جـــيــجــي : - زرينه بلوچ
”نه، جيجي، پير ڪونه ٿا سڙن. هيءَ نوڙي اماڻيانءِ ٿي، ان ۾ ٻٽي اڳڙيون ٻڌي موڪل.“
”پٽ، اڃان ته ڪَتر ڪانه ڪئي آهي. ڪپڙا ڪتريان ته پوءِ توکي ڏينديس.“
”جيجي، تون ته روز پئي بهانا ڪرين. ڪلهه به چيئي ته سڀاڻي ڏينديس. اڄ منهنجي گُڏيءَ جي شادي آهي، مون اڃان ڏاج ڪونه ٺاهيو آهي.“ مون روئڻهارڪي ٿيڻ جو ارادو ڏيکاريندي چيو.
”چڱو ممڙي، پيتي ۾ ڏسان ٿي.“ ائين چئي جيجي ڪوٺيءَ ۾ گهڙي وئي ۽ ٻٽي ڪاترون ڳولي کڻي آئي. نوڙيءَ ۾ ٻڌي ڏنائينم. آءٌ اڳڙيون کڻي وڃي ڪوٺيءَ ۾ گُڏين جو ڏاج سبڻ ويٺس.
جيجي ۽ اسان جا گهر گڏيا پيا هئا. وچان رڳي ڀت هئي. سندس اڱڻ ٻيءَ گهٽيءَ ۾ هو. صُفو ۽ ڪوٺي اسان جي اڱڻ سان گڏيل هئا. اسان کي جڏهن به ڪا شئي شڪل کپندي هئي ته آءٌ رڌڻي جي ڀت تي ڏاڪڻ رکي، رڌڻي جو کڏ ٽپي، نوڙي هيٺ اماڻي، جيجيءَ کان شئي وٺندي هيس.
جيجي ڪپڙا سستي اگهه ۾ سبندي هئي، تنهن ڪري اوڙي پاڙي جون زالون، کانئس ڪپڙا سبائينديون هيون. خاص ڪري برقعا ته لاجواب سبندي هئي. سبراڻي وري ڪيتري؟ پنج يا ڇهه رپيا. مهانگي ۾ مهانگو برقعو ڏهه رپيا ڇيهه ٿيو. تنهن ۾ ڏيڍ رپيو اکين واري کي ۽ اٺ آنا رومالي ۽ ٽوپي ليڪاڻي، باقي کيس وڃي چار يا پنج رپيا بچندا هئا. مرداڻي قميص جي سبراڻي اٺ آنا ۽ سٿڻ جا ٻارنهن آنا. زناني چولي سٿڻ جو رپيو.
جيجيءَ وٽ سدائين ماين جا ميڙا لڳا پيا هوندا هئا، جيڪي سڄي شهر جون گلائون، جهيڙا جهٽا، شادي غميءَ جا نبيرا اتي اچي ڪنديون هيون. جيجي ڏاڍيءَ دلچسپيءَ سان سندن ڳالهيون ٻڌندي هئي ۽ سندن فيصلا به ڪندي هئي. سندس پوڙهي ماءُ، ناني ڪريمان، جيڪا اٽڪل ستر ورهين جي هئي، سا ننڍي منجيءَ تي ليٽي پئي هوندي هئي. کيس دم جي بيماري هئي، ڪڏهن رڙهي اچي ٻاهر اڱڻ ۾ وهندي هئي، جتي جيجي ڀت جي پاڇولي ۾ مشين پئي هلائيندي هئي. سندس آڏو تڏي تي ٻه ٽي زالون هميشه ويٺل هونديون هيون، جن مان ڪا ناني لاءِ چلم تازي ڪندي هئي: ته ڪا وري چُلهه مان پوريل ٽانڊو ڪڍي ٽوپيءَ ۾ چاڙهيندي هئي. ڪنهن مهل ناني رڙ ڪري چوندي هئي: ”عاشو، مون کي ناس جو سونگي ته کٽ تان کڻي ڏي.“ آءٌ ڊوڙ پائي سونگي کڻي اچي نانيءَ کي ڏيندي هيس. سڀ زالون جيجيءَ ۽ نانيءَ جو ڪم خوشيءَ سان ڪنديون هيون، ڇو جو ڪنهن کي پٽ جي قميص جلدي کپندي هئي ته ڪنهن کي برقعي جي تڪڙ هوندي هئي. ٻارن کي وري گُڏين لاءِ اڳڙيون کپنديون هيون. انهيءَ لالچ ۾ ٻار سندن ڪيترائي ڪم ڪندا هئا. ڪو هٽ تان اٽو گيهه وٺي ڏيندو هون ته ڪو وري پاڻيءَ جو ڏول وهنجڻ لاءِ يا وضو لاءِ ڀري ڏيندو هون.
جيجيءَ جو ڀاءُ ماما پير بخش، واڍڪي ڪم جو بادشاهه ڪاريگر هو. جي ڪم لڳندو هوس ته مهينن جا مهينا پيو هلندو هو. جي نه ته مهينن جا مهينا گهر ۾ ويٺو هوندو هو. ماما پير بخش سج لٿي مهل سخي بادشاهه جي سلامي ڀرڻ ويندو هو ۽ جمعي رات سائين شهيد سرفراز جي زيارت تي ويندو هو. نه ته سڄو ڏينهن وڏي صفي ۾ منگهه هيٺان کٽ تي ستو پيو هوندو هو. ڪَنن کان ڳرو هو، جنهن ڪري آئي وئي جي گوڙ گهمسان جي پرواهه ئي ڪانه هوندي هيس.
جيجي صبح جو سويل اٿي، وضو ڪري نماز پڙهي، دور ڪري، پوءِ وڃي چلهه ٻاريندي هئي. ماني پچائي، کارائي پياري هوديءَ ۾ ويهي ٿانوَ مليندي هئي، جا وڏي صفي جي ڪنڊ تي ۽ نانيءَ جي کٽ جي پيرانديءَ کان هئي. اتي ئي ڀت ۾ جارو ٺهيل هوندو هو، جنهن ۾ ٿانوَ ڌوئيندي رکندي ويندي هئي ۽ پوءِ ڇنڊ ڦوڪ ڪري هٿ منهن ڌوئي، ڦڻي ڏيئي، وڃي مشن تي ويهندي هئي. انهيءَ وچ ۾ وٽس ڪيتريون ئي زالون اينديون وينديون هيون، جن سان ڳالهائيندي به ويندي هئي ته سبندي به ويندي هئي.
