چين پاڪستان اقتصادي راهداري ۽ ٿر جو ڪوئلو
پاڪستان ۽ چين جي دوستي تمام پُراڻي آهي جنهن کي اڃا تائين ڪنهن طوفان نه لوڏيو آهي. ٻئي ملڪ هڪٻئي جي وقت به وقت مدد ڪندا رهيا آهن. چين پنهنجي مخصوص اقتصادي ۽ صنعتي حڪمت عملي وسيلي سرمائي دار ملڪن جي وچ ۾ جيڪو پنهنجو سڪو مڃرايو آهي تنهن موڙيوادي مارڪيٽ کي ڀنواٽي ڏيئي ڇڏي آهي. تازو پاڪستان ۽ چين وچ۾ مختلف قسمن جا سمجهوتا ڪيا پيا وڃن. هڪ وڏو منصوبو جيڪو ميڊيا ۾ پاڪ چين اقتصادي ڪاريڊور طور مشهور آهي تنهن به ڪافي هلچل مچائي آهي.پاڪستان جي اقتصادي پاڻ ڀرائپ لاءِ وڏو موقعو آهي. هن منصوبي جي حڪمت عمليائي جوڙجڪ پاڪستان کي وڌيڪ سگهارو ڪندي ۽ خطي ۾ ان جو رول اڳ کان به وڌيڪ اهم ٿي اُڀرندو. هي صرف راهداري ناهي جنهن ۾ ڪو هڪ روڊ رستو ٺاهي ٻنهي ملڪن کي ڳنڍيو وڃي پر هي هڪ اهم سنگ ميل آهي جنهن وسيلي انفرااسٽرڪچر، توانائي، گوادر ۽ صنعتي شعبي ۾ تمام گهڻي ترقي متوقع آهي.
چين پاڪستان اقتصادي راهداريءَ وسيلي جيڪا سيڙپڪاري ملڪ ۾ ايندي ان ۾ ٿر جو ڪوئلو به شامل آهي. ميڊيا جي رپورٽن مطابق 21 ڊسمبر تي چين ۽ پاڪستان جي وچ ۾ ٿيندڙ هڪ معاهدي هيٺ 820 ڊالر جي سيڙپڪاريءَ وسيلي کاڻ کوٽائي جو ڪم ڪيو ويندو ۽ ٿر ۾ ڪوئلي تي هلندڙ بجلي گهر قائم ڪيو ويندو . اها سيڙپڪاري بلاڪ 2 ۾ مٿاڇري واري کاڻ کوٽائيءَ ۽ بجلي گهر قائم ڪرڻ لاءِ آهي جتي سنڌ اينگرو ڪول مائننگ ڪمپنيءَ ڪوئلي جي کوٽائيءَ واري عمل ۾ مصروف آهي . هن معاهدي ۾ چين ۽ پاڪستان جو بئنڪاري شعبو به شامل آهي . اهڙي طرح اهو هڪ چڱو موچارو اقتصادي عمل هوندو جنهن سان ملڪ جي نه رڳو توانائي واري شعبي تي اثر پوندا پر ٻيا پاسا اثر هيٺ ايندا. تنهن لاءِ اچو ته ٿر جي ڪوئلي جي پس منظر کي ڏسون.
