هيءُ نه منهنجو ديس، منهنجو ديس ملير ۾ !!
ٿرجيڪو امن جو گهر ۽ گهوارو آهي.ٿر جيڪو ٿر ۽ پارڪر تي مشتمل هڪ اهڙي سول سوسائٽي آهي جنهن جو بر ڪا به سول سڏائيندڙ سوسائٽي ميچي نٿي سگهي. ڌرتي تي سرڳ سمان هي ٽڪرو به هن وقت هڪڙي وڏي هڻ هڻان ۽ ڌوڪ ڌوڪان جي منهن ۾ آهي. شيخ اياز جنهن خطي کي ويڙهوٽاکائيندڙ خوبصورت ريشمي قالين سڏيو هو تنهنجي خوبصورتيءَ کي ڪهڙيون للڪارون درپيش آهن؟ هن ڌرتيءَ تي ڪنهن وقت ۾ هڪڙي ندي وهندي هئي جنهن کي سرسوتي چيو ويندو هو.اها ندي منهن ڪائو ڏيئي جو عميق ۾ هلي ويئي ته ان کي ائٽڪن سنڌ گزيٽيئر ۾ ”وڃايل ندي “ سڏيو هو.اها وڃايل ندي ڪٿي ”هاڪڙو“ به سڏي ويئي آهي ته ڪٿي گاگهرپڻ. ڪجهه هندستاني ۽ ڪجهه يورپي ليکڪن جي مقالن جي مجموعي کي سهِيڙي انگريزي ءَ ۾ ”سرسوتي تهذيب“ جي نالي سان ڇاپيو ويو آهي. انهي ۾ سرسوتي نديءَ بابت ليکن سميت آريائن جي اچڻ واري نظريئي کي به مدلل نموني رد ڪيو ويو آهي. اهو ڪنهن ٻئي دفعي هن دفعي جو اهو موضوع ناهي.ٿرجي ڏاکڻئين الهندئين ڪناري تان سمنڊ هو جنهن تي سامونڊي شهر جهڙوڪ راهومن جي بازار، ونگي جي بازار ۽ پاري نگر جهڙاڀلوڙ شهر به هئا. انهن شهرن جي ٺڪراٺن توڙي ٻين نشانين کي جڏهن ڏسجي ٿو ته انهن مان جيڪي اهڃاڻ ملن ٿا اهي امن ، آشتي، آرٽ ۽ جمالياتي ذوق جا اشارا ڏين ٿا.پر هن وقت جي شهرن جو اڏجڻ دنيالاءِ ڏينهون ڏينهن مسئلا۽ معاملا پيو پيدا ڪري. اسان جهڙن ملڪن جا شهر ته ڪنهن ليکي ۾ ناهن پرسُڌريل سڏائيندڙ دنيا جا شهر به هرروز آزار بنجندا وڃن. گليءَ گهٽيءَ جو ڏوهه ته ڄڻ انهن شهرن ٻاربن جي راند بنجي چڪو آهي. ان کانسواءِ اڇي لباس ۾ سفيد پوش بنجي ، شهري بابو جيڪي ڪرتوت ڪن ٿا تن جي حال جي حقيقت جڏهن به دنيا جي سامهون آئي آهي ته لون لون ڪانڊارجي وڃي ٿو. هرشئي ۾ ملاوت ڪري وڪرو ڪرڻ، هڪڙي وڙ جا ڪيترائي وڙ ٺاهي ، گراهڪ کي ٻوڙو ڪري زوري وڪڻڻ، انساني عضون جو ڪاروبار، انسانن جو ڪاروبار، اهڙي طرح ڪيترائي ڪاروبار آهن جيڪي شهرن ۾ شروع ٿين ٿا ۽ پوءِ دنيا جي آبادي ءَ جي اڪثريت کي وڻ ويڙهيءَ وانگر وڪوڙي وڃن ٿا.اهو سمورو ڪم ڪار دنيا کي اُپائيندڙن ۽ خريدارن جي ٻن طبقن ۾ ورهائي ڇڏي ٿو. شهرن جو اڏڻ ماڻهوءَ جي من پسند ڪرت به رهيو آهي پر ماڻهوءَ جي هٻڇ جي ڪا حد ناهي تڏهن ته چيو ويندو آهي ته انسان جي کوپڙي اونڌي آهي جنهن جو ڀرجڻ ناممڪن آهي. اونڌي کوپڙيءَ ۾ ڀريل ميڄالي جي اعصابي جيوگهرڙن وسيلي انسان ڪائنات جي به وڏي اوک ڊوک ڪئي آهي.