وڏي صفحي جي سامهون ٻه ڪوٺيون هونديون هيون، جن مان ننڍي ڪوٺيءَ ۾ ماما جا واڍڪي جا اوزار، پراڻيون ڪاٺيون، دٻا وغيره پيا هوندا هئا ۽ در لڳ جيجيءَ جون چار پنج پيتيون هڪ ٻئي مٿان رکيون هونديون هيون، انهن ۾ اڻ سبيل ۽ سبيل ڪپڙا، برقعا وغيره هوندا هئا. ڪاٺ جي وڏي پيتيءَ ۾ سندس ڪپڙا، زيور ۽ ٻيون پاڙي پتيءَ جون امانتون رکيون هونديون هيون. غريب مايون چوريءَ جي ڊپ کان يا وري مڙسن کان لڪايل ميڙا چونڊي وٽس آڻي رکنديون هيون. جيجي اهي بنا ڳڻڻ جي ويڙهيل سيڙهيل جيئن هوندا هئا، تيئن پيتيءَ ۾ بند ڪري ڪلف ڏيئي ڇڏيندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن ته اها سادگي ڳچيءَ ۾ پئجي ويندي هيس. زالون کانئس ڦڏو ڪري وڌيڪ پئسا يا زيور ڀرائي وٺنديون هيون.
جيجيءَ ڪڏهن به نماز، روزو نه ڇڏيو. گرميون هجن توڙي سرديون کانئس نه ڪڏهن نماز قضا ٿي، نه وري ڪڏهن روزو ڇڏيائين. رمضان شريف کان سواءِ به جمعي رات نفلي روزا رکندي هئي. سندس منهن هميشه چوڏهينءَ جي چنڊ وانگر پيو چمڪندو هو. اوڙي پاڙي ۾ شاديءَ براديءَ ۾ پاڙي جي زالن سان گڏجي ويندي هئي. امان کي ۽ مون کي، بابا جيجيءَ کان سواءِ ڪڏهن به شادي وغيره تي اڪيلو ڪونه ڇڏيندو هو. جيجيءَ جي هلڻ جو ٻڌندو هو ته پوءِ موڪل ڏيندو هو.
مون کي هڪڙي ته گُڏين جي ڪپڙن گڏ ڪرڻ جي چُوس ۽ ٻيو وري مشين هلائڻ جو شوق. تنهن ڪري سڄو سڄو ڏينهن جيجيءَ وٽ ويٺي هوندي هيس، جيجيءَ کي برقعو سبڻو هوندو هو ته مون کي مشن هلائڻ لاءِ چوندي هئي ۽ پاڻ برقعي جون پليٽون سڌيون جهلي سبندي ويندي هئي، ڇو جو گهڻي مشين هلائڻ ڪري کيس رات جو ٻانهن ۾ سخت سور پوندو هو. آءٌ دعائون پيئي گهرندي هيس ته الله ڪري ڀاڳل شيدياڻي سگهي سگهي اچي. ڇو ته پوءِ جيجي مشين منهنجي حوالي ڪري، ٻن ٽن سٿڻن جا ڏر سبڻ لاءِ ڏيئي پاڻ وڃي پينگهي ۾ ڀاڳل سان رهاڻيون ڪندي هئي. ماما ڪم تي هوندو هو. ناني ستي پئي هوندي هئي. جيجي ۽ ڀاڳل پاڻ ۾ پيون ڳالهائينديون هيون. ڳالهين ڪندي جيجي اوچتو سڏ ڪري چوندي هئي، ”عاشو ٻاهرين در کي ڪڙو ته ڏيئي ڇڏي، متان ڪا فقيرياڻي ڪو ٽپڙ ٽاڙي کڻي وڃي.“ جيجيءَ وٽ فقيرياڻيون گهڻيون اينديون هيون. پاڻ ڪڏهن به کين هٿين خالي نه موٽائيندي هئي. کين اٽي لپ، مانيءَ ڀور يا پراڻو سراڻو ڪپڙو ڏيندي هئي، پوءِ به فقيرياڻيون وجهه وٺي ڪو نه ڪو ٽپڙ تڳائي وينديون هيون. آءٌ اٿي وڃي در بند ڪندي هيس ۽ اڃان مشين تي ويهڻ جي ڪندي هيس ته چوندي هئي، ”مٺا پٽ هي در به ورائي ڇڏ. مکيون ٿيون پٽين.“ ڪوٺيءَ جو در جيڪو اڱڻ ۾ کلندو هو، سو هميشه بند هوندو هو. وچان در بند ٿيڻ تي مون کي ڏاڍي خوشي ٿيندي هئي. آءٌ وجهه وٺي پنهنجي گڏين جا چولا سبي وٺندي هئس.
منهنجون اٽڪل ويهارو کن گُڏيون هونديون هيون، جن جا وري ٻار ٻچا به هوندا هئا. انهن سڀني گڏين مان مون کي هڪڙي گڏي ڏاڍي وڻندي هئي، جا امان هڪ رپئي ۾ صفوران ساٽياڻيءَ جي سؤٽ کان ٺهرائي ڏني هئي. سندس وڏيون اکيون، ڊگها وار، ننڍڙا سهڻا هٿ ۽ پير اهڙا هوندا هئا. جهڙي ڪر پدمڻي! مون کي ايڏي ته وڻندي هئي جو مون کڻي جيجيءَ جو نالو رکيس ۽ سڀني گڏين جي پٽ راڻي ڪيومانس. ٻي گڏي جا مون کي زبيءَ ٺاهي ڏني هئي، تنهن جون اکيون چنجهيون هيون. ٿلهي، بي ڊولي وري اهڙي هئي، جهڙوڪر ڀاڳل. مون به کڻي ڀاڳل جو نالو رکيس ۽ سڀني گڏين جي نوڪرياڻي ڪيومانس. سڄو ڏينهن پيئي ٻين گڏين جي آڳي پيڇي ڪندي هئي.
ڀاڳل کي سدائين پئسن جي کوٽ هوندي هئي. هڪڙي ڏينهن آءٌ امان جي ڪم سان جيجيءَ وٽ ويس ته ڀاڳل چلم پيئي پيتي ۽ جيجيءَ مشين پئي هلائي. ناني ٻاهر اُس ۾ منجيءَ تي ستي پئي هئي. ڀاڳل مون کي ڏسي جيجيءَ کي چيو، ”اجها عاشو آئي اٿئي، کڻي انهيءَ کي اماڻ.“ جيجيءَ مون کي ڏسي آهستي چيو، ”عاشو چڱو ٿيو جو آئينءَ، بيٺي پير حليمان کان ويهه رپيا آڻي ڏينم.“
آءٌ حليمان کان ويهه رپيا وٺي اڃان گهٽيءَ جي در وٽ پهتس ته ڀاڳل سامهون پئي آئي ۽ سٽ ڏيئي منهنجي هٿن مان ويهه ئي رپيا کسي ورتائين.
