ٿر جي مسڪيني ، مسڪين جهان خان ۽ سماج سڌارپ
ٿر، جنهن جون اڻ ڳڻيون سڃاڻپون آهن، انيڪ آکاڻيون آهن، هزارين لکين حسناڪيون آهن، کوڙ ساريون کڙڳن کي کلون ڪرائڻ جون ڪهاڻيون آهي، امرويرتاجون انيڪ وارتائون آهن، فطرت جي نظارن جون فراوانيون آهن.انهن سڀني من موهيندڙآکاڻين کان هٽي ڪري، هڪڙي لڱ ڪانڊاريندڙ، روح ۾ راڱاوجهندڙ غربت جي به ڪهاڻي آهي، جنهن کي پارڪرجو پٺن اگهاڙو ڪولهي ئي سمجهي ٿو ۽ بيان ڪري سگهي ٿو جنهن جو پيٽ اها ڪهاڻي پيٽ ورن ۾ سانڍي سانڍي پُٺيءَ سان وڃي لڳو آهي. سندس ڪهاڻي نه ڪنهن ٻُڌي آهي نه ئي ڪنهن سمجهي آهي ، بس ماڻهن رڳو سُئي آهي. هاڻي ادراڪ جي انهي ٽئين درجي مان ڪهڙي اُپت ڪڍجي ته ٿرجي غربت جو انهن بابولوڪن کي ڪهڙو احساس هوندو جنهن کي معدني پاڻيءَ کانسواءِ ٻيوپاڻي زهرجيان وڻاه ڪري ٿو يعني نقصان ڏئي ٿو ۽ هو اهڙي عامي پاڻي پيئڻ کان پاسو ڪن ٿا . ڪرنگهي جي هڏيءَ سان پيٽ لڳل انهي ڪولهيءَ جي ڪهاڻي مختلف زمانن ۾ اڀري نروارٿيندي رهي آهي. پران آکاڻي جي ڪن رس وارا آڱرين تي ڳڻڻ جيترالڀياآهن جن غريبن جي انهي دردجي پردرد دانهن کي ورنايوهوندو.اها دانهن جنهن جو ڪوئي آواز ناهي، سُر۽ ساز ناهي جو هي ”گاڏهان ڪن“ ٻُڌي سگهن. اها واڻي ته ڪواندرجي سماعت جو اوزارٻڌي سگهي ٿو جنهن جو ن تارون روح ۾ کتل هجن. اهڙن املهه ماڻڪ ماڻهن مان ساميءَ جي ويري جو مسڪين جهان کوسو به هڪ هو جنهن عام طورغريبن لاءِ ۽ خاص طورٿرجي غريبن لاءِ جيڪو خدمت جو مثال ڇڏيو آهي تنهن سان ڪو ڪاري عينڪ پائي ڊبل ڪئبين ۾ ويٺل ، معدني پاڻي پيئندڙ ، پاڻ کي سماج سُڌارڪ سڏائيندڙ ڪٿي ٿو مقابلو ڪري سگهي. مسڪين ٿرجي ماڻهن جي خدمت ڪئي هئي ۽ جديددورجا سو ڪالڊ سماج سُڌارڪ پنهنجي پروجيڪٽي داتائن جي نمڪ حلاليءَ ۾ پوراآهن.
