلر به چوندا آهن ته سنڌين جي ذهنيت کي سلام آهي. ڊاڪٽر رجنيءَ جي ليڪچر ۽ رهبريءَ تي شاگرد ايئن ئي فدا آهن، جيئن اڳ ۾ آچاريه ڪرپلاڻيءَ لاءِ چريا هوندا هئا. ڏيهي پرڏيهي کوجنيڪن کي پاڻ تي مفتون ڪري ڇڏيو اٿس.
پر به مان ايڏي تفصيل لکي تنهنجي جگياسا ڇو شانت ڪري رهي آهيان. تون ڪيئن به ڪري روبرو اچي ڏس ته تنهنجي رجنيءَ جي چوگرد قدرت ۽ پرماتما ڪيئن اُجالا ئي اُجالا، روشنيون ئي روشنيون لُٽايون آهن. پر انهن اُجالن کي سار ٿڪتا تڏهن آهي، جڏهن تون اچي ڏسندينءَ- اهي اُجالا خلقي روشني، لٽائيندڙ منهنجي شريڪِ حيات اُجول کي. هو آهي منهنجي ئي ڪليگ تو جهڙي دل گُهري ساهيڙي پروفيسر سڀدرا جو ڀاءُ، شهر جي نامياري فرم ۾ سپرنٽينڊنگ انجنيئر، وڏي ڳالهه ته وڪرم جو باس، جنهن مونکي اٿاه خوشيون عطا ڪري وڪرم کي هر پل احساسِ جُرم ۾ تڙڦڻ لاءِ مجبور ڪيو آهي.
تنهنجي اوسيڙي ۾ تنهنجي ئي ته،
رجني.
رجني بي. ايڊ، ۾ منهنجي هاسٽل جي رُوم- ميٽ هئي. بي. اي. ۾ يونيورسٽي ٽاپ ڪري ٻه ٻه گولڊ ميڊل حاصل ڪيل. پرنسيپل به چوندي هئس: ”تون ايم. اي. ڪري ڪاليج ۾ ليڪچرر بڻج. بي. ايڊ. ڪري ڇا ڪندينءَ؟“ پر رجنيءَ جو ٻڍو پتا ٽن نياڻين کي ڪڏهن شينهن ڪلهي چاڙهي پار پوندو، انڪري رجنيءَ فيصلو ڪيو، ته جلد ماستري ڪري ٻنهي ڀينرن جي شادي ڪرڻ بعد ئي پنهنجي حياتيءَ بابت سوچيندس. ۽ سچ پچ بي. ايڊ، ڪرڻ بعد ترت ئي کيس ماستري ملي. ٻنهي ڀينرن ٻارهون درجو پاس ڪيو، سونهن ۾ سرس هجڻ ڪري جلد انهن لاءِ سٺا گهر ملي ويا ۽ هاڻي رجنيءَ کي ماءُ پيءُ سمجهايو ته تون شادي ڪر، اسانجي حياتيءَ جو ڪهڙو ڀروسو؟ هن خود غرض ۽ بيدرد جهان ۾ تون ڪيئن اڪيلي سِر هلي سگهندينءَ ۽ اڃا آهين به 27 ورهين جي. اڄ ڪلهه گهڻو تڻو ڇوڪريون ان عمر تائين مس وڃي ٿيون شادي ڪن.