مون چيو ”ماسي، اهي پئسا جيجيءَ جا آهن.“
”ماڻهين جيجهين جا ڪونه آهن، منهنجا آهن.“ مون کي تڙي ڏيئي چيائين.
مون روئي اچي جيجيءَ کي دانهن ڏني. جيجي چيو: ”ممڙي، اهي پئسا مون ڀاڳل لاءِ گهرايا هئا.“
مون چيو: ”جيجي، مون کي ڇڙٻ ڇو ڏنائين؟ آءٌ ڪو پئسا کڻي ٿي ويس ڇا؟“
نانيءَ اها ڳالهه ٻڌي، جيجيءَ کي چيو: ”اها رن ڦري فقير ڪري ڇڏيندئي.، جيڪو ٿي ڪمائين، سو ٿي انهيءَ کي کارائين.“
پوءِ ته جيجي ۽ ناني پئي پاڻ ۾ وڙهيون. آءٌ امان جو چولو کڻي گهر هلي آيس. امان منهنجي منهن ۾ ڏسي چيو: ”ڇو، رني آهين ڇا؟“
مون ڀاڳل واري ڳالهه ڪري ٻڌائي. امان کي خار وٺي ويئي ۽ پنهنجي منهن چوڻ لڳي: ”انهيءَ ڪميڻيءَ رن ملڪ تپائي ڏنو آهي! چڱو اچي ڪزوءَ کي ڀتي آهي: اڄ سؤ گهرجيم. شاديءَ تي وڃڻي آهيان! اڄ جمعي جي ڀيڻ گذاري ويئي آهي، تنهن لاءِ ڇاڙ ڏيڻي آهي! اڄ امڪي لاءِ پئسا کپن. اڄ ڊمڪيءَ لاءِ کپن.“
ڳچ ڏينهن گذري ويا. هڪڙي ڏينهن امان رلين جون ٽڪريون پئي ڳنڍيون مون به کيس ٽوپي ۾ همراهي پئي ڪرائي ته ڪنهن مهل ماسي جانل لنگهي آئي. ڳالهين تان ڳالهيون ڪندي جيجيءَ جي ڳالهه نڪتي.
”ڪزوءَ ويچاريءَ سان ناحق ٿي ويو!“ ماسي جانل چيو.
”ڇو؟ ڇو؟ ڇا ٿيو؟“ امان پڇيو.
”ادي، انهيءَ ڀاڳل ڪسبياڻيءَ جو اچي خرچ کٽو، سو منهن ڀيلڙو ڪري، ڳوڙها ڳاڙي ڪزوءَ وٽ اچي ويهي رهي. چي: ”مون کي پنج سئو رپيا گهرجن، منهنجو ڀاءُ چوري ۾ جهلجي پيو آهي، تنهن لاءِ وڪيل ڪرڻو آهي.“ ڪزوءَ ويچاري وٽ هڪيا پئسا ڪونه هئا، تنهن ڇا ڪيو جو ساران شوريءَ جي دهري کڻي ڏنس، ته اها ڪٿي گروي رکي پئسا ڪم ۾ آڻ.“
”ائي مٺيس! هاڻي دهري ته ڇٽي!“ امان دانهن ڪندي چيو.
”ها، ادي، اها ته ڳالهه ڪريان پئي. اڄ اوچتو ڦاٽ ڦاٽو ته دهري ته ڀاڳل مورڳو وڪڻي ڇڏي آهي.“
”ائي گهوڙا!“
”ساران جي مائٽن جي ڪا اتر ۾ شادي آهي، تنهن لاءِ پنهنجا ڳهه ڪزوءَ کان وٺڻ آئي، تڏهن دهريءَ جي ڳالهه ڦاٽي پيئي. پوءِ ته اڳيان ساران آهي، تنهن نه ڇڏيو ڪزوءَ کي. نه ڀاڳل کي. هاڻ ته ڪزوءَ کي سر سان اچي لڳي آهي ته متان ڀاءُ جي ڪن ڳالهه پوي. پر ادي اها ڳالهه ڪا لڪڻ جي آهي؟“
”ڪزوءَ جا به انصاف آهن! رن اصل اهڙو ته انڌو ڪري ڇڏيو آهيس، جو پنهنجي عزت جو خيال نٿو ٿئيس.“
”ها ادي، هاڻ ته ويچاري منجهي پيئي آهي، ڇا ڪري؟ ساران سان ٽن ڏينهن جو واعدو ڪيو اٿس. اڄ ته ويئي آهي ڀيڻ وٽ، ڏسجي ته ڇا ٿو ٿئي. مون تي به ڪم رکيو آهيس ته وڏيرن وٽ منڊيون رکي پئسا آڻي ڏي. سو اوڏانهن ٿي ويس ته چيم ته تو وٽان به ٿيندي وڃان.“
ٻئي ڏينهن امان ۽ آءٌ جيجيءَ جي گهر ويونسين ۽ جيجيءَ وٽ زبي ۽ زبيءَ جي ماءُ ويٺيون هيون. زبيءَ جي ماءُ جيجي سان پئي ڳالهيون ڪيون ۽ زبي مشين پئي هلائي.
آءٌ زبيءَ وٽ ويهي رهيس. ناني اندر ليٽي پئي هئي. ڳالهين ڪندي زبيءَ جي ماءُ چيو:
”ڀاڳل ته اڄ ڪلهه شهربانو وٽ سڄو ڏينهن ويٺي هوندي آهي.“
”ڪهڙي شهربانو؟“ جيجيءَ چيو.
”اها، امان، ٻٻرياڻيءَ جي ڌيءَ ڪانهي، جيڪا اڳي کهنڀاٽيءَ سان ڦٽيل هئي؟“
”ائي، ها ها، اها بچائيءَ جي ڌيءَ نه؟“ امان چيو.
”ها، ادي، اها بچائيءَ جي ڌيءَ انهيءَ کي گهٽ ڪري نه سمجهه. انهيءَ رن ماڻهن جا ڀُنگا ڀينگ ڪري ڇڏيا آهن، جيڪو انهيءَ جي ور چڙهيو. سو ڇٽو!“ زبيءَ جي ماءُ چيو.
”آءٌ به چوان ته ڀاڳل روز روز اديءَ ڪزوءَ وٽان پئسا وٺيو وڃي، سو انهيءَ کي پيئي کارائي.“ امان چيو.
جيجي اها ڳالهه ٻڌي ڪُڇي ڪانه، پر مون ڏٺو ته سڄي هيڊي ٿي ويئي.
