تو جنين جي تانگهه، سي سڄڻ سفر هليا! : - مس مهتاب چنه
تنهنجو ڪمرو ساڳي طرح بند آهي. ان ۾ تنهنجا ڪتاب، جن تي مٽي چڙهي وئي آهي، اڃا تائين تنهنجا منتظر آهن. تنهنجي ميز تي هاڻي به هڪ کليل ڪتاب اونڌو ٿيو رکيو آهي، جنهن کي تو پڙهندي اتي ڇڏيو هو. ان جي پاسي ۾ تنهنجي پين ۽ گلابي جلد سان ڪاپي رکي آهي. نه ڄاڻان ڇا آهي ان ڪاپيءَ ۾؟ مان اها ڪاپي ڪڏهن به ڏسڻ جي ڪوشش نه ڪنديس. اهي شيون اڄ ڇهن ورهين کانپوءِ به اهڙيون ئي آهن. تنهنجي سيرانديءَ وٽ شمعدان ۾ هڪ اڌ ٻريل ميڻ بتي لڳل آهي. تون ان شمعدان ۾ شمعون ٻاري پروانن جي جلڻ جو نظارو ڏسندي هئينءَ ۽ ستت ئي ميڻ بتي کڻي دريءَ کان ٻاهر اڇلائي ڇڏيندي هئينءَ، پر ٻئي ڏينهن وري نئين شمع روشن ٿيندي هئي. هي سڀ مان ان دريءَ جي شيشي مان ٿي ڏسان جيڪا باغ ڏانهن کلندي آهي. باغ ۾ انب جو جيڪو وڻ تو پنهنجي هٿ سان لڳايو هو، اهو هاڻي وڏو ٿي چڪو آهي. مينهوڳيءَ ۾ ان تي ڪوئل ڏاڍي پرسوز آواز ۾ ڪوڪاريندي آهي. هن سال ته ان ۾ انبڙيون به ٿيون هيون، پر ڪوبه هٿ انهن کي ٽوڙڻ لاءِ اڳتي نه وڌيو هو. تنهنجا گلاب جا ٻوٽا سڙي چڪا آهن. رڳو تنهنجي ”نرگس“ رهجي وئي آهي، جنهن کي تون سڀ کان وڌيڪ ڀائيندي هئينءَ. مان ان کي روز پنهنجن هٿن سان پاڻي ڏيندي آهيان. اهي سڀ شيون تنهنجي غم ۾ سوگوار آهن، تنهنجون منتظر آهن، ۽ انجم مان به ته تنهنجو انتظار ڪندي آهيان. ڪيترا دفعا ته ايئن لڳندو آهي، ڄڻ تون، پنهنجي خاص انداز ۾ ننڍا ننڍا قدم کڻندي اچين پئي ۽ جڏهن مان نظرون کڻندي آهيان ته تون خاموشيءَ سان پري ٿي ويندي آهين. ايترو، جو مان ان جو تصور به نٿي ڪري سگهان...
انجم! مون کي اها رات چڱيءَ طرح ياد آهي، جڏهن اسان پهرين پهرين تنهنجي گهر جي پاسي ۾ آيا هئاسين. مان اڪيلائيءَ ۽ ٻوسٽ کان تنگ ٿي ٻاهر گڏيل لان ۾ نڪري آئي هيس. تون گهميل ڇٻر تي ويهي، اڀن گوڏن تي ٺوٺون ٽيڪي، هٿن جي پيالي ۾ کاڏي رکي، محويت جي عالم ۾ آسمان ڏي تڪي رهي هئينءَ. مون توکي ڏٺو ۽ تڪيندي ئي رهجي ويس. مون سمجهيو ڪو سڳورو روح ڀلجي هن پاسي اچي ويو آهي. گهرن ڪارن وارن جي وچ۾ تنهنجو چهرو چنڊ کي شرمائي رهيو هو. مون کنگهار ڪري توکي پنهنجي موجودگيءَ جو احساس ڏياريو. توکان ڇرڪ ڀرجي ويو، ”اوهه،“ ۽ مان تنهنجين اکين جي سحر ۾ گم ٿي ويس: اداس منتظر اکيون، جهڙيون نرگس جو گل، سٻاجهيون ۽ بي انت! مون مرڪندي پنهنجي مداخلت لاءِ معافي ورتي ۽ تنهنجو نالو پڇيو. تون وراڻينءَ: ”انجم“ ۽ توهان جو؟“ ”شبنم.“ ڪيترو نه مختصر تعارف هو، پر ان کانپوءِ اسان هڪ ٻئي جي ويجهو اچي وياسين، ايترو ويجهو، جو جيڪڏهن مان هڪڙي وک کڻان ته انجم، جي تون هڪڙي وک کڻين ته شبنم.