مسڪين جهان خان کوسي جي سماجي خدمت، ٿرجي موجوده حالتن ۽ سماج سُڌارپ جي ڪم ڪار ۽ غربت جي جائزي وٺڻ لاءِ ، خيال مسڪين جهان خان بابت محمد بخش ”مجنون “ بلوچ جي ڪتاب جي پڇاڙڪين سٽن ڏانهن وڃي ٿو، جنهن ۾ هن لکيو آهي، ”مسڪين مولائي پنهنجو ڪم خاموشيءَ سان بغيرڪنهن شوروشريا نام ونمود جي، تادم آخرڪندو ئي رهندو. مائوزي تنگ پنهنجو 25000 ميل لمبو مارچ پورو ڪري پنهنجي منزل مقصود حاصل ڪري چڪو آهي، پر مسڪين محترم جو لانگ مارچ اڃا به جاري وساري آهي!! ڪڏهن ٿو ختم ٿئي ان جي خبرالله کي ! لطيف سائين رح به اهڙن ئي انسانن لاءِ ته چيو آهي؛ اڃا ڪي ڪلجڳ ۾ ڪاپڙي“
سچ ته ٿر۽ پارڪراڄ به جن حالتن مان گذري رهياآهن ، جيڪا غربت آهي، جيڪي اهنج ۽ ايذاءَ آهن ، جيڪي ڏک ڏاکڙاآهن، تن لاءِ مسڪين ۽ مسڪين جي سفرجي ضرورت آهي. مسڪين هندستان جي دنگ ڀرسان پارڪرجي ڳوٺ سامي ويريءَ ۾ جنم ورتو هو . سامي ويري جي ماڻهن کي ننگرپارڪر تائين پهچندي ، محمد بخش مجني مطابق ”ڪاڙڪيءَ جو قهري رڻ، رڳو رائو ۽ رُڃ “ پارڪرڻو پوي ٿو. هونئين به ”پارڪر“ پنهنجي پاڻ ۾ پار اڪرڻ رهيو آهي ته ڪن ليکڪن هن حصي کي کارو پارڪرڻ به لکيو آهي. پرين جي نهٺن نيڻن جهڙي پارڪرجي ڌرتيءَ جي حيثيت سموري ٿر۾ منفرد آهي جيئن ننڍي کنڊ ۾ بنگال جي ڀونءِ پنهنجي مزاج ۾ الڳ حيثيت رکي ٿي. ڇاڪاڻ ته ڪاري جادوءَ کان وٺي موجوده دور جي سماج سُڌارڪي ڳوٺاڻي ترقيءَ جي ڪم جي شروعات اتان ٿي آهي. ننڍي کنڊ مان جن ماڻهن کي نوبل انعام مليو آهي تن ۾ بنگال جون ٽي شخصيتون... رابندرناٿ ٽئگور، امرتياسين ۽ محمد يونس...... شامل آهن . پارڪر به ٿرپارڪر جو اهو منفرد خطو آهي جنهن تي ڪارونجهرجهڙو اڏول ڏونگرماءُ جي ٿڻ وانگرنروارٿيل آهي جنهن جي برڪت ڀري اپت لکين پارڪرين جي پيٽ جو مداواڪيو آهي. جتي کارو مٺو پاڻي ٻئي اچي ملنداهئا. هتي جا ماڻهو پنهنجي جوهر۾ وچن نباه ۽ وفاداريءَ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهن.
پارڪرگذريل ٻن صدين ۾ ٽي وڏادورڏٺاآهن. هڪڙو دور سامراج جي سامهون مهاڏواٽڪائڻ جو دورهو. جنهن ۾ راڻي ڪرڻ جي، روپلي ڪولهي، ۽ مسڪين جي وڏڙن برطانوي فوجن جو مڙس ٿي نه رڳو مقابلو ڪيو پر پيسجي وڃڻ کانپوءِ به پساه ۾ سانڍي رکڻ جهڙيون سورويرتاجون ساروڻيون ڇڏيون جن يورپ جي چالاڪ اڇن لوڪن کي گهوماٽي وڌو هو.پارڪرجي پراسرارڌرتيءَ تي جيڪا آزاديءَ جي جنگ 1859 ع ۾ وڙهي ويئي هئي سا دليءَ جي 1857ع واري جنگ کان پنهنجي پر ۾ سرس ۽ سوائي هئي. ٻيو دور وري تعليم ۽ جاڳرتا وسيلي ماڻهن کي اڳتي آڻڻ جو دورآهي. جنهن ۾ سڳاڙچند ميگهواڙ، عالمچند ڪولهي ۽ گهمن سنگهه ڀيل، هئا جن ماڻهن ۾ تعليم جو شوق جاڳايو ۽ ماڻهن کي سماجي شعور۽ جاڳرتا جي جذبي سان سرشارڪيو. انهن هتان جي غرب لوڪن کي هڪڙو گڏيل پليٽفارم مهياڪري، اڳتي وڌڻ جو گس ڏيکاريو.ٽيون دور مسڪين جهان خان جو دور آهي جنهن کي سماج سُڌارپ جو دورچئي سگهجي ٿو. مسڪين پنهنجي عمل سان رضاڪاراڻي خدمتگاريءَ جو سنهري مثال قائم ڪيو. ماڻهن کي وک وک تي اهو پيغام ڏنو ته غريب جو ڪم بي لوث ٿي ڪبو ته ٿيندو نه ته ڪجهه به نه ورندو وٽندو.