ڪيترا ڏينهن گذري ويا. هڪڙي ڏينهن مون جيجيءَ جي مٿي مان جُون ويٺي ڪڍيون. ماسي جانل ۽ امان به ويٺيون هيون ته اوچتي ڀاڳل اچي نڪتي. جيجيءَ ڀاڳل کي ڏسي ڇرڪ ڀري، منهن کڻي پاسي ڪيو. ڀاڳل جيجيءَ ڏانهن منهن ڪري چيو:
”ايتري ڪاوڙ؟“
جيجيءَ ڪوبه جواب ڪونه ڏنو. اتي جانل ڀاڳل کي ٺوڪو ڏيئي چيو ”ڀاڳل ڪر خبر؟ ڪيئن نڪري پئين؟ شهروءَ مان پيٽ ڀرجي ويئي ڇا؟ يا وري ڪا ٻي دهري ٻهري کپئي؟“
”ائي هاڻي گهڻو ڪيئي، اجايو وات نه هڻ، توکي به سڃاڻان ٿي.“ ڀاڳل ٽپ ڏيئي اٿي چيو.
ماسي جانل چيس ”ائي ته پوءِ وري ڪهڙو منهن کڻي آئي آهين؟ وڃي پنهنجي انهيءَ چهڳوٽيءَ وٽ ويهه.“
”ڇو نه ويهنديس؟ ڇو نه ويهنديس؟ اوهين سڙو، کامو، پچو، رن ڀڙوي! ڀڙوتون پاڻ ڪري ۽ چوي وري ٻين کي!“ ائين چئي، گاريون ڏيندي، ڀاڳل پڇ ڇنڊي اٿي هلي.
ڪيترن ڏينهن کان وٺي جيجي اجهاميل اجهاميل پئي لڳي. اهڙي ته ماٺ اچي ويس، ڄڻ کيس کلڻ ڳالهائڻ وسري ويو هو. اڳي نانيءَ سان ڳالهه ڳالهه تي چڙيو پوندي هئي. هاڻ ناني ڪيترو، ڪاوڙبي هئي ته به ڪو جواب ڪونه ڏيندي هئي. سيبو ڪندي ڪپڙو ابتو سبتو سبيو وجهندي هئي، جنهن کي وري وري اڊيڙي سبڻو پوندو هوس. سبندي سبندي ڪو پور پئجيو ويندو هوس، ته مشين ڇڏي منهن ويڙهي وڃي پينگهي ۾ پوندي هئي.
امان چوندي هيس، ”ڇو ڪزو، اڄ مشين ڪونه ڪڍي اٿئي؟“
جيجي چوندي هئي: ”ادي هاڻ ته ڪم به نٿو اُڄهي، الائي ڇو، من موڳو پيو لڳي! ڀانيان ته هي گهر ڇڏي، اڏامي ڪنهن اهڙي پاسي وڃان جتي ڪير نه هجي.“
اها ڳالهه ٻڌي آءٌ چوندي هيس: ”جيجي، تون جي اڏامي ٻئي پاسي ويندينءَ، ته پوءِ ماما کي ماني ڪير پچائي کارائيندو؟“
”امان پوءِ کٽي سندن قسمت، مون ڪو سندن سڄي عمر جو ٺيڪو ته ڪونه کنيو آهي.“
جنهن تي ناني چيو: ”امان، هينئر اسين بي پهچ ٿي پيا آهيون، تڏهن روز روز کاڌي جا مهڻا پئي ڏي.“
اسين منهنجي ماساتن جي شاديءَ تي ڪراچي هليا وياسين ۽ پندرهن ڏينهن اتي رهي پياسين، جنهن رات موٽياسين، تنهن جي ٻئي ڏينهن امان ۽ آءٌ جيجيءَ لاءِ مٺائي کڻي وياسين، جيجي کٽ تي ستي پئي هئي. ناني منجيءَ تي ويٺي هئي ۽ جانل مانيون پئي پچايون.
امان جانل کان پڇيو: ”ڇو، ادي، خير ته آهي؟ ڪزو ستي پئي آهي.“
جانل ماني اٿلائيندي چيو: ”ڪزوءَ ويچاريءَ کي ته الله بچايو آهي، مري بچي آهي.“
امان پڇيو ”ڇا ٿيس؟“
ماسي جانل چيو” اوچتو ويٺي ويٺي دورو اچي پيس، ويچارا ٻئي ماءُ پٽ پريشان ٿي پيا. مون کي کڻي سڏيائون، ڊاڪٽر گهرايوسين، ڪئين علاج ڪياسين، پر فائدو ئي ڪونه ٿيو، جيئن پوءِ تيئن پٽ پوندي ويئي. پوءِ ته ادا وڃي مولوي عبدالله کي وٺي آيو، جنهن سڄيون سڄيون راتيون پڙهي دم ڪيس، تڏهن هاڻ مس ٽيون ڏينهن کان وٺي آرام آيو اٿس. خدا بچايس نه ته بچڻ جي اميد ڪونه هئس.“
جيجي سڄو مهينو کٽ تي پيئي هئي. خدا خدا ڪري مهيني کان پوءِ مس ڪنڌ کنيائين. پوءِ به ماما سڄو مهينو پئي مولويءَ کان ڇنڊا ڦيڻا ڪرايس. تڏهن وڃي ڪا هلڻ چلڻ جهڙي ٿي.
چاچو مولوي عبدالله اسان جي پاڙي جي مسجد ۾ پيش امام هو. اڳي جيڪو مولوي هو، سو اسان کي اصل ڪونه وڻندو هو. سدائين منهن ۾ سونڊ پيو هوندو هوس. آءٌ ۽ زبي ڪڏهن کڻي مسجد جي درين مان اندر جهاتي پائينديون هيونسين، ته وٺي رانڀاڙ ڪندو هو ”ڇوريون، مرداريون وڃو نٿيون!“ تنهن ڪري اسين گسان پنڌان کيس ڏسنديون هيون سين ته وٺي سندس اهلون ڪنديون هيونسين، ۽ آواز بڇڙو ڪري چونديون هيونسين: ”ڇوريون مرداريون وڃو نٿيون!“ هُو وٺي اسان جي پٺيان پوندو هو، پر اسين ڀڄي وينديون هيون سين. چاچو عبدالله ڪنهن سان به ڪونه وڙهندو هو. مون کي گسان پنڌان گڏبو هو ته چوندو هو ”ناني، پڻهين کي چئو ته سانجهيءَ ڪراچي مان عالم سڳورا ايندا، نماز تي سويل اچجو.“ يا وري چوندو هو: ”ناني، فجر جو پڻهين نماز تي ڪونه آيو، چاڪ ته آهي نه؟“ اسين گڏيون پرڻائڻ وينديون هيون سين ته مرڪي چوندو هو: ”ناني، گڏين جي نڪاح تي ملان ڪونه وٺي هلنديون!“
سندس زال بڇڙي ۽ جهيڙاڪ هئي. ماسي جانل ڪڏهن ڪڏهن چوندي هئي: ”خدا جي قدرت! مولوي ڪهڙو مور جهڙو سدا سهڻو مڙس ۽ زال وري ڪهڙي بڇڙي بدشڪلي مٿي ۾ لڳي آهيس. سڄو ڏينهن گهر مٿي تي کنيو ويٺي آهي. مولوي ويچارو ويٺو ٻڌي، ڪڇي ئي ڪونه. ٻيو ڪو مڙس هجي ها ته ٽڪ مان ور لاهي ڇڏيس ها.“
ٻن پهرن جو امان جي سٿڻ کڻي آءٌ ۽ امان، جيجيءَ جي گهر ويوسين. گهٽيءَ وارو گهر کليو پيو هو. جيجي ڪوٺيءَ جي در وٽ بيٺي هئي ۽ چاچي عبدالله سان پئي ڳالهايائين. اسان کي ڏسي ڪجهه هٻڪي، پوءِ امان کي چيائين: ”ادي، آءُ ڀلي ڪري آئينءَ.“
امان مرڪي اندر وڏي صُفي ۾ وڃي ويٺي. جيجي مشين تي اچي ويٺي، نانيءَ ستي پئي ڀڻ ڀڻ ڪئي.
