ٿر جو ڪوئلو: مُلڪي ترقيءَ جو ضامن
ٿرپارڪر پنهنجو پاڻ ۾ نيارپ رکندڙ اهڙو پهڳڻ خطو آهي جهنجي مهانتا ۽ مشهوري صدين کان پرکنڊين پڌري رهندي آئي آهي. هِن خطي م ڪارونجهر جهڙا اربين سال جهونا جبل آهن ته پارڪر جو مٺيهاڻو ميداني زرخيز پٽ به آهي. ٿر ۾ واريءَ جون قطب نما جهڙيون ڀٽون، اُنهن جا ڳاٽ، اوچا ۽ پاساڙا آهن ته ٿرڪول ۽ پوڇانڊا به اوترائي اهم آهن. پارڪي جي ڏکڻ ۾ ڪڇ جو رڻ آهي. جيڪو ڪنهن وقت سنڌو جي نارهو ۽ سنڪدر مقدوني به پنهنجا ٻيڙا اِن نار ۾ گهيڙيا هئا. اها ٻي ڳالهه آهي ته کيس سندس ماءُ جو منهن به نصيب نه ٿيو ۽ مُني دنيا فتح ڪندڙ هي شخص 33 سال جي ننڍڙي عمر ۾ وچ واٽ تي پيالو پي ويو. ڪڇ جي رڻ تي ڪيئي ملهابا ٿيا نيٺ ڪُجهه حصو اسان کي مليو ۽ اڃا به ڪي حصا متنازعا سڏجن ٿا. ڪڇ جي رڻ سان لڳندڙ پٽيءَ کي ”وٽ“ چوندا آهن ۽ انهي پٽيءَ ۾ پاڻي مٿاڇري کي ويجهو هئڻ ڪري وڻ ٽڻ ڀلا ٿين ٿا تنهنڪري هتان جون سيمون چوپائي مال توڙي باقي جهنگل جيوت جي جٽاو لاءِ خوشگوار آهن. وٽ سان لڳو لڳ اهڙو ئي زرخير خطو ”سامروٽي“ آهي جيڪو مِٽيءَ تان پکڙيل آهي. سامروٽيءَ جي اتر اولهه ۾ ”ونگو“ آهي. جيڪو ڪنهن وقت ڀري تري بازار هوندي هئي جنهن جي اُتر اولهه ۾ ولاسو واقع آهي. ونگي جي منهن کان وٺي هڪڙي سنهي پٽي نڪري ٿي جيڪا عمرڪوٽ ضلعي تائين ڦهليل آهي اهو علائقو ڪس آهي ۽ هيءَ ڪس ٿر جي مهراڻي ۽ سنڌوءَ تي سيراب ٿيندڙ خطي کي پاڻ ۾ ملائي ٿو. مُهراڻي کان اوڀر ڏکڻ ”ڪنٺو“ نام ڪنٺو آهي، جنهن کي ”سينٽرل ٿر“ چئي سگهجي ٿو. ڪنٺي جي اوڀر ۽ پارڪر جي اُتر ۾ ڇاڇراٽي وارو ”ڍٽ“ آهي. جنهن جي اُتر ۾ کائڙ جي نالي سان سڏيو ويندڙ علائقو اچي وڃي ٿو. ٿرپارڪر تي پرمارن، راٺوڙن ، سومرن ، ٽالپرن ۽ برطانوي گورن حڪومت ڪئي. باقي ڪلهوڙن جيڪي مذهبي واٽ وٺندي ”ميان“ مان ”شاهه“ بنيا هئا تن يا ته هتي لڪي اچي پناهه ورتي هئي يا هتان جي ننگن ۾ لالچ رکندي ڪڏهن ڪڇ جي راءَ کان سڱ گهريو هو ته ڪڏهن ونگي جي نهڙين تي پنهنجي ڪمن اُڇلائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ٻنهي طرفن کان کين ناڪامي ٿي هئي ۽ سندن ڪاموري ديوان