ٿرپارڪر پنهنجو پاڻ ۾ نيارپ رکندڙ اهڙو ٻهڳڻ خطو آهي جنهنجي مهانتا ۽ مشهوري صدين کان پرکنڊين پڌري رهندي آئي آهي. هِن خطي م ڪارونجهر جهڙا اربين سال جهونا جبل آهن ته پارڪر جو مٽيهاڻو ميداني زرخيز پٽ به آهي. ٿر ۾ واريءَ جون قطب نما جهڙيون ڀٽون، اُنهن جا ڳاٽ، اوچا ها ۽ پاساڙا آهن ته ٿرڪول ۽ پوڇانڊا به اوترائي اهم آهن. پارڪر جي ڏکڻ ۾ ڪڇ جو رڻ آهي. جيڪو ڪنهن وقت سنڌو ءَ جي نارهو ۽ سنڪدر مقدوني به پنهنجا ٻيڙا اِن نار ۾ گهيڙيا هئا. اها ٻي ڳالهه آهي ته کيس سندس ماءُ جو منهن به نصيب نه ٿيو ۽ مُني دنيا فتح ڪندڙ هي شخص 33 سال جي ننڍڙي عمر ۾ وچ واٽ تي پيالو ڪري ويو. ڪڇ جي رڻ تي ڪيئي ملهالابه ٿيا نيٺ ڪُجهه حصو اسان کي مليو ۽ اڃا به ڪي حصا متنازعا سڏجن ٿا. ڪڇ جي رڻ سان لڳندڙ پٽيءَ کي ”وٽ“ چوندا آهن ۽ انهي پٽيءَ ۾ پاڻي مٿاڇري کي ويجهو هئڻ ڪري وڻ ٽڻ ڀلا ٿين ٿا تنهنڪري هتان جون سيمون چوپائي مال توڙي باقي جهنگل جيوت جي جٽاءَ لاءِ خوشگوار آهن. “وٽ” سان لڳو لڳ اهڙو ئي زرخير خطو ”سامروٽي“ آهي جيڪو مِٺي شهر تائين پکڙيل آهي. سامروٽيءَ جي اتر اولهه ۾ ”ونگو“ آهي. جيڪو ڪنهن وقت ڀري تري بازار هوندي هئي جنهن جي اُتر اولهه ۾ ولاسو واقع آهي. ونگي جي منهن کان وٺي هڪڙي سنهي پٽي نڪري ٿي جيڪا عمرڪوٽ ضلعي تائين ڦهليل آهي اهو علائقو “ڪس” آهي ۽ اهو ڪس ٿر جي مهراڻي ۽ سنڌوءَ تي سيراب ٿيندڙ خطي کي پاڻ ۾ ملائي ٿو. مُهراڻي کان اوڀر ڏکڻ ”ڪنٺو“ نام ڪٺو آهي، جنهن کي ”سينٽرل ٿر“ چئي سگهجي ٿو. ڪنٺي جي اوڀر ۽ پارڪر جي اُتر ۾ ڇاڇراٽي وارو ”ڍٽ“ آهي. جنهن جي اُتر ۾ کائڙ جي نالي سان سڏيو ويندڙ علائقو اچي وڃي ٿو. ٿرپارڪر تي پرمارن، راٺوڙن ، سومرن ، ٽالپرن ۽ برطانوي گورن حڪومت ڪئي. باقي ڪلهوڙن، جيڪي مذهبي واٽ وٺندي ”ميان“ مان ”شاه“ بنيا هئا تن يا ته هتي لڪي اچي پناهه ورتي هئي يا هتان جي ننگن ۾ لالچ رکندي ڪڏهن ڪڇ جي راءَ کان سڱ گهريو هو ته ڪڏهن ونگي جي نهڙين تي پنهنجي ڪمند اُڇلائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ٻنهي طرفن کان کين ناڪامي ٿي هئي ۽ سندن ڪاموري ديوان ٽيڪراءِ کي ٿر جي غيور نهڙين گهوٽو ڏنو هو. ڪلوئي ويجهو سندس ماڙيءَ جا آثار اڄ به هرايندڙ هٻڇي حڪمران لاءِ سبق ڀريو عبرتناڪ مثال آهن. ٽالپرن هتي ٽئڪس اوڳاڙيءَ لاءِ گڍ ٺهرايا جيڪي نئين ڪوٽ جي قلعي کان شروع ٿي مٺي، اسلامڪوٽ، چيلهار، سينگارو کان کڏيءَ جي گڍ تائين هڪڙي دفاعي لڪير ۾ تعمر ٿيل آهن جتان ٿر جي اُترئين توڙي ڏاکڻين حصي کي رسي سگهجي ٿو. ميرن کان پوءِ آيل برطانوي گورن کي دهليءَ ۾ ٿيل بلوي جي طرز جي بغاوت سان 1859 ۾ پارڪر ۾ مُهاڏو ڏيڻو پيو هو ۽ چئن ڇانوڻين .... حيدرآباد، ڪراچي، احمد آباد ۽ ڏيسا......