پر انهي اونڌي کوپڙيءَ ڪيترائي ڪُڌا ڪم به ڪرايا آهن. انهن ڪُڌن ڪمن جي فهرست ۾ هڪڙو سرمايي واد جو سرشتو به آهي جنهن ايئن شهرن جي وڌڻ ويجهڻ کي هٿي ڏني آهي. شهرن جو اهو سيلاب دنيا کي ايئن ڳڙڪائيندو پيو وڃي جيئن سنڌوندي جي سمنڊ ۾ نه وڃڻ ڪري، سنڌوءَ جي مهڳ واريون زمينون سمنڊ پيو ڳڙڪائي. شهرن ٺهڻ ۽ وڌڻ جي اها ٻوڏ جتي دنيا کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي چڪي آهي تتي ٿر ان کان بچيل ناهي. ٿر جنهن ۾ ڪنهن وقت تمام ٿوري آبادي هئي . امن امان هو. قدرتي ماحول ۾ زندگي تمام پُرسڪون ۽ فطرت جي ويجهو هئي. ننڍاننڍاڳوٺ هوندا هئا جن جا نالا پاڻيءَ جي نواڻن سان منسوب هوندا هئا ڇاڪاڻ جو ڪنهن به وسنديءَ جي آباد ٿيڻ جو بنياد پاڻيءَ جي دستيابي هوندو آهي. برساتي پاڻي جتي بيهندو آهي ان کي ”سر“ چونداآهن ۽ ٿر جا آڳاٽا ڳوٺ سر جي پڇاڙيءَ سان نالن وارا آهن جهڙوڪ ڀوڄاسر، ڪجلاسر، گوگاسر، نبي سر، سانيا سر، وغيره آهن. ان کان پوءِ وري پڌري پاڻيءَ ۽ تانگهي پاڻيءَ وارا ڳوٺ اچن ٿا جن ۾ ”پار“ پڇاڙي طور آيل آهي. پار مٿاڇري کي ويجهو پاڻي جو ننڍڙو کوه آهي جنهن ۾ ٿورو پاڻي هوندو آهي. اهوپاڻي اونهاري جي موسم يعني آڙهڙ جي گرم ڏينهن ۾ سڪي ويندو آهي . ڪي ڪي کوه ايترو مٿاڇري کي ويجها آهن جو اتي ٿوري کڏ کوٽڻ سان پاڻي نڪري اچي ٿو. اهڙن کوهن ۾ ڏيپلي تعلقي جا ڳوٺ ”ڪُتاني“ ۽ ”گوڏانگڙي“ آهن. ڪتاني ۾ پاڻي ايترو مٿي آهي جو کوٽيل زمين مان ڪتو پاڻي لڪي سگهندو آهي. گوڏانگڙيءَ ۾ ٻڪريون وغيره گوڏا کوڙي کوٽيل کڏ مان پاڻي پي سگهنديون آهن. اهڙاپاڻيءَ جا نار ٿر جي اولهه ڏکڻ ۾ آهن جڏهن ته اتر اوڀر ۾ اهي نار هيٺ هليا ٿا وڃن. جن آبادين ۾ جر جو پاڻي کارو آهي انهن ڳوٺن ۾ کارو اڳياڙي ۽ پڇاڙي طور لڳي ٿو ۽ مٺي جر واراهنڌ وري مٺو يا مٺڙيو جي اڳياڙي يا پڇاڙيءَ سان نروار آهن، جيئن کارو حبيب، کارو جاني، کاريو غلام شاه وغيره. مٺو ڊاڀڙو، ڪلڻهار مٺو، مٺڙيو سومرا وغيره. ايئن پوءِ ڪجهه آباديون ماڻهن جي نالن ۽ ذاتين جي نالن سان مشهور ٿيون. انهن ۾ مردن توڙي عورتن ٻنهي جا نالا شامل آهن. جيئن دلن جوتڙ، صالح جوتڙ، مٺي، داديءَ جو تڙ، مانٻائيءَ جوتڙ وغيره. اهو ڳوٺن جو سلسلو اڳتي هلي شهرن جو روپ ڌاري ٿو. شهر جيستائين ڪنهن رٿابنديءَ جي وروڪڙ ۾ آهن تيستائين رهڻ جوڳا آهن پر جڏهن اهي حدون اورانگهي وڃن ٿا ته پوءِ ڪراچي ٿي ٿا پون ۽ ڪنهنجي پڪڙ يا ضابطي ۾ نٿا اچن. ٿر ۾ آڳاٽي زماني جي شهرن ۾ ڪانڌلڪوٽ جو شهر به هو ته هنجتل جي بازار به هوندي هئي. جتان جا لڏي آيل ماڻهو هن وقت به هنجتليا سڏائين ٿا. ٿر جو سماجي خدمتگار مامو وشن به هنجتليو آهي.