ٽيڪراءِ کي ٿر جي غيور نهڙين گهوٽو ڏنو هو. ڪلوئي ويجهو سندس ماڙيءَ جا آثار اڄ به هرانيدڙ هٻڇي حڪمران لاءِ سبق ڀريو عبرتناڪ مثال آهن. ٽالپرن هتي ٽئڪس اوڳاڙيءَ لاءِ گڍ ٺهرايا جيڪي نئين ڪوٽ جي قلعي کان شروع ٿي مٺي، اسلامڪوٽ، چيلهار، سينگارو کان کڏيءَ جي گڍ تائين هڪڙي دفاعي لڪير ۾ تهمر ٿيل آهن جتان ٿر جي اُترئين توڙي ڏاکڻين حصي کي رسي سگهجي ٿو. ميرن کان پوءِ آيل برطانوي گورن کي دهليءَ ۾ ٿيل بلوي جي طرز جي بغاوت سان 1859 ۾ پارڪر ۾ مُهاڏو ڏيڻو پيو هو ۽ چئن ڇانوڻين جي فوج مس وڃي چند پارڪري جوڌن کي ماري مڃايو هو. 1971 جي جنگ ۾ هتان جي ڪافي آبادي لڏي هندستان هلي ويئي جنهن ۾ ٺڪرن جو تعداد سڀ کان وڌيڪ هو. ٺڪرن جي ايتري پُڄاڻي لڏپلاڻ جتي پيڙهيل طبقن جي هندن کي وڌڻ ويجهڻ جو موقعو ڏنو اُتي ماحوليات جي مالڪيءَ لاءِ متبادل ڌر جي نه هجڻ ٿر جي سيمن ۽ چراگاهن کي تمام گهڻو نقصان پهچايو. ٿر هر 5 سال ۾ ايندڙ ٻن ڏڪارن جي سندا سهندو رهيو تان جو ٿر ۾ روڊن جو ڄار ٺهڻ شروع ٿيو . بئراجي پاڻيءَ جي پائيپ لائين پهچائي ٿي ويئي، سيليولر فون ۽ سيٽلائيٽ ميڊيا، پرنٽ ميڊيا، دُنيا کان ڪٽيل خطي کي دُنيا جي ”ٻڌي چوڙي“ وارن هندن سان ملائي ڇڏيو ۽ ترقيءَ جو عمل تيزيءَ سان پنهنجي منزل ڏانهن روان دوان ٿيو. غيرسرڪاري ادارن به هن علائقي جي Communication Gap کي گهٽائڻ ۾ چڱو موچارو ڪردار ادا ڪيو آهي. ڪنهن وقت پٺتي پئل ۽ دُنيا کان وسريل خطو اڃا تڏهن وڌيڪ اُجاگر ٿيو جڏهن هتي سازدا پاران ٻنين جي پاڻيءَ جي کوجنا واري رٿا دوران 1989 ۾ ڪوئلي جي نشاندهي ٿي ۽ پاڪستان ارضياتي سروي 1990 جي شروع ۾ ئي 4 بلاڪ نروار ڪيا ۽ 1993 ۾ آمريڪا جي کاڻين بابت مشهور ماهرن پاران هن ذخيري جي ڪاٿي جي تصديق ڪئي ويئي. آگسٽ 2004 ۾ چيني ڪمپني مشيرز شينهوا ڪارپوريشن هن ذخيري جي فني ۽ اقتصادي اهميت جي پڪ ڪئي پر اها ڪمپني ڪن رُڪاوٽن جي ڪري هٿ ڪڍي ويئي. 2004 ۾، سنڌ حڪومت پهرئين بلاڪ ۾ جرمنيءَ جي فرم کان ڪوئلي جو اڀياس ڪرايو ۽ تنهن کانپوءِ سنڌ ڪول اٿارٽي بين القوامي ڪمپنين جي مدد سان 8 بلاڪ نروار ڪيا، اهڙي ريت هن وقت تائين