مسڪين جهان خان جي حياتيءَ بابت محمد بخش مجني انتهائي ڀلوڙ ڪتاب لکي خدمتگاري ءَ جي هن رضاڪار هيري کي سنڌ ۾ موکي ڇڏيو ۽ اتان وري ڪجهه ماڻهن مسڪين بابت لکيو ته مسڪين جو تعارف سمنڊ پاربه يقينن پهتو هوندو تنهنڪري پاڻ انهي تفصيل ۾ نٿا وڃون پر ٿوري ۾ ڳالهه ايئن آهي ته؛
• مسڪين جهان خان سامي ويري ڳوٺ جي کوسن جي سرنديءَ واريءَ آڪهه جو فرد هو جنهن جا وڏا به نامياراماڻهو ٿي گذرياآهن جن جو ذڪر انگريزن جي لکيل رپورٽن ۽ گزيٽيئرن ۾ به آهي. مسڪين پوليس ۾ نوڪري ڪندي به غيرپوليسي مزاج رکندو هو. سخي ۽ خداترس هوندو هو. ظلم کان کيس نفرت هوندي هئي. سندس هڪڙوئي مشن ۽ مقصد هوندو هو انسانيت جي بي ريا خدمت.
• مسڪين جهان خان خدمت جي جذبي ۽ ظلم خلاف ردعمل ڏيکاريندي پوليس جي نوڪريءَ کي سوني چڙيا کي اڏاري ڇڏيو هو جڏهن چڱن چوکن گهرن جو اولاد انهي پکي جو طالبو هو.هن ڪنهن تي ظلم ٿيندو برداشت نه ڪيو ۽ وردي لاهي ان مظلوم سان يڪجهتي ڏيکاريندي ، ”خان“ کوسي مان مٽجي ”مسڪين“ ٿي پيو هو.
• مسڪين جي ٿرجي مسئلن جهڙوڪ غربت ، ڏڪار، صحت وغيره بابت تمام گهڻو لکندو هو ۽ ان وقت جيڪي اخبارون شايع ٿينديون هيون تن ۾ اهي ليک ڇپبا هئا جن کي پڙهي مسڪين ته خوش ٿيندو هو پروس وارن کي ٿرجي دردڪهاڻيءَ جي ڪل پوندي هئي ۽ اهي مسڪين سان رابطي ۾ ايندا هئا. انهي دور ۾ پاورپوائنٽ پيشڪاريءَ واري پروجيڪٽي ترقي اڃا ڪانگ جي پيٽ ۾ به نه هئي
• لکڻ پڙهڻ کانسواءِ ، مسڪين ٿرجي ڏکن ڏولائن جا اهي جگري احوال وس وارن کي يا ٻين سونهن ۽ سُڄاڻ ماڻهن کي ٻُڌائيندو هو ۽ کين ٿرين جي مددلاءِ آماده ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو.
• خدمتگاريءَ جي انهي سموري جاکوڙ ۾ مسڪين رضاڪارهوندو هو جيڪو ڪيئي ٽڪ لنگهڻ به رهجي ويندو هو ته ڪيئي ڏينهن گهر جو منهن به نه ڏسندو هو. انهي سموري ڪم لاءِ هو ڪوبه معاوضو نه وٺندو هو. هن وقت حالتون اهي آهن ته جيڪو ماڻهو ٻه لک رپيا مهينو پگهار کڻي ٿو اهو به پاڻ کي سماج سُڌارڪ طور متعارف ڪرائي ٿو. پئسن تي دنيا سڄيءَ ۾ انيڪ قسمن جي خدمتگاري چالو آهي پر اها حقيقي انساني خدمت ناهي پيٽ پوڄا آهي يا ٻيو ڪجهه آهي
• ٿرجي سڀني ماڻهن کي عمومن ۽ نوجوانن ۽ سماجي خدمتگاريءَ جو شوق رکندڙن کي خصوصن ڪتاب ”مسڪين جهان خان کوسو“ (ليکڪ: محمد بخش ”مجنون“) پڙهڻ گهرجي