مون چيومانس ”ناني پاڻي کپئي ڇا؟“ ”نه نه.“ ڪيائين.
مون پڇيو: ”جيجي، ناني ڇا ٿي چوي؟“
جيجيءَ چيو: ”انهيءَ جي ته اچي مت کسي آهي، سڄو ڏينهن ڀُڻ ڀُڻ ڪري رت پي وئي آهي. نڪا ٿي مري، نه ڪا ٿي منجو ڇڏي.“
اتي امان جيجيءَ کي چيو: ”ڪزو ادي، مائٽ جي دل نه ڏکوئبي آهي! چري، مائٽ وري به مائٽ آهي. چوندو، پر چورائيندو ڪونه!“
جيجيءَ وراڻيو: ”پر، ادي ڏسين ٿي! ڪو ماڻهو ڇيڻو سلائيءَ لاءِ اچي ٿو ته وٺيو باهه ٻاري! هڪڙو پورهيو ڪريو کارايان ۽ ٻيو وري سڄو ڏينهن ڪُر ڪُر سهان. وڏي ڌيڻس ڌم ڌمان سان پرڻائي ڇڏيائين، باقي مون کي پنهنجي ۽ پٽس جي گيس ماري ۽ ڦٽ لعنت لاءِ ويهاري ڇڏيائين! ائين چئي جيجي اچي اوڇنگارن ۾ ڇُٽڪي. امان اٿي ڳراٽڙي پائي پرچايس.
مون گهر اچي امان کان پڇيو: ”امان پوءِ ماما جيجيءَ جي شادي ڇو نٿو ڪرائي؟“
امان چيو: ”پٽ مامهين جي به شادي ٿيل آهي ۽ جيجهين جي به شادي ٿيل آهي.“
”ته پوءِ جيجي پنهنجي گهر ڇو نٿي وڃي؟“
”نه، پٽ هي بدن جا سڱ آهن، جيئن تون ڪونه گڏين جون ڏي وٺ تي شاديون ڪري، پوءِ اهاني بهاني ڪاوڙائي وهاري ڇڏيندي آهين، تيئن هنن ڀاءُ ڀيڻ جو ليکو به ائين آهي.“
”امان، منهنجون گڏيون ته وري به پنهنجي مڙسن سان پرچي موٽي وينديون آهن.“
”امان مامهين چٽ ٻوڙو، جوڻس آ سدا ملوڪ، هٿين پيرين سهڻي، سا وٽس نه ويٺي. مامهين وري خار ۾ جيجهين کي ويهاري ڇڏيو. سال ٿي ويا آهن. ويچاري ويهي سڙي کامي ويئي آهي.“
”پوءِ مڙسس وٺي نٿو وڃيس؟“ مون وري اعتراض ڪيو.
”چري مڙسس ته گهڻو وٺي وڃيس، پر مامهين به ڇڏي نه!“
هڪڙي ڏينهن پاڙي ۾ وڏيرن سچيءَ جي ڪندوري ڪئي. اسان کي ۽ جيجيءَ کي به ڪوٺ هئي، رات جو اٺين بجي امان ۽ آءٌ جيجيءَ سان گڏجي ڪندوري کائڻ ويون سين. ڪلاڪ کن ويهي جيجي، امان کي اشارو ڏيئي اٿي، اسين زالن جي وچان گهُت ڏيئي نڪري آيوسين. جڏهن گهٽيءَ جي ويجهو ٿيوسين، تڏهن جيجيءَ، امان کي چيو: ”توهين هلو ته آءٌ مولوي جي زال وٽان ٿيو ٿي اچان.“
گهر اچي مون امان کي چيو: ”امان، جيجي مولويءَ جي زال جي گهر اڳتي ته ڪڏهن به ڪانه وڃي.“
امان چيو: ”امان، ڪو ضروري ڪم هوندس، تڏهن ته ويئي آهي.“
”پر امان“ مون ڪا ڳالهه ياد ڪري چيو ”امان، سچي مولويءَ جي زال ته اڄ گهر آهي ئي ڪانه، ڪالهه مائٽن ۾ ويئي آهي.“
امان خفي ٿي چيو: ”ڇوري توکي ته ڪا اجائي بڪ بڪ جي عادت پئجي وئي آهي.“
ان کان پوءِ مولويءَ جي زال ۽ جيجي هڪ ٻئي وٽ اچڻ وڃڻ لڳيون. جيجي کانئس ڪپڙن جي سبراڻي به ڪانه وٺندي هئي. چوندي هيس. ادي توهان جا مون تي بيماريءَ ۾ ئي گهڻا احسان آهن. ڪڏهن ڪو سٺو کاڌو رڌيندي هئي ته جهڙو اسان کي موڪليندي هئي، تهڙو مولويءَ جي زال کي.
نيٺ هڪڙي رات ناني گذاري وئي، پوءِ ته گهر ۾ واويلا مچي وئي. جيجيءَ جي ڀيڻ ۽ اوري پري جون مٽياڻيون اچي گڏ ٿيون. صبح جو ٻيون به ڪيتريون مايون فاتحه لاءِ اچي گڏ ٿيون. ڪيترا ڏينهن پئي مايون آيون ويون. اسين سڄو ڏينهن جيجيءَ وٽ ويٺيون هونديون هيون سين. جيجي سڄو ڏينهن نانيءَ کي ياد ڪري ڳوڙها ڳاڙيندي هئي. چاچي عبدالله کي به گهڻو ڏک ٿيو. هو صبح شام جيجيءَ کي دلداري ڏيڻ لاءِ در تي اچي بيهندو هو.