تنهنجي اکين جي اداسيءَ ۽ انتظار جو راز تڏهين کليو، جڏهن تو گهڻن گهڻن ڏينهن پڄاڻان، ڳوڙهاٽيل ڇپرن ۽ ننڊاکڙي آواز ۾، مون کي ٻڌايو: ”مون کي ايئن لڳندو آهي ڄڻ مان ازل کان ڪنهن جي منتظر آهيان، مان ايامن کان ڪنهن جي واٽ ويٺي نهاريان...“ ايئن چوندي تنهنجو آواز جذبات ۽ احساس جي شدت وچان ڏڪڻ لڳو هو ۽ مان جڏهن تنهنجي ان عجيب انتظار تي کلي ڏنو هو ته توکي جهڙو جهٽڪو لڳو هو: ”ڏسجان شبي، هڪ ڏينهن هو ايندو، ضرور ايندو... ۽ پوءِ... منهنجي روح جي انتظار جي اڃ اجهامي ويندي.“ تنهنجي آواز جي يقين مون کي به متاثر ڪري ڇڏيو. ڪيڏو نه پيار هو توکي پنهنجي ان انتظار، ان اوسيئڙي سان، ۽ ڪيڏي نه عزيز هئي توکي اها اڻ ڄاتل هستي، جنهن جي تون ايامن کان واٽ نهاري رهي هئينءَ.
پوءِ هڪڙي ڏينهن اسين گلاب جي ٻوٽن وٽ ويٺيون پنهنجن پسنديده ڪتابن تي بحث ڪري رهيون هيونسين ته تو گلاب جي هڪ ٽاريءَ کي پاڻ ڏانهن ڇڪيو. گلن تان ماڪ جا ڪي ڦڙا ڇٻر تي ڪري پيا. تو اوچتو سوال ڪيو:
”انجم ۽ شبنم ۾ ڪهڙو فرق آهي؟“
”تمام وڏو. اهو ئي جيڪو تو ۾ ۽ مون ۾ آهي.“
”اونهون... مان چرچو ٿوروئي ٿي ڪريان. سنجيدگيءَ سان ٿي پڇان.
”مان به سنجيده آهيان، انجم! ڏس هڪ جو مقام بلنديون آهن ۽ ٻي جو پستيون. ماڪ کي رات جا ڳوڙها چيو وڃي ٿو ۽ تاري کي رات جي سونهن.“
”پر ماڪ لاءِ گلن جي سيج به ته آهي.“
”رڳو راتوڪي رات. ٻي ڏينهن سج ان جي حياتيءَ کي پورو ڪيو ڇڏي.“
”سج تاري جي حياتيءَ کي به ته پورو ڪندو آهي.“
مون تنهنجين اکين ۾ ڏٺو،جن جي تري ۾ مون گهاٽا ڪارا پاڇا نچندي ڏٺا. مان ڊڄي ويس: ”تارا ڀٽڪيل واٽهڙي کي واٽ به ته ڏيکاريندا آهن.“
”۽ جيڪڏهن واٽ نه ڏيکاري سگهندا آهن ته ٽُٽي ويندا آهن...“ ايئن چوندي تنهنجا چپ ڪنبڻ لڳا ۽ اسين ٻئي اداس ٿي ويوسين.
