ٿرجا ٻار۽ موت جا لامارا
ٿرپارڪر تي هن وقت ميڊيا مهربان آهي ۽ ٿر سنڌي اردو ۽ انگريزي اخبارن جون اُڦٽ مار سُرخيون جوڙڻ ۾ ميڊيا کي مواد مهيا ڪري رهيو آهي. ٿر جي ڏکي زندگي ته سالن کان هئي پر مهرباني هن وقت اچي ٿي آهي ۽ اها به ٻارن جي موت جي نالي ۾ ڪئي پيئي وڃي. ٻارجيڪي معصوم آهن، ٻار جيڪي سڀني ڦيرفرقن کان ڏورآهن، ٻارجيڪي ساداسودا۽ سچارآهن، مٿان وري جو اهي ٿري ٻارهجن ته پوءِ اهي گڻ ٻيڻاٿي وڃن ٿا. ٿرسٻاجهي ۽ حقيقي سول سوسائٽي آهي جيڪا هاڻي بازارجي واڳون وات ۾ آهي. اخباري رپورٽن مطابق اٽڪل 300 کان وڌيڪ ٻارهيستائين مري چڪاآهن ۽ انهن ۾ به اڪثريت نون ڄاول ابهم ٻارن جي آهي. سڀني جي موت جو سبب اخبارون بُک ڄاڻائين ٿيون. ان کانسواءِ خبرن جي اڪثريت جو محور مٺيءَ جي سول اسپتال آهي. اها سموري ڪهاڻي اڄ کان اٽڪل ٽي سال کن اڳي شروع ٿي هئي ۽ زور شور سان جاري ساري آهي. ٻن ڏينهن جي ٻار کي به بُک وگهي مرڻ سان سلهاڙيو وڃي ٿو. سرڪاري ڪامورا۽ ڪامدار وري پنهنجو اُبتو موقف ڏين ٿا ۽ ايئن ڳالهائين ٿا ڄڻ مهمان هجن، کين علائقي جي ڪا خبر ئي نه هجي. هرڪو نوڪري بچائڻ جي چڪر ۾ آهي يا وري امدادي مال تڳائڻ جي تياريءَ ۾. باقي ماڻهن جي حياتيءَ جو اونو مڙئي پورو سارو آهي. اچو ته ڏسون ته ٿر ۾ انهن ابهم ٻارن جي موت ۽ ٻين ڏکيائين جا ڪهڙاسبب آهن ۽ ان جو ڪهڙو حل آسان حل آهي ؟
• ٿر جي آبادي اٽڪل 15 لک کن آهي جيڪا سموري ٿر جي وسيع ريگزار۾ پکڙيل آهي. ٿر۾ پاڻي جا ذخيرازمين ۾ اونها آهن جن ۾ ڪيئي ڪيميائي مادا مليل آهن ۽ اڪثر پاڻي کارو به آهي. کاري پاڻيءَ جي انتها اهاآهي جو ڪٿي ڪٿي آرهڙ جي موسم ۾ اهو پاڻي پيئڻ سان پکي به مري ٿا پون تڏهن حجامن جي ڳوٺ جي پاڻيءَ تي هُڙيا مار نالو پيو ڇاڪاڻ ته انهي جي پيئڻ سان هڙيا۽ جهرڪيون مري ٿا پون. گرميءَ جي مند ۾ اهو کارو پاڻي به زمين هيٺ ٿي وڃي ٿو ۽ ڪٿي ڪٿي سُڪي وڃي ٿو. پاڻيءَ جا نار هيٺ ٿيڻ سان زميني اوڀڙڀسم ٿي وڃي ٿي ۽ ڌرتي سڪي ٺوٺ بنجي وڃي ٿي.