هڪڙي ڏينهن آءٌ ۽ امان گڏجي جيجيءَ جي گهر آيوسين، ته جيجيءَ وڏي ڪوٺيءَ جي ڀت کي پئي کوٽيو. امان پڇيس، ”ڇو پئي کوٽين؟“ ته چيائين، ادي اڪيلائيءَ ڪري روح منجهيو پوي. اڄ ڪلهه ادا به خيرن سان ڪم کي لڳو آهي. مولوي عبدالله جي زال چيو ”آءٌ به اڪيلي آهيان، وچان ڪوٺيءَ مان دري ٺاهيون ته هڪ ٻئي کي سڏ صلح ڏيڻ ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ سوليون ٿيون.“
امان چيو: ڀاڻين کان پڇيو اٿئي؟ متان اهو ڳالهائڻ نه ڏيئي.“
چيائين: ”پهريائين انهيءَ کان موڪل ورتي اٿم، نه ته ٿي آءٌ ايئن پنهنجي هلايان.“
مون کي دريءَ جي ڳڻتيءَ ۾ رات جو ننڊ ڪانه آئي. صبح جو بابا جي وڃڻ کانپوءِ کڏ تي چڙهي، منگهه مان جيجيءَ کان پڇيم: ”جيجي دري ٺهي ويئي؟“
چيائين: ”ها، ممڙي، رات ئي کوٽي لنبي به ڇڏيم.“
مون ڊوڙي اچي امان سان ڳالهه ڪئي، ”امان جيجيءَ دري کوٽي لنبي به ڇڏي.“
امان چيو: ”ها، امان هاڻي جيجهين جو روح ڪونه منجهندو.“
پوءِ زبي آئي، چيائين، ادي تنهنجن گڏين کي منهنجون گڏيون سڏ ڏيڻ آيون آهن. سڀاڻي مڱڻو، پرهينءَ وناهه، پنڌرهينءَ جي رات ميندي ۽ سورهينءَ جي شادي آهي.“
آءٌ پنهنجي گڏين جي تياريءَ ۾ لڳي ويس.
جيجيءَ جو آواز ڏاڍو سٺو هوندو هو. کيس شاهه جون ڪيتريون ڪافيون ياد هونديون هيون ۽ پنهنجي منهن ويٺي جهونگاريندي هئي. آءٌ ويٺي ٻڌندي هيس. کيس اهڙيون ڪافيون وڻنديون هيون، جن ۾ ڏک هوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن مون کي به چوندي هئي ته فلاڻي ڪافي ڳائي ٻڌاءِ. خاص ڪري کيس ”قابو ڪوٽن ۾ آهيان بند ڙي اديون“ واري ڪافي ڏاڍي وڻندي هئي.
هڪڙي ڏينهن شام جو جيجيءَ چيو: ”عاشو، هوءَ ڪافي ته ٻڌائي: ”قابو ڪوٽن ۾.“
مون چيو: ”نه اڄ ڪا ٻي ٿي ٻڌايان.“
”چڱو ڀلا بيهه ته پهريائين آءٌ ٿي ٻڌايان. ائين چئي هڪڙي ڪافي کنيائين: ”آئي مند ملهار، آءٌ کهنبا ڪنديس ڪپڙا.“
مون اها ڪافي کانئس اڳ ڪڏهن ڪانه ٻڌي هئي. ان ڏينهن جيجيءَ اهڙي مٺي سر سان، اهڙيءَ موج ۾ اچي ڳايو، جهڙي مون اڳي منجهس ڪڏهن به ڪانه ڏٺي. مون چيو زبي هجي ته ان سان گڏ اٿي ڦيريون پايان. سندس اکيون پئي چمڪيون، منهن تي اهڙي پياري، اهڙي وڻندڙ مرڪ هجيس جو ماڻهو ڀانئي ته الائي ڇا کڻي ڪريان، پر جڏهن ڪافي ڳائي پوري ڪيائين، تڏهن سندس ڳلن تي ٻه لڙڪ پئي جرڪيا! پوءِ وري هن ٻي ڪافي کنئي ”منهنجي سيد سار لهندو، مون کي آهي اميد الله ۾.“ سندس منهن ننڍڙي معصوم ٻار وانگر ٿي ويو، ڄڻ ته ليلايائين پيئي. مون کي حياتيءَ ۾ ڪنهن ماڻهوءَ تي ايڏو قياس نه آيو. الائي ڇو منهنجي دل ڀرجي آئي. مون پٺ ورائي لڙڪ اگهي ڇڏيا.
پندرهن، ڏينهن آءٌ ۽ امان جيجيءَ وٽ ڪونه ويوسين، ڇو جو امان ۽ بابا گهر جي لنب کي لڳا پيا هئا. آءٌ ۽ منهنجا ٻئي ڀائر سڄو ڏينهن مٽيءَ جا کڙا پيا ڪٽيندا هئاسين. هڪڙي ڏينهن امان جيئن ڇيڻو ۽ مٽي گڏيو پئي ته ماسي رحيمان چاڪياڻي در مان منهن ڪڍيو ۽ امان کي سڏ ڪري چيائين ”بچو هيڏانهن ته اچ.“
امان مٽيءَ مان هٿ ڪڍي وڃي ماسي رحيمان سان ڳالهائڻ لڳي. مون سندس ڦس ڦس ڪانه سمجهي، رڳو امان کي ايترو چوندي ٻڌم: ”چڱو، تون هل ته آءٌ اچان ٿي.“
ماسي رحيمان هلي ويئي. امان اچي بابا کي چيو: ”جاني، ادي ڪزوءَ جي طبيعت خراب ٿي پيئي آهي، آءٌ کيس ڏسيو ٿي اچان.“ ائين چئي، امان مٽيءَ وارا هٿ ڌوئي، مون کي ساڻ ڪري جيجيءَ جي گهر آئي. جيجيءَ صفي واري هوديءَ ۾ الٽيون پئي ڪيون، امان اچي پٺن تي هٿ هنيس. ماسي رحيمان به بيٺي هئي.