پاري نگرجو شهر به مشهور هوندو هو. جنهن جون بازارون ۽ ناريل جا وڻ ديومالائي قصن ۾ اڃا تائين ڳايا وڃن ٿا. ڪس جي شهرن نوهٽي جو شهرهوندو هو. جتي هاڻي ساڳي نالي سان ڳوٺڙو آهي. ڪيرٽيءَ جو شهر هو ڪيسر مڪواڻي جي واريءَ ۾. امراڻو جيڪو ڪنهن وقت ۾ گڍ امراڻ جي نالي سان مشهور هو ۽ هن وقت اتي عمرڪوٽ جو شهر آهي. ان کانپوءِ جيڪي شهر آباد ٿيا تن ۾ سلاڻو شهر، جيڪو هاڻي اسلام ڪوٽ سڏجي ٿو ، مٺي شهر جيڪو ڪڏهن فتح گڍ به ڪوٺيو ويو هو پر اهو نالو به نه هلي سگهيو ۽ مٺي اڄ تائين مٺي آهي. چيلي چارڻ جو ٻڌايل ڳوٺ به چيلهار جو شهر ٿي پيو آهي ته ڏيپي ميگهواڙ جو آباد ڪيل ڳوٺ ڏيپلو به چڱو موچارو شهر آهي. جيتوڻيڪ ڏيپلي جي ميمڻن جي اڪثريت لڏي شهرن ۾ آباد ٿي چڪي آهي. پر ڊاڪٽر شفيع جهڙاخدمتگار ۽ نيڪ انسان هتي ئي رهن ٿا ۽ ٿر جي ماڻهن جي چاڪريءَ ۾ رات ڏينهن مشغول آهن. پاري نگر جي پٽن ڀرسان ننگرپارڪر جو شهر آباد آهي جيڪو به مختلف ويرن جي ور چڙهي ڪڏهن آباد ته ڪڏهن برباد ٿيندو رهيو آهي. هن وقت ننگر شهر جي به آبادي چڱي خاصي آهي. ڪانٽئي جو ڳوٺ نما ننڍڙو شهرڙو به وڌندڙ ويجهندڙ شهر آهي ته ڏاني دانڌل جو ٻڌل ڳوٺ شهر ڏانهن وڌندو وڃي پيو. ويري جي واءَ به شهر جي سڃاڻپ رکي ٿي. مبارڪ رند به ننڍڙو شهر نما ڳوٺ آهي. اهڙي طرح وڪڙيئي جو ڳوٺ، ڪروڙي جو ڳوٺ، جنجهي جو ڳوٺ، رڻپاريو، کيمي جو پار ، ڪيتار، تڙدوس ،ڍاڪلو، اوڏاڻي وغيره اهڙا ڳوٺ آهن جن ۾ شهر تياري ٿي رهيا آهن. ٿر ۾ ويجهي دور ۾ پهريون بازارون انگريزن جي دور ٺهيون جن پويان مکيه محرڪ ضلعي جو ڊپٽي ڪمشنر ڊاڪٽرپالن هو. انهن بازارن کي پالن جون بازارون سڏيو ويندو هو، پالن ايترو ته محنتي ۽ عوامي لاڙو رکندڙ ڪامورو هو جو هن وڪٽوريا جي کولڊن جوبليءَ لاءِ سڏايل تقريب ۾ عمرڪوٽ ۾ سنڌيءَ ۾ تقريرڪئي هئي. ٿرپارڪر ۾ مواصلات جا وسيلابه نه هئڻ جي برابر هوندا هئا. اُٺن گهوڙن کي سواريءَ لاءِ ڪم آندو ويندو هو. بجلي وغيره به نه هوندي هئي. رستا به ڪچا ۽ اڙانگا هوندا هئا. 50 جي ڏهاڪي ۾ ، ٻي جنگ عظيم جي بچيل اوب جون جي ايم سي ٽرڪون هتي هلڻ شروع ٿيون جن جي شروعاتي مالڪن مان نالو حضرت گل پٺاڻ جو ٻُڌڻ ۾ اچي ٿو. ان کان پوءِ مختلف ماڻهن انهن کيکڙن جون ڪمپنيون ٺاهيون ۽ ٽرانسپورٽ جي ڪم کي وڌايو.