• ٿري سماج فطري سماج رهيو آهي جنهن جو اقتصادي سرشتو ٻه ٽي ڏهاڪا اڳ تائين ”آهتپي “وارو هو جنهن ۾ شين جي ٺاهڻ جو معاوضو ”ورسوند “ جي صورت ۾ ڏنو ويندو هو. يعني ڪسب وارا ماڻهو جن کي هاڻي پروفيشنل چيو وڃي ٿو سي ضرورت جون شيون ٺاهي ڏينداهئا موٽ ۾ کين سال جي آخر ۾ ان ڏنو ويندو هو ۽ ايئن گاڏو پيو گهلبو هو. ننڍي کنڊ تي قبضي کانپوءِ جيئن ٿر تي قبضو ٿيو ته هتي به آهستي آهستي بازار جي جديد روپ منهن ڪڍيو ۽ ننڍڙاننڍڙا هٽ کليا جن تي وکر ملندو هو پر ان وکر جي موٽ ۾ به شيون ڏنيون وينديون هيون جيئن گيهه، اناج، کلون، هٿ جي هنرن جا وڙ وغيره. اهو سلسلو 80 کان پوءِ ”بازارجي اقتصاديات “ جي وڪڙ ۾ اهڙو آيو جو مارڪيٽ جو منهن کُلي پيو ۽ ان جو بُرڀرڻ لاءِ ”روڪڙ“ جي ضرورت پيئي. نتيجي ۾ هر شئي وڪرو ٿيڻ لڳي. ماڻهن ڪمائڻ شروع ڪيو. اها تبديلي پنهنجي پر ۾ وڏي تبديلي هئي ڇاڪاڻ جو جتي کيروڪڻڻ گناه سمجهيو ويندو هو اتي نه رڳو کير وڪجڻ لڳوپر پاڻي مليل کير به ساڳي ناڻي ۾ وڪجڻ لڳو. ڳالهه اتي دنگ نه ڪيو . کير ڇا پاڻي به وڪجڻ لڳو ۽ هاڻي ته اهو پلاسٽڪ جي بوتلن ۾ هرڳوٺ ۾ وڪري لاءِ موجود آهي. ان کان اڳي کيرڌونري ۾ غريب به ڀاکي ڀائيوار هوندو هو. اڻ هوند وارن گهرن ۾ به جڏهن ٻار ڄمندو هو ته هوند وارن جي گهران ان کي کارائڻ لاءِ مکڻ وغيره ملندو رهندو هو. ڳوٺاڻي زندگي شهرجڻ ڏانهن وڌڻ لڳي ۽ کاڌي جو سمورو طور طريقو تبديل ٿيو.
• ٿرجي ماڻهن جي رهڻ ڪرڻ جو ڍنگ فطرت تي ڀاڙڻ بدران جڏهن شهرجڻ ڏانهن وڌيو ته هنن جي کاڌي ۾ ڏٿ ڏونرن جي جاءِ سڙيل ٽماٽن والاري يا ڪچا ڳاڙها مرچ ۽ بصر اولڻ طور استعمال ٿيڻ لڳا جن جي غذائي قوت ايتري نه آهي جيتري ڏٿ جي هئي يعني سڱرين ، پيرن،ڏونرن،چڀڙن، پپن،ڪونڊيرن جي هئي. اها کوٽ غذائي کوٽ ۾ تبديل ٿي ۽ ماڻهن جي کاڌي جي پئٽرن کي جيڪڏهن ڏسجي ٿو ته هن وقت ماڻهن جي اڪثريت کاڌي جي نالي ۾ ڏلهي پيٽ ڀري ٿي پر انهي ڀرتيءَ جو ڪو خاص غذائي ڪارج ناهي.
• بازار ۾ جڏهن روڪڙ جي ضرورت وڌي ته ماڻهن پنهنجي قوت خريد کي وڌائڻ لاءِ ڪمائڻ جي شروعات ڪئي پر موقعا تمام گهٽ هجڻ جي ڪري، ماڻهو ويتر قرضن جي ڄار ۾ وڪوڙجڻ لڳا. انهي ضرورتن کي نظر ۾ رکندي سماجي ڀلائي جو ڪم ڪندڙادارن به پنهنجو پاڻ کي قرض ڏيندڙ وياج خورواڳن ۾ تبديل ڪيو ۽ ماڻهن جي انهي مجبوريءَ جو جيئن جو تيئن فائدو ورتو ۽ قرض جي اها ڪوڙڪي ڏينهون ڏينهن پکڙجندي پيئي وڃي. انهي مقابلي ۾ ٻياادارا به لهي پيا آهن جهڙوڪ بئنڪون وغيره، ڇاڪاڻ جو بازار کي هلائڻو آهي.