امان چيو: ”اوچتو ڇا ٿي ويس؟“
ماسي رحيمان چيو: ادي چئن ڏينهن کان پئي چوندي هئي ته هينئون ٿو ڪچو ٿئي، مون سمجهيو، شايد ڇڪي پئي اٿس، گهڻيئي هٿ هنيامانس، پر فائدو ڪونه ٿيس. ڪالهه ستي ڪاڙهيو پئي پيتائين. زليخا چانگهڻ ڪو ڏس ڏنو هوس ته ”اها ستي پيءُ ته هنئين جي مونجهه لهي ويندئي“ پر ان مان ڪو فرق ڪونه ٿيس، رات وري جمال گهوٽي جو جلاب ورتو اٿس. هاڻ ته اجهو صبح کان وٺي الٽيون پئي ڪري.“
امان جو جمال گهوٽي جو ٻڌو، تنهن يڪدم ماسي رحيمان کي پنهنجي هڙان وڙان ڏيڍ رپيو ڏيئي سٺي گيهه گهرائڻ لاءِ موڪليو. ماسي رحيمان جي وڃڻ کان پوءِ امان جيجيءَ کي کڻي کٽ تي سمهاريو ۽ چيائينس، ”ڪارو منهن ٿيئي، مون توکي اڳيئي پئي چيو ته سنڀالي پير کڻ. هاڻي پيئي لوڙ.“ جيجيءَ ڪو به جواب ڪونه ڏنو.
”مولويءَ کي ٻڌايو اٿيئي؟“ امان پڇيس.
”انهيءَ ته وٺي آڻي ڏنم. ستين ڦڪين مان ڪجهه به ڪونه ٿيو.“
امان چيو: ”ڀلا جمال گهوٽي مان ڪو فائدو ٿيو آهي؟“
جيجيءَ چيو: ”ها، ڦوٽي جو ڦوٽو اسر مهل الٽين ڪندي ڪري پيو. هاڻ ته هينئون پيو پٽجيم.“
ايتري ۾ ماسي رحيمان گيهه وٺي آئي ۽ جيجيءَ کي ڍڪ ڀرايائون. گيهه پيئڻ کانپوءِ جيجيءَ کي ڪجهه فرحت آئي. امان به ٻه ٽي ڏينهن لاڳيتو جيجيءَ کي پڇڻ ويئي. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ جيجي ساهه پٽيو. مهيني کن ۾ وري به اڳي وانگر نوبني ٿي پيئي.
جيجيءَ جي طبيعت هاڻي اڳي جهڙي ڪانه هئي. اڳي هوءَ جهڙي ويچاري پئي لڳندي هئي. ڪا چار اکر چئي ڇڏيندي هيس ته ڪڇندي ڪا نه هئي. اڳي مايون ڪپڙن سبڻ لاءِ اچيو تنگ ڪنديون هيس، ته رڳو پئي ”ها ها“ ڪندي هئي. هاڻ کيس ڪا جلدي سبڻ لاءِ چوندي هئي ته ڪاوڙجي چوندي هئي. ”آءٌ ڪا مشين ته ڪانه آهيان، توهان کي به واري واري تي سبجي ملندا. اڳي ڪا چرچي جهڙي ڳالهه نڪرندي هئي ته رڳو مرڪيو ڏيندي هئي پر هاڻ کيس چرچي ڀوڳ مان ڏاڍو مزو ايندو هو. ڪڏهن ڪڏهن پاڻ به ڪو چرچو ڪري وٺندي هئي ۽ ٽهڪ ڏيندي اکين مان پاڻي اچي ويندو هوس. امان هوندي هئي ته چوندي هئي، ”ڪزو ڇوري ايترو گهڻو نه کل، جيڪي گهڻو کلن، سي وري مُيون گهڻو روئن.“
جيجي نڪ کي موڙو ڏيئي چوندي هئي، ”هينئر ته کلي وٺون. روئڻ جا ڏينهن گهڻائي پيا آهن.“
هڪڙي ڏينهن آءٌ ۽ امان جيجيءَ وٽ وياسين، جيجي وهنجي سهنجي ڪپڙا مٽائي آرسي هٿ ۾ جهليو، ڏندن کي مساڳ پئي هنيو. امان ويندي ئي چرچي مان کنگهڪار ڪئي. جيجيءَ وٺي ڇرڪ ڀريو. امان کي ڏسي مرڪي ڏنائين، مون امان کي چيو:
”امان اڄ ته جيجي جهڙي ڪر ڪنوار.“
امان چيو: ”ها امان، جيجهين آهي به ڪنوار.“
مون چيو: ”جيجي تنهنجي عمر ڪيتري هوندي؟“
جيجيءَ مرڪي چيو: ”ممڙي، سٺ ستر ته ضرور ٿيندي.“
ماسي جانل جنهن چلم پئي پيتي، تنهن امان کي چيو، ”ويچاري ڏکن ماري آهي، نه ته ڪالهوڪي ٻار آهي. چوڙڻ ماڻڻ جي وهي آهيس. 24-25 سالن جي به مشڪل ٿيندي، جڏهن منهنجي شادي ٿي هئي، تڏهن ڀانيان ٿي ته 9-10 سالن جي مس هئي.
هڪڙي ڏينهن جيجي اسان جي گهر آئي ۽ امان کي اچي چيائين ”انهيءَ عبدالله جي ڪميڻي رن ماڳهين ملڪ تپائي کنيو آهي. سڄو ڏينهن برقعو وجهيو، گهر گهر جهوتون ڏيندي چوندي وتي ته ”آءٌ ڀاڻس کي چوندس. ڪميڻي پاڻ کي ڏاڍو اشراف پيئي سمجهي! سڄوڏينهن سالو مڱريي جي گهر ۾ پوري پيئي آهي، سو ته نه.“
امان چيو، ”تو به رن سان کڻي وير پاتو آهي. مون ٻڌو آهي ته تو ٽيون ڏينهن به مار ڪڍرائي هيس.“
جيجيءَ چيو: ”منهنجي ته ملائڪن کي به خبر ڪانهي.“
سڄو ڏينهن گهر ۾ جهيڙو مچايو ويٺي هوندي ته پوءِ پادر ته کائيندي نه، ٻيو ڇا ڪندي.“
هڪڙي رات بابا نماز تي ويو. آءٌ به کير ڀت کائي وڃي ٿي ستيس ته ڪنهن مهل دانهن جو آواز ٻڌم.