پوءِ انجم، ڏينهن تمام تيزيءَ سان گذرڻ لڳا. ڀلا، وقت جي لهر کي ڪير روڪي به سگهيو آهي؟ هميشه وانگر تنهنجي ڪمري جون بتيون رات جو دير تائين ٻرنديون رهنديون هيون ۽ تنهنجا هٿ ان گلابي جلد واريءَ ڪاپيءَ تي خبر ناهي ڇا لکندا رهندا هئا؟ تنهنجو هٿ سان لڳايل انب جو وڻ هوريان هوريان وڌڻ لڳو ۽ هڪڙي ڏينهن تو مون کي جهيڻي ۽ سٻاجهي لهجي ۾ ٻڌايو ته تنهنجو انتظار ختم ٿي ويو آهي، ڇو ته تون جنهن جي منتظر هئينءَ سو اچي ويو هو.
”هو زهره کان وڌيڪ روشن ۽ خوبصورت آهي، شبي!“
”ڇا توکان به وڌيڪ؟“ مون شرارتي مرڪ مرڪندي پڇيو، ۽ تو معصوميت سان جواب ڏنو، ”ٻيو نه ته ڇا... مان... مان ته ڪجهه به ناهيان. مون کي ايئن ٿو لڳي ڄڻ مان هڪ ذرو آهيان جيڪو اڳي هن جي انتظار ۾ روشن هو.“ مون بي اختيار کلي ڏنو:
”چري، تنهنجي مقابلي ۾ ڪير ايندو؟“ پوءِ مون نالو پڇيو. تو آسمان ۾ ٻيپهريءَ جي سج ڏانهن اشارو ڪندي چيو، ”شمس.“ آسمان ۾ پري پري تائين ڪنهن به تاري جو آثار ڪونه هو. منهنجي منهن جو پنو لهي ويو. پر مان خاموش رهيس. تون مون کي گهليندي پنهنجي گهر وٺي وئينءَ. مون هن کي ڏٺو، جو تنهنجي انتظار کي ختم ڪرڻ آيو هو. هو ڪاري پتلون ۽ اڇي قميص ۾ ملبوس هو ۽ هڪ خاص انداز ۾ سگريٽ جا ڪش هڻي رهيو هو. هن جي سونهري وارن جي هڪ چڳ، ڪنهن فلمي ايڪٽر جي انداز ۾، هن جي موڪري نرڙ تي ڪڏي رهي هئي. هن جون اکيون مون کي ڏاڍيون عجيب لڳيون. ايئن ناهي ته ڪو اهي ٺاهوڪيون نه هيون نه، پر انهن ۾ ڪا اونهائي ڪانه هئي. انهن ۾ ڏسڻ سان ايئن ٿي لڳو ڄڻ انهن اکين ۾ هو پاڻ ئي هجي... تو منهنجي سڃاڻپ ڪرائي. مان ڊنل ڊنل بيٺي رهيس، توسان ڳالهائيندي ڳالهائيندي اوچتو هن مون ڏانهن منهن ڪيو ۽ وات مان هوريان هوريان سگريٽ جون دونهون ڪڍندي مون کي چيائين: ”توهان کي ڳالهائڻ ايندو آهي؟“
”جي؟ جي نه... چڱو انجم مان هلان ٿي.“
”اڙي توهان ته اسان کي پنهنجي ڳالهائڻ لائق به ڪونه ٿيون سمجهو.“ هن ٿورو مشڪي چيو پر مان واپس هلي آيس. هو مون کي بلڪل نه وڻيو هو، انجم!
