شهيد جي ماءُ: - صنوبر سيد
شام، جڏهن وهنجي سهنجي، ٻاهر وڃڻ لاءِ تيار ٿي بورچي خاني ۾ ماءُ جي اڳيان اچي ويٺو ته قربان ٿيندڙ نظرن سان ماءُ کيس ڏسندي، وري اڳ جيان انگل ڪيو هو.
”امڙ! منهنجي جيجل امان! تنهنجو هر لفظ منهنجي لاءِ حڪم آهي! ۽ اکين تي پر..... امان منهنجو هڪڙو مقصد آ، دعا ڪر ته ان ۾ ڪامياب ٿيان، پوءِ جيئن چوندينءَ تيئن ڪندم! اجايو بي وقت موڙ ٻڌي ويهان ته پرائي ڇوڪري سڄي عمر پئي پٽي!“ هن نهايت مؤدبانه انداز ۾ ماءُ کي وراڻيو ”پر ابا! زندگيءَ تي ڪهڙو ڀروسو؟!“ ماءُ اداسيءَ مان چيو ”امان اهڙيون ڳالهيون ته نه ڪر نه! ڏس مونکي به پئي ڪمزور ڪرين، منهنجي حياتي ته ايتري وڏي ٿيندي! جو پوٽن پوٽين جون به اميدون ڏسنديئن!“ هن ماءُ کي دعا ڏيندي وري ڳالهايو، ”موت تي ته واقعي ڀروسو ڪونهي. موت ته موت آهي، اهو ڪونه ڏسندو آهي ته ڪنهن جو هن ڌرتيءَ تي رهڻ ضروري آهي، ڪنهن جو نه؟! موت ايندو آ ته نه ترسندو آ، نه مهلت ئي ڏيندو آهي ته ڪي اڌورا ڪم پورا ڪري سگهجن!....
”چڱو چڱو اهي ڳالهيون نه ڪر! تنهنجي ٻاهر وڃڻ کان پوءِ مونکي اچي وسوسا ورائيندا، سڄو ساهه ته ٽنگيل هوندو آهي توڏانهن! پئي دعائون گهرندي آهيان ته شل دشمنن کي ڪوسو واءُ نه لڳيس!“
”امان اهي دشمنن کي دعائون ڏئي ڏئي، اهڙو ته سگهارو بنائي ڇڏيو اَٿَوَ، توهان مائرن، جو انهن جو ته وار به ونگو ڪونه ٿو ٿئي ۽ اسان آهيون جو امن ۽ سڪون جي تلاش ۾ ڀٽڪندا ٿا وتون! دعا ڏيو ته سڌي سئين! نه ته ماٺ ئي ڀلي.“ مذاق مذاق ۾ وري ماءُ سان شهادتن جو ذڪر ڇيڙڻ چاهيائين.
”هونءَ به امان! جي ڌرتي ماءُ تان شهيد ٿيس ته اهڙي موت تي ههڙيون هزارين زندگيون نثار ڪري ڇڏيان.“
ماءُ جي اکين ۾ لڙڪ تري آيا، ڏڪندڙ آواز ۾ چوڻ لڳي، ”اهو چوندي ماءُ جو به خيال نه ٿو ٿيئي ته ان جي دل تي ڇا گذرندي هوندي، اهي تنهنجون اڍنگيون ڳالهيون ٻڌي! ها پر توکي ڪهڙي ڪَلَ، جڏهن پاڻ اولاد وارو ٿيندين ته خبر پوندئي ته اولاد جي محبت ڇا ٿيندي آهي!“ ”امان! منهنجي جيجل امان! منهنجو مطلب توکي ڏک ڏيڻ نه هو، پر ڏس نه امان، پٽ ته هر ماءُ ڄڻيندي آهي پر ”شهيد جي ماءُ“ جو لقب ڪنهن ڪنهن نصيب واري عورت کي ئي ملندو هوندو. اهو اهڙو ته عظيم ۽ بلند رتبو آهي جنهن جو شهيد ٿيڻ کان پهرين احساس نه آهي ٿيندو پر خبر تڏهن پوندي آهي جڏهن ان جو وقت اچي......“
ماءُ پنهنجي پٽ جي وات تي پنهنجو ڪمزور ۽ ڏڪندڙ هٿ رکي ڇڏيو هو. ڄڻ اچڻ واري خطري جون گهنٽيون، سندس ويران مندر جهڙي من ۾ پڙاڏو ڪري وڄي رهيون هجن.
