ٿرپارڪر جو اتهاس.... رمز راز اڀياس
ٿرپارڪر، وشال ٿر جو هڪ حصو آهي جيڪو هندستان پاڪستان جي ملڪن ۾ پکڙيو پيو آهي. ٿرسنڌقوبي جو ڏاکڻيون ڀاڱو آهي جيڪو هندستان پاڪستان جي دنگ مٿي به آهي. ننڍي کنڊ جو سمورو ٿرهڪجهڙو تهذيبي پروفائيل رکڻ باوجود ايترو ٻهڳڻ آهي جو اهو ڪيترن ئي تهذيبي توڙي جاگرافيائي ڀاڃن تي مشتمل آهي.اسان جو موضوع پاڪستان جي حصي ۾ ايندڙ ٿر آهي. جيڪو هن وقت سنڌ جي ٻن ضلعن ٿرپارڪر ۽ عمرڪوٽ ۾ پکڙيل آهي.ان کان اڳي ٿرپارڪرضلعي ۾ موجوده ميرپورخاص، ٿرپارڪر ۽ عمرڪوٽ ضلعن وارو سمورو علائقو شامل هوندو هو. ٿرپارڪر بابت انگريزي، اردو،سنڌي، گجراتي توڙي هنديءَ ۾ احوال لکيل آهي.هن علائقي ۾ قديم آثار به آهن جيڪي هتان جي قدامت بابت تاريخي ثابتي پيش ڪن ٿا. لکيل ڪتابن ۾ ڪپتان اسٽينلي نيپيئر رئڪس جو ڪتاب ميمائرآن ٿڙ اينڊ پارڪر ڊسٽرڪٽس، ڪرنل جئمس ٽاڊ جو لکيل ڪتاب ائنلس اينڊ ائنٽيڪُئٽيز آف راجسٿان، مولوي نجم الغني جو تاريخ راجگانِ هند المعروف وقايع راجسٿان، تيج سنگهه سولنڪيءَ جو ڪتاب امرڪوٽ جو اتهاس، منگهارام اوجها جو پراڻو پارڪر،ڀيرومل مهرچند آڏواڻي جو سوڍن جي صاحبي يا راڻن جوراڄ، رائچند هريجن جو ٻن جلدن ۾ لکيل ڪتاب تاريخ ريگستان مکيه ڪتاب آهن جن جي آڌار تي وري ٻين ليکڪن حال احوال لکيو آهي.ڪڇ،ڪاٺياواڙ،راجسٿان ۽ سنڌ بابت انگريزن جي انگريزن جي رپورٽن ۾ به ٿرپارڪر جو احوال لڀي ٿو. انهي سان گڏوگڏ لوڪ ادب ۽ ديو مالائي دستاويزن ۾ به تاريخ جا اُهڃاڻ لڀن ٿا جن کي خبرداريءَ سان ڇنڊ ڇاڻ ڪري پيش ڪرڻ جي ضرورت آهي.
ٿرپارڪرجي ريگزاروشالتاڪيئن نروارٿي هوندي ۽ ان ۾ ڪير ڪير ڪڏهن ڪڏهن اچي آباد ٿيو هوندو؟اهي به اهڙا سوال آهن جيڪي ٿرپارڪر جي تاريخ جي صورت کي نروارڪرڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندا.اچو ته ڏسون ٿرجو موجوده ڀاڱو ڪيئن نمودار ٿيو هوندو؟
تحقيق مان اها ڳالهه واضع ٿي آهي ته موجود ٿر وارو ڀاڱو ڪنهن سمي پاڻي هيٺ هو ۽ زلزلن جي ڪري سمنڊ سڪي هيٺ ويو ۽ ۽ ڀٽون نروار ٿي بيٺيون، يعني ٿر جو خطو سمنڊ هو پر ان سان هڪ ٻيو تاريخ نويس اختلاف راءِ رکندي اهو خيال ٿو پيش ڪري ته اڄ کان 3000 سال اڳ پهرين موجود ه ريگستان (ٿر) ندين جي وڏي درياهي ڪيٽي هو جيڪو پوءِ پاڻي هٽڻ ۽ ندين جي رُخ مٽڻ ڪري آهستي آهستي ڀڙ ڀانگ ٿي ويو آهي.