آهستي آهستي ماڻهو شهرن ۾ آباد ٿيڻ لڳا.1985ع ۾ تجرباتي روڊ ٺهيو ۽ محمد خان جوڻيجي وزيراعظم جي حيثيت سان ايس آر ٽي سي بسن جوافتتاح ڪيو. اهو سلسلو جاري هو ته انهي ڏاهاڪي ۾ بجليءَ به پنهنجا قدم ٿر جي ڌرتيءَ تي کوڙيا. مٺيءَ جو شهر روشن ٿيو. ان چرپر ۾ وڏي چرپر 1990ع ۾ ضلعو قائم ٿيڻ ۽ انجو هيڊڪوارٽر مٺي ٿيڻ سان ٿيو . اهو شهر جيڪو ان وقت 12 هزار آباديءَ جو شهر هو سو هاڻي لک کي ڪلهو هڻڻ لڳو آهي.ٿر جي انهن تبديلين بابت عارف حسن به 2007 ۾ لکيو آهي ته ”هتي مٺي ءَ ۾ هن وقت 275 جيپ ٽيڪسيون آهن ۽ 50 ڪارون رڳو مٺي شهر ۾ آهن.“ هن وقت ٿرجي هرهڪ ڳوٺ ۾ جيپون موجود آهن. ان کان پوءِ ٻي وڏي تبديلي ، اسلام ڪوٽ کان اوڀر ۾ ٿهري جي تڙ ۽ سينري وٽ ڪوئلي جي ذخيرن جي محترمه بينظيرڀٽو پاران افتتاح ڪرڻ کان پوءِ ٿيو. اسلام ڪوٽ ۽ ان جي آسپاس آبادي وڌڻ لڳي. نتيجي ۾ ٻاهر جي ماڻهن به اچي زمينون ايتري ڳري اگهه ۾ خريد ڪيون جو مقامي ماڻهوءَ جو هٿ پير چيو ئي نٿو ڪري. ننگرپارڪر ۾ به زمينن جا اگهه وڌي ويا.اتي به ڪراچي ۽ ٻين شهرن جي ماڻهن زمينون خريد ڪرڻ شروع ڪيون. مذهبي قوتن اچي مسجدون ۽ مدرسا خريد ڪيا آهن. غيرسرڪاري تنظيم جا نت نوان پروجيڪٽ شروع ٿيا ۽ آبادي وڌڻ لڳي. انهي سان شهرن ۾ هوٽل ۽ رهائش جو دنڌو به وڌيو.هن وقت رڳو مٺيءَ ۾ خانگي شعبي ۾ 10 کن گيسٽ هائوس ۽ هاسٽل آهن. ان سموري عمل جو جيڪو خراب اثر پيو اهو هي آهي ته ڌارين ماڻهن جي آبادي ٿر ۾ پير کوڙڻ لڳي آهي. زمينون ڌڙاڌڙ وڪجي رهيون آهن. ڪنٽينرن ۾ هوٽل کلي وياآهن. سيمن مان وڻ جي واڍي شروع آهي. گگرال سميت ڪيترائي وڻ ختم ٿي رهياآهن. مورن ۾ بيماري آهي ته هرڻ جوءِ ڇڏي ويا.روجهه رهيا ئي ناهن. ڪارانانگ لڪي وياآهن.انهن جي جاءِ بي گري ٻانڊوري لنڊيءَ والاري آهي. جنهن جو ڪيپيٽلزم وانگر ڪو گرپير ناهي.ائين شهري ڪرڻ جو اهو تيز عمل متان ٿر جي سولٽي، امن ۽ آشتيءَ کي ڳڙڪائي وڃي. شهر ته هوندا، ڪنٽينر ته هوندا، ڪلون ته هونديون پر نه ٿرهوندو نه ٿري هوندا.اهڙي ڪيفيت کي شيخ اياز هن ريت اظهاريو آهي؛
هيءُ نه منهنجو ديس، منهنجو ديس ملير ۾،
آئون کٿيريءَ ويس، مور نه مٽيان سومرا