• کائڻ پيئڻ جي سماجي رنگ ڍنگ ۾ عورت متاثرڌُر آهي جنهن کي کاڌو ديرسان ملي ٿو يا سڀني کانپوءِ ملي ٿو. انهي ۾ اڃا به حالت سنگين ٿي وڃي ٿي جڏهن معاملو نئين پرڻيل ڪنوار جو اچي ٿو. اها هڪ ته حجاب ۾ هوندي آهي ٻيو وري جيئن کيس اميدٿئي ته پوءِ دل ڪچي ٿيڻ جي ڪري اهو حجاب وارو هاڃو ويتر وڌي وڃي ٿو. ايئن کيس مناسب کاڌو نٿو ملي. هڪ ته گهر ۾ کاڌو گهٽ مٿان وري جو ٻارپيٽ ۾ آهي ته کيس وڌيڪ کاڌو گهرجي. نتيجي ۾ اڪثرڳورهياريون عورتون جيڪي پنهنجي اوائي ڄم ۽ 5يا 6 ٻارن ڄمڻ کانپوءِ، رت هيڻيون ٿي پون ٿيون ۽ سندن هيمو گلوبين سطح ڪري وڃي 3 تائين پهچي ٿي جيڪا موت جو الارم آهي
• ٿر۾ اسپتالن جو ڪو وڏو انتظام ناهي .رڳو وڏن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ اسپتالون آهن جن ۾ به ڊاڪٽرن جي کوٽ مثالي آهي. دوائن جي کوٽ ۽ حالت ته ان کان به اڳري آهي. ڳنڀير صورتحال تڏهن ٿي پوي ٿي جڏهن هزارين ڳوٺن جي آباديءَ لاءِ ڪا به گائناڪالاجسٽ ڪانهي. گائناڪالاجسٽ ته وڏي ڳالهه آهي پر محض ڊاڪٽرياڻي به ناهي. ڊاڪٽرياڻي ته ڇا پر پيراميڊڪ عورت به ناهي. اڳي دايون هونديون هيون جن جو تجربو ۽ خداڪارڻ ڪم ڪرڻ جي جّبي جي ڪري مڙئي ڪجهه ضرورت پوري پيئي ٿيندي هئي پر هاڻي هڪڙو ته داين جو حال پورو سارو آهي مٿان وري معاوضي واري ڪم انهي خدمت کي هيڻو بنائي ڇڏيو آهي.
• حڪمرانيءَ جو سرشتو ته هونئن ئي ٽلومل جي اوطاق لڳو پيو آهي. ڪوبه مسئلا حل ڪرڻ ۾ سنجيده ناهي. هرڪا حڪمت عملي ايڊهاڪ ازم جو شڪار آهي. محمد عثمان ڏيپلائي جي ڊرامي ”ٿر ۾ ڏڪار“ جو هڪڙو ڊائلاگ آهي جنهن ۾ وزير ڪاموري کان پڇي ٿو ته يه ڊڪار ڪياهي؟ ته ڪامورو وراڻي ڏي ٿو ته ٿر ۾ لوگ زياده کاتي هين تو زياده ڊڪارين آتي هين. “ هن وقت به هيڏي سندين صوورتحال جي موٽ ۾ اهڙا ٻول به ٻُڌڻ ۾ اچن ٿا ته ” ٿر۾ عورتون گهڻا ٻارڄڻن ٿيون تنهنڪري وڌيڪ موت ٿين ٿا“ يا ”ٿر۾ عورتون ٻارگهرن ۾ ڄڻن ٿيون تڏهن ٻار مرن ٿا“. اهو روي مسئلن کي حل ڪرڻ جي بجاءِ ويتر وڌائي پيو. صورتحال ٺيڪ ٿيڻ بدران بگڙندي وڃي.
• ٿر۾ معدني وسيلا به ججها آهن جن ۾ ڪوئلو هن وقت گرم موضوع آهي. دنيا جو نظرون ٿر جي وسيلن ۾ آهن. هي سموري هاءِ گهوڙاٿر ڏانهن توجهه ته ڇڪائي ٿي پر ان سان جيڪو سماجي توڙي اقتصادي دٻاءُ وڌي ٿو ان کي انهي صورت ۾ ڏسي سگهجي ٿو ته ڪيئي ڌريون ٿر ۾ اچي لٿيون آهن ته ڪيتريون ٻيون رت چوس ڌريو ن ڳاڙهه ڳلين ڳجهن وانگر ٿر جي ڪنواري ڌرتي تي لامارا ڏيئي رهيون آهن. الله سائين ٿر جي امن کي بچائي ٿرجي ماحول کي محفوظ رکي.