هاڻي توکي مونسان ملڻ جو وقت ئي نه ملندو هو. رات جو تنهنجي ڪمري جون بتيون جي اڳ دير تائين ٻرنديون هيون سي هاڻ ستت ئي وسامي وينديون هيون. تو هاڻي نرگس کي به پنهنجي هٿن سان پاڻي ڏيڻ ڇڏي ڏنو هو. تون ۽ شمس چوويهه ئي ڪلاڪ ڳالهين ۾، گهمڻ ۾ مشغول رهندا هئا. تنهنجي ماءُ خوش هئي ته سندس لاڏلي غمگين ڌيءَ هاڻي بشاش رهڻ لڳي آهي ۽ پوءِ شمس، جيڪو سندس مرحوم ڀيڻ جو پٽ ۽ انجنيئر به هو، تنهن جي هتان بدلي ٿي وئي. وقت گذرندو رهيو ۽ مون کي خبر پئي ته تنهنجي شادي شمس سان ٿي رهي آهي. ها، مون کي خوشي به ٿي، پر دل ۾ اها خلش به هئي ته ڀلا سج ۽ تاري جو ڪهڙو ميلاپ! پر اهو ته وهم هو، فقط لفظن جي راند. پوءِ هڪڙي ڏينهن تنهنجي گهر ۾ شادمانا ٿيڻ لڳا. مان به شاديءَ ۾ شريڪ ٿيس. اتي مون کي خبر پئي ته تنهنجي پيءُ جي مرضي ڪانه هئي، پر هن کي به تنهنجي مرضيءَ اڳيان جهڪڻو پيو- جو هو توکي ناخوش ڪونه پئي ڏسي سگهيو.
ڪنوار جي وڳي ۾ تون ڏاڍي خوش ۽ سٺي پئي لڳينءَ. منهنجي دل مان اها دعا نڪتي ته خدا ڪري تون هميشه اهڙي ئي خوش هجين. ڇوڪرين ان ڏينهن ڪيترائي گيت ڳاتا- ٽمڪندڙ تارن جا گيت، ٽڙندڙ گلن جا گيت، جهونگهاريندڙ جهرڻن جا گيت، انتظار جا گيت ۽ لافاني پيار جا گيت! ان وقت تون پاڻ به هڪ گيت پي لڳينءَ... بهار جو سريلو گيت! ڪاش، تون ڪڏهين به ويران خزان جو مرثيو نه ٿين ها!
شادي کانپوءِ تون هتان هلي وئينءَ. ٻه ورهيه اک ڇنڀ ۾ لنگهي ويا، اصل ڪڪر ڇانوَ وانگر ۽ هڪڙي ڏينهن جڏهن مان تنهنجي ماءُ سان ملڻ آيس ته تون اتي هئينءَ. تون مون کي بدليل نظر آئين، اڳينءَ انجم کان بلڪل مختلف. تون بيحد ڪمزور ٿي وئي هئينءَ. مون کي پنهنجي اکين تي پت ئي نه پئي آهي. منهنجي دل تي هڪ ڌڪ لڳو. تون پنهنجي پلنگ تي اکيون بند ڪيو ليٽي پئي هئينءَ. مون توکي آهستي سڏ ڪيو، ”انجم.“ تنهنجيون اکيون کليون ۽ تنهنجا چپ ٿورو ڏڪيا. ”تو پاڻ کي هي ڇا ڪري ڇڏيو آهي، انجم؟“ تنهنجي ويران اکين ۾ درد جي ليڪ ٺهي ۽ ڊهي وئي ۽ تو ٿڪل ٿڪل انداز ۾ مرڪي ڏنو. دراصل تون ناتجربيڪار هئينءَ. توکي تنهنجي انتظار ڌوڪو ڏنو هو. شمس، تنهنجو آدرش، هڪ سراب هو. هو صبح کان شام تائين شراب ۾ غرق رهندو هو ۽ رات جو جوئا ۾. تو هن ڀٽڪيل واٽهڙي کي واٽ ڏيکارڻ چاهي، ۽ تون ڪامياب نه ٿي سگهينءَ، اٽلو هن تنهنجي وجود کي ئي نظرانداز ڪري ڇڏيو. پوءِ تنهنجي اکين جي اداسي ۽ ڳوڙهن کان تنگ ٿي هن توکي پنهنجي پيڪي گهر موٽائي موڪليو. هن جو غم توکي اڏوهيءَ جيان کائيندو رهيو ۽ جڏهن تون موٽي آئينءَ ته تون پرڻجي ويل انجم جو رڳو پاڇو رهجي وئي هئينءَ. غم توکي هونءَ به پيارا هئا ۽ هيءُ غم ته اڃا به پيارو هو، ڇو ته اهو توکي تنهنجي مايوسيءَ ڏنو هو! ۽ جڏهن تون ڳوڙهن ڀريل آواز ۾ چيو، ”هاءِ شبي، مون پنهنجي دل ۾ محبت جا جيڪي ڏيئا روشن ڪيا هئا، تن کي هن ظالم هڪڙيءَ ئي ڦوڪ سان وسائي ڇڏيو، شبي، هڪڙي ئي ڦوڪ سان...“ ته مان رڳو هڪ ئي ڳالهه سوچي سگهيس: تاري ۽ سج جو ڪهڙو ميلاپ!