عباس ٻاهر هليو ويو پر هن جا ڳوڙها ختم ٿيڻ جو نالو ئي نه پيا وٺن، چپ چاپ اچي کٽ تي ليٽي پئي. ڳوڙهن سان گڏ، چپ به جنبش ۾ اچي ويس، ڪا اڻ کٽندڙ دعا چپن تي بيهي رهي هئس. هونءَ به عباس جون راتيون ٻاهر رهڻ ڪا نئين ڳالهه ڪانه هئي ۽ ماءُ کي ٻڌائي ويندو هو ته آسرو لاهي سمهي پوندي هئي پر رات کيس دل ۾ آيو ته اڄ نه ڇڏيس! پر وري پٽ تي کيس پورو اعتماد هو ۽ سندس هر کڄندڙ قدم تي ايترو يقين ۽ ڀروسو هئس، جو ڪڏهن به ڪنهن ڳالهه ۾ مخالفت نه ڪئي هئائينس. مڙس جي مري وڃڻ پڄاڻان هن عباس کي ڪڏهن به پيءَ جي ڪمي محسوس ٿيڻ نه ڏني هئي. محنت ۽ جفاڪشي ڪري سندس پرورش ڪئي هئائين ۽ کيس پنهنجي پرورش تي ناز به هو. هو هينئر پيرسنيءَ ۾ سندس واحد سهارو هو. جنهن لاءِ هوءَ انيڪ خواب ڏسندي رهندي هئي. پٽ جي دل ۾ به ماءُ لاءِ بيحد عزت، محبت ۽ فرمانبرداريءَ جو جذبو ڳتيل هو. ماءُ جو هر حڪم اکين تي رکي سرانجام ڏيندو هو پوءِ اها سندس جنم ڏيڻ واري ماءُ هجي يا ڌرتي ماءُ!
ڳپل رات وهامي چڪي هئي پر ماءُ کان ننڊ اڄ رسي وئي هئي، دل جي سڪون جيان ۽ پوءِ نيٺ پره جي ڪنهن ٿڌڙي جهوٽي کي ڪهل اچي وئي هئي ۽ کڻي ويو هئس، کن لاءِ ننڊ جي واديءَ ۾! اک تڏهن کليس جڏهن گهر جو دروازو ڪنهن زور زور سان کڙڪايو. هن دروازو کوليو، ٻاهريون هيانءَ چيريندڙ منظر ڏسي، پٿر بنجي وئي. سڄي رات پٽ جي اوسيئڙي ۾ اوجاڳيل ڏرا ڏئي ويل اکيون ڏک، حيرت ۽ اوچتي صدمي کان کليون ئي رهجي ويس. اهو پٽ جيڪو ڪالهه شام، ساڻس ڳالهيون ڪندي ٻاهر هليو ويو هو، جنهن ماءُ جي پاڪ روح کي ڄڻ اچڻ واري خطري جو اهڃاڻ ڏنو هو. هوءَ ٻيهر ويران اکين سان ٻاهريون منظر ايئن ڏسڻ لڳي ڄڻ اهو سڀ ٿيڻ جو اڳ ئي هن کي ڪنهن چتاءُ ڏنو هجي. سڄي رات الائي ڇو ايترا ته لڙڪ وهندا رهيا هئس جو هينئر خشڪ اکين ۾ ڳوڙهن بجاءِ جگر جو ريٽو رت لهي آيو هئس. هن جو جوان پٽ هن جي آسن ۽ اميدن کي اڄ پنهنجي جوانيءَ جي خون ۾ رنگي لالئون لال ڪري آيو هو. منهن تي خون جي لارن ڄڻ موڙن جي ڏِکَ ٿي ڏني. ٻئي هٿ رت جي رنگ سان مينديءَ رتاٿي لڳا. ڄڻ ماءُ جي حڪم جي جلدي تعميل ڪري گهوٽ بنجي آيو هجي. ماءُ ڏسندي رهي..... ڏسندي رهي...... ان مهل ئي ڪجهه جوان ڇوڪرا جن جا هٿ ۽ لٽا پڻ رت ۾ رڱيل هئا، ماءُ جي ويجهو اچي ڇلڪندڙ اکين سان ڏانهس نهارڻ لڳا، ڄڻ عذر خواهي جا سڀ لفظ به شهيد ٿي چڪا هجن.