امان چيو ”ڇوري، اٿي کڏ تان ڏس ته ڇا آهي؟“
ڊوڙ پائي کڏ تي چڙهي، منگهه مان ڏٺم ته ماما جي هٿ ۾ ڦوڙاٽي ۽ ٻيو هٿ جيجيءَ جي چوٽيءَ ۾ هو. مون وٺي اتان رڙ ڪري چيو ”امان جيجي مري ويئي!“
امان ڊوڙ ڪري برقعو پائي ڦري ويئي پر در اندران بند هو. امان ڦري جانل جي گهر وئي. جانل به رڙين تي ڏاڪڻ رکي ڀت ٽپي، امان به امالڪ ڏاڪڻ تان چڙهي جانل جي پٺيان ويئي، پوءِ ته امان وچ ۾ پئي ماما کي سمجهائڻ لڳي ته ادا! ڏاهو ٿي، پاڻ تان ماڻهو نه کلاءِ، نيٺ ماما ٻاهر نڪري ويو ۽ امان ۽ ماسي پوءِ ويٺيون جيجيءَ کي هيڊ ۽ تيل گرم ڪري مکڻ، جيجيءَ رکي رکي سڏڪا پئي ڀريا. آءٌ به ماٺ ڪري لهي وڃي ڪوٺيءَ ۾ روئڻ لڳس.
امان، جيجيءَ جي مار جي ڳالهه بابا سان ڪانه ڪئي ۽ مون کي به جهلي ڇڏيائين. مون کي ڪيترا ڏينهن جيجيءَ جي مار جي ڳالهه جو ڏاڍو ڏک هو. اڳي آءٌ گڏين جي اڳڙين لاءِ جيجيءَ کي ڏاڍو ستائيندي هيس پر هاڻي ته مون کي گڏيون ڏٺيون ڪونه ٿيون وڻيون.
مون اڳڙيون وٺڻ ۽ گڏين راند ڪرڻ ڇڏي ڏني، جيڪا مولويءَ جي زال جهڙي گڏي هئي تنهن کي ڪينچيءَ سان ڪتري ٽڪريون ٽڪريون ڪري ڇڏيم ۽ ٻيون گڏيون پيتيءَ ۾ بند ڪري دُڇٽيءَ تي رکي ڇڏيم.
ڪيترا ڏينهن ايئن گذري ويا. جيجي چڱي ڀلي ٿي اٿي، وري اڳي وانگر ڪپڙا سبڻ لڳي پر ماما سان ڪونه ڳالهائيندي هئي. هڪڙي ڏينهن بابا امان سان ڳالهه ڪئي ته ”ڪلهه رات پاڙي جي ماڻهن مولوي عبدالله کي مسجد مان جواب ڏيئي ڇڏيو آهي. مولوي لڏي ٻئي پاسي هليو ويو آهي.“
جلد ئي بابا جي بدلي ميرپورخاص ٿي ۽ اسين لڏي اوڏانهن وياسين، آءٌ جيجي کي ڏاڍو ياد ڪندي هيس. امان به ڏينهن ۾ ٻه ٽي ڀيرا جيجي جي ڪا نه ڪا ڳالهه ڪندي هئي. بابا منهنجي وندر لاءِ مشين آڻي ڏني. آءٌ پنهنجا ۽ امان جا چولا سٿڻون پاڻ سبندي هيس. مون کي ائين لڳندو هو، ڄڻ هي جيجيءَ جي مشين آهي.
ٻن سالن کان پوءِ بابا چئو چاءِ ڪرائي، پنهنجي بدلي وري حيدرآباد ڪرائي. بدليءَ جي ڳالهه ٻڌي مون کي ڏاڍي خوشي ٿي. خوشيءَ ۾ سڄي رات ننڊ نه آيم. ٻئي ڏينهن صبح جو اسين حيدرآباد لڏي وياسين. آءٌ ته لهڻ شرط بابا کان موڪلائي جيجيءَ جي گهر ويس. جيجي نماز پئي پڙهي. ٽن ڇوڪرين آهستي آهستي دور پي ڪيو. ٿوريءَ دير کان پوءِ جيجي به سلام ورائي، مون ڏانهن نهاري مرڪي ڏنو ۽ پوءِ دعا گهري، مون کي کڻي ڀاڪر وڌائين. پنهنجي ڳلن تي پاڻيءَ جا ڦڙا محسوس ڪيم. منهن مٿي کڻي ڏٺم جيجي مرڪي اکيون اگهندي چيو: ”ممڙي هاڻ ته وڏي ٿي ويئي آهين.“
پوءِ مون کان ميرپورخاص جون سربستيون خبرون پڇيائين. مون به ذريون پرزيون ڳالهيون ڪري ٻڌايس. ڳچ دير ٿي وئي ته مون چيو: ”هاڻ هلان ٿي، پوءِ وري اينديس.“ جيجي چيو، ”چانهن ٺهي پئي، پي وڃ.“
آءٌ ويهي رهيس ۽ وري ڳالهيون ڪرڻ لڳيون سين. پٺيان ڪنهن زال اچي چانهه جو ڪوپ ڏنم. لوڻو هڻي ڏٺم ته ڀاڳل شيدياڻيءَ کي بيٺل ڏٺم.
”نينگري، سنڀال چانهه ٿي هارين.“ ڀاڳل رکائيءَ سان چيو.
مون کي الائي ڇو ڪراهت وٺي پئي. ائين لڳم، ڄڻ سڀ ڪِنا آهن. ڀاڳل، جيجيءَ جو گهر، خود جيجي به.
آءٌ چانهه جا ٻه ٽي ڍڪ ڀري، ڪوپ رکي ٽپ ڏيئي اٿي بيٺس، جيجيءَ بيحد پيار ۽ محبت مان چيو: ”ائي، ممڙي هاڻ ويهه ته سهي، ڏاڍا ڏينهن وڃي لاتا ٿئي، ويهه ته...“
جيجي چوندي چپ ٿي ويئي. هڪ پل لاءِ منهنجي منهن ۾ يڪ ٽڪ نهاري چيائين ”ممڙي تون به!“
سندس ڏکويل دانهن جهڙو آواز ٻڌي، آءٌ ڏڪي ويس. مون لڄي ٿي سندس منهن ۾ نهاريو. سندس چنڊ جهڙي منهن تي ڄڻ اوندهه اوندهه ٿي وئي. هوءَ رني ڪانه. ته به هڪڙو لڙڪ الائي ڪيئن آهستي آهستي ڳڙندو سندس چولي ۾ جذب ٿي ويو. پر مون جڏهن کيس ڀاڪر وڌو، تڏهن منهنجا لڙڪ روڪجي نه سگهيا.
مون سوچيو ته چوانس جيجي مون کي معاف ڪر! آءٌ تنهنجي ممڙي توکي ڪڏهن به ڪانه ڇڏينديس، توکان نفرت نه ڪنديس، کڻي ڇا به ٿئي. تو لاءِ منهنجو پيار تر جيترو به نه گهٽبو، جيجي...
پر آءٌ ڪجهه به چئي ڪانه سگهيس. رڳو سڏڪا پئي ڀريم.
(زرينا بلوچ جي فن ۽ سوانح تي مشتمل ڪتاب ”جيجي“ تان ورتل)