مسڪين جي اهڙي ڪردار کي ڏسي ٿرجي موجودو حالتن کي ڏسجي ٿو، ٿرجي غربت کي ڏسجي ٿو ، ٿرکي درپيش للڪارن کي ٿو ته محسوس ٿئي ٿو ته مسڪين جو اهو لانگ مارچ اڃا پڄاڻيءَ تي نه پهتو آهي جنهن جو ذڪر ڪندي محترم محمد بخش مجني صاحب مسڪين کي مائوزيتنگ سان ڀيٽيو هو. ٿرپارڪرجيڪو هن وقت ستن تعلقن.... مٺي، ڏيپلو، ننگرپارڪر، ڇاڇرو، اسلام ڪوٽ، ڏاهلي ۽ ڪلوئي....تي مشتمل آهي. جنهن ۾ گرينائيٽ، چيني مٽي، لوڻ ۽ ڪوئلي جا ذخيراآهن. هن وقت هي علائقو پڪن روڊن، سيليولرفون ۽ انٽرنيٽ وسيلي دنيا سان ڳنڍجي چڪو آهي پرڇا ٿر جي اڪثرآبادي اڃا غربت جي ڪُن ۾ ڦاٿل ناهي؟ ڇا سڀني ماڻهن کي پيئڻ جو پيئڻ لائق مٺو ۽ صاف سُٿرو پاڻي ميسرآهي؟ ڇا ڳورهاريءَ عورت کي ويم دوران يا ان کان اڳ جي تڪليفن کي ايئن ئي منهن ڏيڻو نٿو پوي جيئن اڄ کان 50 سال اڳي منهن ڏيڻو پوندو هو؟ڇا غريب جي ٻار خصوصن ڇوڪرين کي پنجين ۽ اٺين درجي کان پوءِ اسڪول ڇڏڻو نٿو پوي؟ڇا لکين ٻارلڏپلاڻ جي ڪري ، اسڪول بدرنٿاٿي وڃن؟ ڇا پارڪر جا هرڻ ۽ روجهه محفوظ آهن؟ ڇا ٿرجي وڻڪارواڍيءَ جي ور نه چڙهيل آهي؟ انهن سڀني مسئلن ۽ غربت جي وڌنڌڙرجحان کي ڏسجي ٿو ته مسڪين جهڙي ڪردارجي ضرورت محسوس ٿئي ٿي جيڪو سڀني شين کان مٿاهون ٿي ٿرين جي خدمت ڪري. هو رنگ نسل مذهب ۽ ذات پات جي متڀيد کان مٿاهون ٿي خدمت ڪري. ٿرجي فطرتي سونهن ۽ شاهوڪاري جي ڪري ڪيئي ڳجهون ڳاٽ کنيو ”ڪُڻڻاٽ “ ڪري رهيون آهن ته ٿرکي ڪيئن ڳڙڪائجي. ٿرجي عام ماڻهوءَ جا جيڪي مسئلاآهن تن بابت مسڪين وانگرسندرو ٻڌي، ڳوٿريءَ ۾ سمروجهي ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي. مختلف مشنريون جڏهن غربت جي نالي ۾ پارڪر جو ماڻهن جو عقيدو تبديل ڪرائينيون هيون ته مسڪين کي ڏک ٿيندو هو ۽ هو چوندو هو ته اها غربت سان وڏي مذاق آهي. اڄ به جڏهن غريب ماڻهو اسپتال ۾ مريض کڻائي وڃي ٿوته کيس دڳ لائڻ وارو ڪو سونهون ناهي . عام ماڻهو جڏهن پنهنجي ٻار جي تعليم لاءِ ڪنهن شهري تعليمي اداري ۾ اچي ٿو ته به کيس انهن ئي مونجهارن کي منهن ڏيڻو پوي ٿو.امداد جي ڪم لاءِ اچي ٿو ته به انهن واڳن جي وات چڙهي ٿو جن جون پيڙهيون سرڪاري امداد تي پلجنديون آيون آهن. دانهن ڪوڪ کڻي انصاف لاءِ وڃي ٿو ته به انهي مڊل مين جي منهن ۾ پوي ٿو جيڪو کانئس دادرسيءَ جو به اجورو طلبي ٿو. سماج سُڌارپ جي نالي ۾ ڪم ڪندڙن وٽ وڃي ٿوته اتي به عام ماڻهوءَ سان ساڳي هلت آهي. اهڙين حالتن ۾ عام ماڻهو پاڻ کي بيوس ۽ لاچارمحسوس ڪري ٿو ڇوته هو هڪ ته اڳيئي غريب آهي ۽ غربت جي ڪاڪ محل جي انڌارڀونرن ۾ ڀنواٽيون کائي رهيوآهي ، مٿان وري جو مشڪلاتن ۽ مونجهارن ۾ ڪوئي اهڙو سونهون ناهي جيڪو کيس ڪا واٽ ڏيکاري. اهڙي صورتحال ۾ مسڪين جهان واري مسڪين پروريءَ واري سماج سُڌارپ جي ٿر ۾ ضرورت آهي.