۽ رجوءَ جي وڪرم نالي هڪ انجنيئر سان شادي ٿي گذري. هو بمبئيءَ جي وڏي فرم ۾ ملازم هو ۽ پنهنجي ماسيءَ جي گهر ۾ رهندو هو. شاديءَ ۾ مان به پنهنجي ٻنهي ٻارن ۽ مسٽر سميت شريڪ ٿي هئس. هفتي بعد جڏهن رجو بمبئيءَ لاءِ رواني ٿي رهي هئي، تڏهن مان کيس اسٽيشن تي اُپرائڻ وئي هئس. اتي ئي مونسان ڀاڪر پائي اچي اوڇنگارن ۾ پئي. چوي، ”وڪرم جيترو شڪل جو سهڻو ۽ نالي موجب قداور ۽ ٺاهوڪو آهي، هوند هر ڪو منهنجي ڀاڳ تي ريس ڪري، پر مِٺي، هنجو پنهنجي ماسات سان اجوڳ ناتو آهي. هڪ هفتي ۾ مون گهڻائي رنگ ڏٺا آهن.“
مونکي ڌڌڪو رسيو- قسمت جا هي ڪهڙا تماشا آهن؟ رجوءَ کي هيءَ ڪهڙن ڪرمن جي سزا ملي رهي آهي؟ پر ٻاهران ڏڍ ڏيڻ لاءِ چيم: ”چري پاڻ ته سنويدنشيل ڪلاڪار آهيون. ڪنهن سنٻنڌيءَ سان گهڻي اٽئچمينٽ ڪري گهرائي ٿي ويندي آهي. هو به ماسيءَ وٽ اٺ ورهيه رهيو آهي. توکي اجائي غلط فهمي آهي. ڇوڪريءَ جي شادي ٿي، يا توکي ٻار ٻچو ڄائو، ته سڀ نارمل ٿي ويندو.“
پر ايئن ڪٿي ٿي سگهيو؟ وڪرم ته ماءُ پيءُ جي ٻڍاپي جي خواهش ڏسي رجنيءَ لاءِ ”ها“ ڪئي. نه ڪرڻ لاءِ ڪو بهانو به نه هوس. رنگ روپ، پرسنلٽي، تعليم، گهرو ڪم ۾ مهارت حاصل ڪيل، وڏ گهراڻي، سنسڪاروان، نمرتا ڀرئي مٺڙي سڀاوَ جي مالڪڻ. پر هو ڪو سچ پچ ماسات جي پريم ڄار ۾ ڦاٿل هو.
رجوءَ سان سندس وهنوار نؤڪرن کان به بدتر هو. اڌ رات تائين ماسات سان رُلي- پِني گهر ايندو هو. رجو سهاڳڻ هوندي به ڪنواري ئي رهي. سندس برفيلين اکين ۾ اپمان ۽ بي عزتيءَ جي چڻنگ جي لهس اندر ئي اندر جلائي کيس جُهوريندي رهي. ڏينهن رات طعنن جا تير، مهڻن جا موچڙا ۽ ٽوڪن گاڏڙ گارين جو وسڪارو وسائيندو رهندو هوس. ڪاليج جي لاثاني رجو هنن لاءِ جاهل، ڳوٺاڻي، مورک ۽ اڌ چري هئي. دڙڪن جو اهو دستور نؤڪرن، ڌوٻيءَ ۽ آئي وئي آڏو به سلسليوار جاري رهندو هو. پر پيڪن جي ”سپورٽ“ نه ڏسي رجنيءَ وٽ خاموشيءَ جي ڍال جو سهارو وٺڻ کانسواءِ ڪو چارو نه هو. هوءَ سمجهي وئي ته ان بهاني کائنس پلاند آجا ڪيا ويندا. جڏهن سهڻ جون سموريون حدون پار ٿي چڪيون ۽ رجوءَ زبان کولي. ته کيس بهانو ڪري پيڪي موڪليائون ۽ ٻن ڏينهن بعد طلاق جو نوٽيس، جيئن اهڙن ڪيسن ۾ ٿيندو آهي، ڪوڙا سچا من گهڙنت الزام هڻي. رجنيءَ کي هڪ ته ڪنهن جو ساٿ ۽ سهارو ڪونه هو. ٻيو ٻن مهينن ۾ ساڻس ٿيل عقوبتن ڪري هوءَ ڪابه مخالفت ڪرڻ يا موٽي وڃڻ جي همٿ نه ڪري سگهي، سو طلاق نامي تي صحي ڪري موڪلي ڏنائين ۽ وڃي ٻيهر نوڪري ڪيائين. پر ڄڻ بي ڏوهي هوندي به ڏوهارين جهڙي حالت بڻجي پيس. کيس لڳندو هو اسٽاف ۽ پاڙي وارن جون سوالي نظرون ۽ شڪي سوال کڻي هوءَ جيئري نه رهي سگهندي. هنن ڪيسن ۾ ڪير اهو نه سوچيندو آهي، ته آخر ڇوڪريءَ سان ئي ايئن ڇو ٿو ٿئي؟ ايئن ته ڪير هوند ڪرڙ ۽ ٻٻر جي وڻ سان به نه ڪري، هڪ زمين مان اُکوڙي ٻينءَ ۾، ۽ ٻينءَ مان پاڙئون پٽي ٽينءَ ۾... ۽ ايئن ڇوڪري ڌڪ گهٽ مانسڪ روڳي بڻجي پئي.