هوءَ ٿورو اڳتي وڌي کٽ تي سمهيل جوان پٽ جي چهري کي هٿن جي ٻُڪ ۾ ڀري ڳراٽڙيون پائڻ لڳي ۽ منهن تي وهي آيل رت جي لارن کي ايئن هٽائڻ لڳي ڄڻ پنهنجي گهوٽ پٽ جو موڙ اندران چهرو ڏسندي هجي ۽ پوءِ ڄڻ سڀ ڪجهه سمجهه ۾ اچي ويو هجيس. زور سان پٽ کي سيني سان لائي ڇڏيائين. سندس سينو پٽ جي کهنبي رت سان لت پت ٿي ويو ۽ پوءِ اوڇنگار ڏئي هن دانهن ڪئي.
”هي ڪيئن ٿيو!؟ هي ڪنهن ڪيو؟! منهنجي اميدن کي ڪنهن رک ۾ ملايو؟“ نوجوان جيڪي ڪنڌ جهڪايو ڀرسان ئي بيٺا هئا. انهن مان هڪ اڳتي وڌي اچي سندس ڀر ۾ بيٺو. جوش مان اکين مان ڄڻ باهه جا اُلا پئي نڪتس جوشيلي مگر ڌيمي آواز ۾ چوڻ لڳو. ”امڙ! اسان جي دل اهڙي آهي جو هر ڪنهن جي درد تي دانهن ڪري اٿندي آهي. پاڻ ڪيڏي به درد ۽ پيڙا ۾ مبتلا ڇو نه هجون، ٻئي جي درد کي پاڻ کان وڌيڪ محسوس ڪندا آهيون. مهمان نواز وري اهڙا جو اگر ڪو بي گهر اچي ڪڙو کڙڪائي ته گهر ۾ جڳهه هجي نه هجي! دل ۾ جايون ڳولڻ لڳندا آهيون. مهمان نوازي جو اهڙو ثبوت پيش ڪندا آهيون جو پنهنجو الهه تلهه، گهر گهاٽ ان بي گهر ڏتڙيل مهمان جي حوالي ڪري، پاڻ ويندا آهيون پنهنجي ئي وجود ۾ گم ٿيندا. رات ڏينهن پگهر وهائي، جيڪو ڪجهه آڻيندا آهيون، ان جو ڪڏهن نه ڀرجندڙ ڀڀ ڀرڻ جي ڪوشش ڪندا آهيون هو اسان جو پگهر ۽ رت پِي، پِي، بظاهر ايترو ته ڦولجي ڦنڊجي ويندو آهي جو پيٽ ويندو اٿس ڦهلبو ۽ اکيون وينديون اٿس پوربيون ۽ پوءِ نه هلي سگهندو آهي نه ڏسي سگهندو آهي. اسان وري اڃا وڌيڪ مهمان نوازيءَ جو ثبوت پيش ڪندي، جيئن هلڻ ۾ تڪليف نه محسوس ٿئيس، ڪنهن ڀلي گهوڙي تي سوار ڪري واڳ هٿن ۾ ڏئي ڇڏيندا آهيونس! ڀڀ وڌيل ۽ اکيون ٻوٽيل ته اڳيئي هونديون اٿس، باقي واڳ هٿ ۾ اچڻ کان پوءِ اهو نه ڏسي سگهندو آهي! ته سندس گهوڙي جي بي رحم سنبن هيٺان ڌرتيءَ جو مقدس غلاف آهي! ڪنهن ماءُ جي ارمانن جي، آسن اميدن جي وڇايل جهولي آهي يا ڪنهن نئين ونيءَ جي سندور ڀريل سينڌ آهي! هو ته هلندو رهندو آهي ۽ سندس رستي ۾ ايندڙ هر شيءِ کي ڪچليندو ويندو آهي.