ان جي ثابتي لاءِ ساڳيو ئي محقق معمور يوسفاڻي لکي ٿو، ”دريا هي ڪيٽي لاءِ اهو به هڪ ثبوت آهي ته سڄي ٿر ۾ هرهنڌ مٺي پاڻي جي وهڪرن جا ڪوڏ ۽ سپيون عام طورنٿا لڀن. تنهن ڪري اهو چوڻ واجبي ناهي ته هي خطو ندين جو ڪيٽي هو.“ اهي ڀٽون ڪيئن ٿيون ان لاءِ محمد اسماعيل عرساڻي سير ريگستان ۾ 16 صفحي تي هي 3 نڪتا لکي ٿو.
1- چوڻ ۾ اچي ٿو ته اهي ڀٽون ڪنهن زلزلي جو نتيجو آهن.
2- وارياسي وارو سمورو ڀاڱو ڪنهن سمي سمنڊ هو جو رفتي رفتي اتر کان ڏکڻ طرف ڪڇ جي رڻ ڏانهن هٽندو ويو ۽ جيڪا زمين ڇڏيندو ويو سا وارياسي ٿي پئي جنهن تي ڏکڻ الهندي جي بحري هوائن لڳڻ سبب طوفان ايندا رهيا ۽ قدرتي طرح واري اڏامندي اڏامندي ڪن بيشمار صدين ۾ واري جي ڀٽن اهو روپ ورتو آهي.
3- اهي ڀٽون اصل وارياسي پٿر جا جبل آهن، جي ايامن گذرڻ بعد پري ٿي ويا آهن. هوا لڳي ڀٽن جو شڪل وٺڻ وارو مغروضو به فضول آهي، صرف هوا لڳڻ جي ڪري هن علائقي ۾ هن شڪل ۾ ڀٽون ڪيئن ٺهيون . ڇا ٻي ڪنهن هنڌ هوا نه لڳي هوندي. عرساڻي صاحب جي لفظن ۾ ايتريون ڀٽون هوا لڳڻ سان ڪيئن ٺهي سگهيون هونديون. قديم زماني ۾ ضرور ڪو زلزلو آيو آهي جنهن زمين جي اها صورت پيدا ڪئي آهي. ٿر جي قديم آثارن مان پڻ ان ڳالهه جي تصديق ٿئي ٿي. زلزلي کان اڳ هتان ڪاندي به وهندي هئي جنهن زلزلي جي ڪري پنهنجو وهڪرو تبديل ڪيو. غالب اڪثريت ان راءِ جي آهي ته عربي سمنڊ سڪڻ سان هتي ڪڇ جو رڻ نمودار ٿي پيو ۽ پويان هي خطو ڀٽن واري موجوده شڪل کڻي نروار ٿيو. ٿر جي ڌرتيءَ تي سامونڊي واري ”رائي“ جي شڪل ۾ موجود آهي. ٿر جو کارو پاڻي به گواهي ٿو ڏئي ته هتي سمنڊ موجود هو ۽ هن خطي جو پٿر، چيني، مٽي ۽ ڪوئلي جا ذخيرا ڪنهن وڏي ارضياتي مرحليوارعمل Geological process جي نشاندهي ڪن ٿا .
ٿرپارڪر جي ڀون مٿاڇري کي ڏسي اهو اندازو ٿئي ٿو ته هتي ڪنهن جهوني جُڳ ۾ ڪا سونامي آئي هوندي جنهن سان نه رڳو سمنڊ پُٺتي هٽيو ۽ ڪڇ جو رڻ نروار ٿيو پر هي ڀٽون جيڪي سڀئي هڪ رخ ۾ نظراچن ٿيون سي زمين ۾ پيداٿيل ڏرڙن جي هوائن لڳڻ کانپوءِ پيدا ٿيل صورت آهن.پارڪر واري پاسي موجود ڪارونجهر ڇپر جا لسايل پٿربه پاڻيءَ سان گسجڻ جي گواهي ڏين ٿا. ڌرتيءَ جي مٿاڇري تي ٿيندڙاوڀڙ ٻنهي کاري ۽ مٺي پاڻيءَ جي آهي. تنهنڪري نديءَ جي وجود جو به انڪار نٿو ڪري سگهجي انهن سڀني ثابتين، انومانن ۽ گمانن تي غور ڪندي، في الحال جيڪو ٿر جي نروار ٿيڻ بابت خيال جڙي ٿو سو اهو آهي ته هي خطو، ڪنهن وقت سمنڊ هيٺ هو، پوءِ ان جي هٽڻ سببان ظاهر ٿيو ۽ ڪڇ جو رڻ نروار ٿيو.اهڙي طرح ظاهر ٿيڻ کان پوءِ ڪافي زمانن کان پوءِ ان ۾ انساني آبادي آباد ٿي ۽ تاريخ جو دور شروع ٿيو .