جي فوجن مس وڃي چند پارڪري جوڌن کي ماري مڃايو هو. 1971 جي جنگ ۾ هتان جي ڪافي آبادي لڏي هندستان هلي ويئي جنهن ۾ ٺڪرن جو تعداد سڀ کان وڌيڪ هو. ٺڪرن جي ايتري پججهي تعداد ۾ لڏپلاڻ جتي پيڙهيل طبقن جي هندن کي وڌڻ ويجهڻ جو موقعو ڏنو اُتي ماحوليات جي مالڪيءَ لاءِ متبادل ڌر جي نه هجڻ ، ٿر جي سيمن ۽ چراگاهن کي تمام گهڻو نقصان پهچايو. ٿر هر 5 سال ۾ ايندڙ ٻن ڏڪارن جي سزا سهندو رهيو تان جو ٿر ۾ روڊن جو ڄار ٺهڻ شروع ٿيو . بئراجي پاڻيءَ جي پائيپ لائين پهچائي ٿي ويئي، سيليولر فون ۽ سيٽلائيٽ ميڊيا، پرنٽ ميڊيا، دُنيا کان ڪٽيل خطي کي دُنيا جي ”ٻڌي چوڙي“ وارن هندن سان ملائي ڇڏيو ۽ ترقيءَ جو عمل تيزيءَ سان پنهنجي منزل ڏانهن روان دوان ٿيو. غيرسرڪاري ادارن به هن علائقي جي Communication Gap کي گهٽائڻ ۾ چڱو موچارو ڪردار ادا ڪيو . ڪنهن وقت پٺتي پئل ۽ دُنيا کان وسريل خطو اڃا تڏهن وڌيڪ اُجاگر ٿيو جڏهن هتي سازدا پاران جر جي پاڻيءَ جي کوجنا واري رٿا دوران 1989 ۾ ڪوئلي جي نشاندهي ٿي ۽ پاڪستان ارضياتي سروي 1990 جي شروع ۾ ئي 4 بلاڪ نروار ڪيا ۽ 1993 ۾ آمريڪا جي کاڻين بابت مشهور ماهرن پاران هن ذخيري جي ڪاٿي جي تصديق ڪئي ويئي. آگسٽ 2004 ۾ چيني ڪمپني مشيرز شينهوا ڪارپوريشن هن ذخيري جي فني ۽ اقتصادي اهميت جي پڪ ڪئي پر اها ڪمپني ڪن رُڪاوٽن جي ڪري هٿ ڪڍي ويئي. 2004 ۾، سنڌ حڪومت پهرئين بلاڪ ۾ جرمنيءَ جي فرم کان ڪوئلي جو اڀياس ڪرايو ۽ تنهن کانپوءِ سنڌ ڪول اٿارٽي بين الاقوامي ڪمپنين جي مدد سان 8 بلاڪ نروار ڪيا، اهڙي ريت هن وقت تائين ڪوئلي جا 12 بلاڪ نروار ٿي چڪا آهن ۽ 175 بلين ٽن ڪاروسون ٿر جي 9000 چورس ايڪڙن هيٺ ڪاري نانگ جيان ڇپ ڪيو پيو آهي ۽ دنيا جي سيڙپڪارن کي دعوت ڏيئي رهيو آهي ته انهي ڪاري سون کي ڌرتي جي مٿاڇري تي آندو وڃي جئين دنيا ۾ پئدا ٿيل عموما ۽ پاڪستان ۾ پئدا ٿيل خصوصا توانائي بحران کي منهن ڏيئي سگهجي ۽ هيءُ ڪوئلو سعودي عرب ۽ ايران جي تيل جي ذخيرن کان ججهو آهي. ۽ پاڪستان جي گئس جي ڪل ذخيرن کان 68 هوڻو آهي. هن ڪوئلي ۾ 45% گهم آهي 1.19% گندرف آهي ۽ گرمجڻ قدر 11.6%MJ في ڪلو گرام آهي. نروار ڪيل 12 بلاڪن مان 4 بلاڪ ڪم ڪار لاءِ ڏنا ويا آهن جن ۾ 5 بلاڪ تي گئسيفڪيشن وارو ڪم هلندڙ آهي. جنهن تي تمام گهڻي لاڳت اچي چُڪي آهي. پر اُن جي اُپت متعلق مختلف شعبن ۽ فني ماهرن پاران سوال اُٿاريا ويا آهن.