“ نوجوان ساهه کنيو ۽ ڳالهه جاري رکيائين. ”ايئن ئي رات به ڪي سنب ڌرتي جي مهانتا، مائرن جي مامتا ۽ نياڻين جي پوترتا ڏانهن بري نيت سان وڌيا هئا ۽ اوهان جو ڪونڌر پٽ، ڌرتي جو دولهه، سنڌ جي سوڀيا ۽ سندرتا بچائيندي، اسان جو هي ارڏو ساٿي، ڌرتي ماءُ جو فرض ۽ قرض چڪائيندي شهيد ٿي ويو!“ نوجوان اکين جي لڙڪن کي ڳيت ڏئي ضبط ۾ رکيو ۽ ڳالهه جاري رکي. ”جيسين سنڌ امڙ جو هڪ به سپوت جيئرو آهي، تون پاڻ کي اڪيلو نه ڀانئج جيجل، اسان سڀ تنهنجو اولاد آهيون ۽ يقين ڄاڻ تنهنجي پٽ جيڏائي فرمانبردار آهيون. اسين سنڌ امڙ جي ڏکن جي علاج لاءِ نڪتا آهيون، مائرن جون دعائون اسان کي ماڳ رسڻ لاءِ اتساهينديون رهنديون.“ هن ڳالهه پوري ڪئي، ماءُ جي اکين مان لڳاتار ڳڙندڙ لڙڪ بيهي ويا. ماءُ پنهنجو هٿ مٿي کنيو ۽ سڀني نوجوانن جي مٿي تي رکيو ۽ موٽي اچي پٽ جي سيراندي کان بيٺي. ”منهنجا صالح پٽئو! عباس جي هر عمل تي مون کي فخر آهي ۽ اوهان جيڪي سنڌ جي سينڌ سنوارڻ لاءِ اڳتي وڌيا آهيو، آئون اوهان کي يقين ٿي ڏياريان ته جيسين سنڌ امڙ جي هڪ به ڄائي زنده آهي، اسان مائرن جو هٿ اوهان جي مٿي تي رهندو! اسان جون دعائون اوهان سان آهن ۽ اوهان سان رهنديون. شال اوهان پنهنجي مقصدن ۾ ڪامياب ٿيو. منهنجو پٽ به اوهان سان آهي! پنهنجي عزم جي روپ ۾ ۽ دعائن جي روپ ۾!“
ماءُ وڏي آهه ڀري ۽ پٽ جي زخمن، مان وهيل رت کي هٿن تي هڻي، سيني تي هنيو ۽ پوءِ اهو جوان خون ڌرتيءَ جي سيني تي ملڻ لڳي. جيڪا عباس کي پنهنجي وشال سيني ۾ سمائي ڇڏڻ لاءِ آتي هئي.
(صنوبر سيد جي ڪهاڻين جي مجموعي ”مشعل ٻرندي رهندي،“ تان ورتل)