• صحت، خاص طور تي پئداش واري تندرستي يا شخصي صفائي سُٿرائي بابت جاڳرتا جو ڪو جوڳو بندوبست ناهي. ماڻهن کي بدلجندڙ سماج ۽ ان جي ضرورت بابت ڪا به ڄاڻ نٿي ڏني وڃي. کاڌي پيتي جي طورطريقي جي بهتري بابت به ماڻهن جي اڻ ڄاڻائي ڏسڻ وٽان آهي جڏهن اهي چڀڙن جهڙي بهترين غذادڪان تي 2 رپيا ڪلو وڪڻي 20 رپيا ڪلو ۾ سڙيل ٽماٽا وٺي کائين ٿا. سماج ۾ جيڪا ڦيرگهير آهي تنهن بابت به ماڻهن ۾ ڪا خاص تياري ناهي. غيرسرڪاري ادارا به انهي ڏس ۾ ڪو خاص ڪردار نه نباهي رهيا آهن رڳو بس هرڪو نوڪري ڪرڻ يا بچائڻ جي چڪر ۾ آهي.
هاڻي ڏسون ته انهي سموري ماجرا مان ڪيئن پار پئجي يا ٿر جي مرندڙ ٻارن جو زندگيون بچائجن. انهن سڀني مائرن جي مستقبل کي محفوظ بنائجي جن جي ٻارن جو مرڻ بچڻ کان وڌيڪ يقيني آهي. حالتن جي سنگينيءَ کي بيان پيش ڪرڻ يا واويلاڪرڻ سان مسئلا حل نه ٿيندا آهن. انهي نموني مسئلا نروار ٿي پونداآهن پر انهي صورتحال جو فائدو ڪي ٻيا وٺنداآهن ۽ انهن مجبورين کي پنهنجي مفادن ۾ ڪم آڻي پنهنجي ٽجوڙين کي ڀرينداآهن. هن صورتحال مان نڪرڻ لاءَ ڪجهه تجويزون پيش ڪجن ٿيون؛
• سموري ٿر ۾ غذائيت بابت تحقيق ٿيڻ گهرجي جنهن جي نتيجي ۾ اهڙي رٿا جوڙي وڃي جيڪا ٿر جي غذائي قلت جي مسئلي کي ماٺو ڪري ۽ پوءِ ختم ڪري. انهي رٿا جو محور به عورتون ۽ خصوصن ڳورهاريون عورتون هئڻ گهرجن . غذائيت جو جيڪو به پلان جڙي ان کي سختيءَ سان نافذ ڪيو وڃي.
• ماڻهن کي غذائيت، ڄم صحت، شخصي صفائي سُٿرائي بابت جاڳرتاڏيڻ جو وڏي پئماني تي بندوبست ڪيو وڃي ۽ انهي سکيا ۽ صلاحيت جوڙڻ واري عمل ۾ سماج جي سڀني طبقن کي شامل ڪيو وڃي. اهو عمل خيراتي نه هجي پر شراڪتي هجي.
• ٿرجي سڀني اسپتالن ۾ ڊاڪٽرن ک جي موجودگي ءَ کي 24 ڪلاڪ يقيني بنايو وڃي. خاص طورگائناڪالاجسٽ ۽ ليڊي ڊاڪٽرن جو هجڻ ضروري آهي. انهي لاءِ حڪومتي، غيرحڪومتي ۽ راڄوڻي سطح تي ترغيب ۽ سهوليتڪاري هئڻ گهرجي.
• ٿر جي ڳوٺن جا فاصلا مکيه اسپتالن کان پري آهن . اسپتالن تائين عورت مريضن جي اچڻ ۾ اين جي او توڙي سرڪار سهوليتڪاري ڏئي. ڳورهارين عورتن ۽ ٻارن جي صحت جو ويمو ڪيو وڃي.
• اسپتالن جي چڪاس جو عمل بهتر بنائي انهن جي ڪم ڪار کي موثر بنايو وڃي. ڳوٺن ۾ موجود داين کي سکيا ڏني وڃي ۽ سکيا جون سهوليتون ڳوٺن ۾ مهيا ڪري ڏنيون وڃن
اهڙي طرح تمام گهڻا ڪم آهن جيڪي حڪومتي ادارن، غيرحڪومتي ادارن ۽ راڃن جي سهڪار سان سرانجام ڏيئي ، ٿر ۾ ٻارن جي موت جي طوفان کي ٻُنجو ڏيئي سگهجي ٿو.