بلاڪ نمبر 2 تي سنڌ حڪومت ۽ اينگروڪول مائننگ ڪمپني پاران گڏيل ڪم ڪار هلي رهيو آهي جنهن جي گرائونڊ بريڪنگ تقريب 31 جنوري 2014 تي ٿرجي ڪول فيلڊ واري هنڌ وزيراعظم ميان محمد نواز شريف پاران ٿي . ساڻس محترم آصف علي زرداري پڻ ساڻ هو .
کليل کاڻ وسيلي ڪوئلي جي کوٽائي جو هيءَ ڪم اڳتي هلي هن علائقي جي ترقيءَ ۾ تمام اهم ڪردار ادا ڪندو ڇاڪاڻ ته انهي ڪوئلي تي بجلي گهر قائم ڪيو ويندو جيڪو توانائي جي بحران تي ضابطو رکڻ ۾، مددگار ثابت ٿيندو. ڪوئلي جي ذخيري تائين پهچ ۽ سيڙپڪارن کي سهوليتڪاري ڏيڻ لاءِ ايئرپورٽ، روڊ نيٽ ورڪ، ٿرلاج جهڙا منصوبا تيار ٿي چُڪا آهن ۽ ريل وڇائڻ ۽ پاڻي پهچائڻ جو ڪم جاري آهي ۽ اهو ڪم پنهنجي طئه ٿيل رفتار سان هلندو رهيو ته توقع آهي ته هن منصوبي مان 2015-2016 تائين بجلي پئدا ٿيڻ شروع ٿي ويندي. جنهن جي روشني ۽ سگهه ٿرپارڪر کي، سنڌ کي مالڪ کي معاشي طور پاڻ ڀرو بنائڻ ۾ يقينا پنهنجي اهم ڪردار نباهيندي . اهڙي طرح هي وڏا منصوبا جتي ترقيءَ جي اهم نويد آهن. تتي جيڪڏهن اُنهن کي سجاڳي، سوچ سمجهه ۽ مشاورت سان نه لاٿو ويو ته اهي منصوبا تباهيءَ جو ڪارڻ به بنجي سگهن ٿا، خصوصا واسطيدار علائقي لاءِ . تنهنڪري هيڏن اجگر منصوبن جي رٿابندي ۾ علائقي جي راڄن جي راءِ جو شامل هجڻ ضروري آهي. اهڙي گڏيل راءِ وسيلي جيڪي فيصلا ٿيندا سي جٽادار ۽ ججهن ماڻهن لاءِ فائديمند هوندا ۽ اهڙن منصوبن جو لاڀ حاصل ڪندڙ اُتان جي مقامي آبادي هوندي .اُهي غريب مسڪين ماڻهو هوندا جن جون ٻنيون ٻارا، گهر گهاٽ، سيمون ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه مُتاثر ٿيندو ۽ ٿر جو ماڻهو ته مسڪين مارو آهي جيڪو يا ته مال چاريندڙ ۽ ڌارايندڙ آهي يا وري جڏهن رحمت جو ڪڪر وسي ٿو ته ڌرتيءَ جو سينو کيڙي پنهنجي گذر سفر کي ڳولهڻ ڦولهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. تنهنڪري هن منصوبي کي صوبي جي بهتريءَ لاءِ عمومن ۽ مارئيءَ جي ملڪ جي ترقي لاءِ خصوصن لاڀدائڪ بنائڻ لاءِ ڪجهه گذارشون پيش ڪجن ٿيون.
• سنڌ حڪومت کي هِن منصوبي جي سلسلي ۾ بااختيار بنايو وڃي ڇاڪاڻ ته معدنيات صوبائي معاملو آهي جيتريون فني رُڪاوٽون يا پيچيدگيون آهن. سي دور ڪيون وڃن.
• ٿر ڪول انرجي بورڊ ۾ ڪميونٽي جي نمائندي طور ڪنهن ماهر ۽ ٿر جي هڏڏوکي ماڻهوءَ جي نمائندگي مقرر ڪئي وڃي.
• سنڌ ڪول اٿارٽيءَ ۾ ٿر مان چونڊيل نمائندن خصوصا ڪوئلي جي علائقي مان چونڊ يل نمائندن کي کنيو وڃي جئين فيصلي سازيءَ ۾ راڄن جي راءِ کي شامل ڪري سگهجي.
• کليل کاڻين وسيلي کوٽائي بابت ماحولياتي اڀياس ۾ ٿر جي زيرزمين پاڻي ۽ بائيو ڊائيورسٽي ۽ مجموعي ماحول کي ڌيان ۾ رکيو وڃي،.