هڪ ڀيري رات جو مان دريءَ ۾ بيٺي ڪجهه ويچاري رهي هئس. اوچتو مون توکي ڏٺو. توکي ٽئي لٽا اڇا پيل هئا ۽ مون کي ايئن لڳو ڄڻ تون ڪو روح آهين، جنهن جو هن دنيا سان ڪوبه واسطو ڪونهي. تون هوريان هوريان جهڪئين ۽ سجدي ۾ ڪري پئين. مان خاموشيءَ سان توکي تڪي رهي هيس. جڏهن تو دعا گهرڻ لاءِ هٿ کنيا ته مون کي اچانڪ خيال آيو ته ڪٿي تنهنجي طبيعت خراب ته نه آهي؟ مان تڪڙو تڪڙوهيٺ لٿس ۽ تنهنجي ڪمري ڏانهن وڌيس پر دروازو بند ٿي چڪو هو. تنهنجي بتي ٻري پئي. هڪ وار دل چيو ته توکي سڏ ڪريان، پر ٻي وار دل منع ڪئي، شايد تون ان ڪاپيءَ تي ڪجهه لکندي هوندينءَ.
ٻئي ڏينهن جڏهن مان تنهنجي گهر پهتس ته تنهنجي ماءُ پيءُ ۽ ڊاڪٽر کي پلنگ جي پاسن کان بيٺل ڏٺم. تنهنجي طبيعت وڌيڪ خراب هئي. مان تو وٽ پهچي هٿ تي پنهنجو هٿ رکيو، پر چئي ڪجهه به نه سگهيس. جڏهن ڊاڪٽر ويو هليو ۽ تنهنجا ماءُ پيءُ ٿورو پاسيرو ٿيا ته تو مون کان پڇيو ”ان ڏينهن واري گفتگو ياد اٿيئي؟“ منهنجي جواب جو انتظار ڪرڻ کان سواءِ ئي تون چوڻ لڳين، ”جڏهن تو چيو هو ته هڪ جو مقام بلنديون آهن ۽ ٻي جو پستيون، پر هن بلنديءَ کان ته پستي سٺي هئي... اچ شبي، تون ۽ مان نالو مٽايون...“ تنهنجو آواز گهُٽجي ويو، مون پنهنجن ڳوڙهن کي پيئڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ تنهنجي هٿ کي هلڪو زور ڏنو. ساهه کڻي تو وري چيو، ”۽ مون اهو به ته چيو هو ته جيڪڏهن تارا واٽ نه ڏيکاري سگهن ته ٽُٽي ويندا آهن... ها نه...؟“ ان ڏينهن هڪڙو تارو ٽُٽي ويو، انجم ۽ تنهنجي ڪمري جا دروازا بند ٿي ويا.
اڄ ڇهه سال ٿي ويا آهن. مان تنهنجي ڪمري جي دريءَ جي هيٺان ويٺي آهيان. اڄوڪي ڏينهن ئي ته تون هتان وئي هئينءَ. مان هردم تنهنجو انتظار ڪندي آهيان، ۽ رڳو مان ئي نه، پر هي سڀ شيون به تنهنجون منتظر آهن. تون ڪڏهن ته ايندينءَ، انجم! ڪڏهن ته ايندينءَ...
(ڊسمبر 1963ع جي ماهوار نئين زندگيءَ تان ورتل)