مون ان هفتي ۾ سندس آتم وشواس جاڳائڻ جي ئي ته ڪوشش ڪئي هئي. چيومانس: ”حياتيءَ جو مقصد مَٽائي، ڪامياب پتني ۽ نماڻي نُنهن جو محدود دائرو ڇڏي، ايم. فِل، پي- ايچ. ڊي. ڪرڻ لاءِ کوجنا جي ميدان ۾ ٽپي پئُه. گانڌين ٿاٽِ (Gandhian Thought) ۾ تنهنجو چاهه آهي. تون به مانسڪ هنسا تي ويهي کوج ڪر. هن طرح جُهرڻ سان ته هٿائين تنهنجي ظالم ساهرن کي، وڪرم نالي بيحد ڪانئر پتيءَ کي، اِهو به چوڻ جو موقعو ملندو ته ڇوڪري چري آهي ۽ اُهي بي ڏوهي ثابت ٿي ويندا.“
رجوءَ سچ پچ پنهنجو سمورو ڌيان ”ڪئريئر“ ۾ کُپائي ڇڏيو. جنون ڌاري جُنبي وئي پنهنجي ريسرچ ۾. ايم. فِل.، پي- ايچ. ڊي. ڪري وديا پيٺ ۾ ئي ليڪچرار بڻي. ۽ ڇهن ورهين جي مختصر عرصي ۾ ئي ٽي پي- ايچ.ڊي. جا ٿيسز ۽ چار ايم. فِل جا ڊسرٽيشن پنهنجي رهبريءَ ۾ تيار ڪرايا. نتيجن، گذريل سال ريڊر جي پوسٽ لاءِ ٿيل اِنٽرويو ۾ به هوءَ چونڊجي وئي. سڀ کان اول اها خوشخبري مونکي ئي ڏني هئائين.
مون مذاق ۾ ئي کڻي لکيومانس: ”مان تنهنجي ڪاميابيءَ کي تڏهن مڃان، جڏهن تون پنهنجي مانس اِستر جي ڪنهن ڇوڪري سان ”سيٽل“ ٿين، وڪرم ۽ سندس واسطيدارن کي احساسِ جُرم ۾ تڙڦڻ لاءِ مجبور ڪرين ۽ جنهن نراسا ۽ ڊپريشن جو شڪار هنن توکي بڻايو هو، ان کان وڌيڪ مانسڪ ياتنائون اُهي به ڀوڳين.“
ايئن ياد ڪندي ڪندي منهنجي جا اک لڳي، سا گاڏي بيهڻ تي ئي کلي. ڏٺم ته منهنجي منزل اچي چڪي آهي ۽ دٻي ٻاهران رجني پنهنجي اُجول سان مٺڙي مرڪ ۽ آجيان جي جذبي جا اڪيچار انبار کڻي مونکي رِسِيوَ ڪرڻ لاءِ بيٺي آهي.... ۽ مونکي لڳي ٿو، اُجول جي آڌار ڀومي، سندس پيار جو پاڻي ۽ حياتيءَ جي مڙنئي حاصلاتن جو ڀاڻ پائي، سُڪل گاه سائو ٿي لهلائڻ لڳو آهي.
(1947ع کان پوءِ جي هند جي چونڊ ڪهاڻين تي مشتمل ڪتاب ”ڪٿا – ياترا“، تان ورتل)