متاثر ڌرين انساني آبادي، چوپائي مال، جهنگلي جيوت ماحول جي آبادڪاريءَ لاءِ ٺهندڙ پاليسيءَ عوامي امنگن مطابق هجي، زمين کي مارڪيٽ اگهه مطابق خريديو وڃي يا ليز تي ورتو وڃي .
سموري زمين جيڪا متاثر هئڻ جي دائري ۾ اچي تنهن جي اڪئزيشن کي شفاف بنائڻ لاءِ هڪ الڳ لئنڊ اڪئيزيشن يونٽ هئڻ گهرجي جيڪو تربيت يافته ۽ عوام جو هڏڏوکي هجي.
انساني وسيلن جي سلسلي ۾ صحت، تعليم ۽ پاڻي جي شعبي لاءِ اهم رٿائون شامل ڪيون وڃن جن ۾ ”ماءُ ۽ ٻار جي صحت“ ۽ عورتن کي محور بنايو وڃي.
مقامي سطح تي جيڪي فيصلي سازي جا ادارا جوڙيا وڃن تن ۾ عورتن، ٻارن ۽ سول سوسائٽي جي نمائندگي رکي وڃي.
جيڪي ماڻهو کوٽائي جي اثر هيٺ اچن تن جي ٻيهر آبادڪاري لاءِ کين سندن چونڊ جو هنڌ ۽ آباد ٿيڻ جا اخراجات ڏنا وڃن.
مقامي ماڻهن کي روزگار ڏيڻ جي سلسلي ۾ ترجيح ڏني وڃي.
عام ماڻهوءَ جي اُهنج ايذاءُ جي تلافي ڪرڻ لاءِ دُنيا ۾ رائج سرشتي کي نظر ۾ رکندي جوڙجڪي ڍانچو جوڙيو وڃي.
پُراڻي لينڊ گرانٽ پاليسيءَ تي نظرثاني ڪندي اُن کي عصري تقاضائن ۽ مارڪيٽ جي اُصولن پٽاندڙ بنايو وڃي.
اثر هيٺ ايندڙ آباديءَ جي گذران جي وسيلن جو خيال رکيو وڃي.
ڪوئلي جي کوٽائي، ترقي، بجلي پئدا ڪرڻ ۽ ٻئي اهڙي ڪم ڪار جنهن جو راڄن سان سڌو سنئون تعلق هجي. جهڙوڪ پاليسي، ، طريقه ڪار جا ڪاغذ پٽ تن کي سنڌي زبان ۾ ترجمو ڪرايو وڃي جيئن عام ماڻهو اُن مان لاڀ حاصل ڪري سگهي.
• راڄن جا ماڻهو جيترو هن ڪم ۾ شامل هوندا ۽ فيصلي سازي ۾ سندن ڪردار هوندو اوترو ئي هيءُ منصوبو ڪارگر ۽ ڪامياب ويندو.
• هن سموري منصوبي ۾ شهيد محترم بينظير ڀٽو پاران ڪيل افتتاح دوران پيش ڪيل vision کي مدنظر رکيو وڃي.
• ٿر جي سڀني وڏن ڳوٺن کي روڊ انفرااسٽرڪچر وسيلي جوڙيو وڃي. ان سان گڏوگڏ پيئڻ جي پاڻيءَ جي سهوليت به هر ڳوٺ تائين پهچائڻ کي به يقيني بنايو وڃي
• چين پاڪستان راهداري جي دائري کي وڌائي ٿر ڪول جي ٻين بلاڪن ۾ به انهي قسم جي سيڙپڪاري ڪئي وڃي
اهي چند گذارشات آهن ۽ اڃا کوڙ ساريون ٻيون ڳالهيون آهن جيڪي هِن منصوبي جي بهتري لاءِ ڪم اچي سگهن ٿيون. ٿر امن امان جي لحاظ کان انتهائي بهترين خطو آهي تنهنڪري ان ۾ ٿيندڙ ترقيءَ جو عمل پڻ جٽادار هوندو .اهو جيڪڏهن عوامي امنگن پٽاندر هوندو ته پوءِ يقينن اڃا به وڌيڪ جٽادار ٿيندو.