ڪوئلي جا 12 بلاڪ نروار ٿي چڪا آهن ۽ 175 بلين ٽن ڪاروسون ٿر جي 9000 چورس ايڪڙن هيٺ ڪاري نانگ جيان ڇپ ڪيو پيو آهي ۽ دنيا جي سيڙپڪارن کي دعوت ڏيئي ريهو آهي ته انهي ڪاري سون کي ڌرتي جي مٿاڇري تي آندو وڃي جئين دنيا ۾ پئدا ٿيل عموما ۽ پاڪستان ۾ پئدا ٿيل خصوصا توانائي بحران کي منهن ڏيئي سگهجي ۽ هيءُ ڪوئلو سعودي عرب ۽ ايران جي تيل جي ذخيرن کان ججهو آهي. ۽ پاڪستان جي گئس جي ڪل ذخيرن کان 68 هوڻو آهي. هن ڪوئلي ۾ 45% گهم آهي 1.19% گندرف آهي ۽ گرمجڻ قدر 11.6% MJ في ڪلو گرام آهي. نروار ڪيل 12 بلاڪن مان 4 بلاڪ ڪم ڪار لاءِ ڏنا ويا آهن جن ۾ 5 بلاڪ تي گئسيفڪيشن وارو ڪم هلندڙ آهي. جنهن تي تمام گهڻي لاڳت اچي چُڪي آهي. پر اُن جي اُپت متعلق مختلف شعبن ۽ فني ماهرن پاران سوال اُٿاريا ويا آهن. بلاڪ نمبر 2 تي سنڌ حڪومت ۽ اينگروڪول مائننگ ڪمپني پاران گڏيل ڪم ڪار شروع ٿيڻو آهي جنهن جي گرائونڊ بريڪنگ سيريمني 31 جنوري 2014 تي ٿرجي ڪول فيلڊ واري خطي ۾ منقعد ڪئي پيئي وڃي . کليل کاڻ وسيلي ڪوئلي جي کوٽائي جو هيءَ ڪم اڳتي هلي هن علائقي جي ترقيءَ ۾ تمام اهم ڪردار ڪندو ڇو ته انهي ڪوئلي تي بجلي گهر قائم ڪيو ويندو جيڪو توانائي جي بحران تي ضابطو رکڻ ۾، مددگار ثابت ٿيندو. ڪوئلي جي ذخيري تائين پهچ ۽ سيڙپڪارن کي سهوليتڪاري ڏيڻ لاءِ ايئرپورٽ، روڊ نيٽ ورڪ، ٿرلاج جهڙا منصوبا تيار ٿي چُڪا آهن ۽ ريل وڇائڻ ۽ پاڻي پهچائڻ جو ڪم جاري آهي ۽ اهو ڪم پنهنجي طئه ٿيل رفتار سان هلندو رهيو ته توقع آهي ته هن منصوبي مان 2015-2016 تائين بجلي پئدا ٿيڻ شروع ٿي ويندي. جنهن جي روشني ۽ سگهه ٿرپارڪر کي، سنڌ کي مالڪ کي معاشي طور پاڻ ڀرو بنائڻ ۾ يقينا پنهنجي اهم ڪردار نباهيندي . اهڙي طرح هي وڏا منصوبا جتي ترقيءَ جي اهم نويد آهن. تتي جيڪڏهن اُنهن کي سجاڳي، سوچ سمجهه ۽ مشاورت سان نه لاٿو ويو ته تباهيءَ جو ڪارڻ به بنجي سگهن ٿا. خصوصا واسطيدار علائقي لاءِ . تنهنڪري هنڏن اجگر منصوبن جي رٿابندي جي راڄن جي راءِ جو شامل هجڻ ضروري آهي. ۽ اُن کي گڏيل راءِ وسيلي جيڪي فيصلا ٿيندا سي جٽادار ۽ ججهن ماڻهن لاءِ فائديمند هوندا ۽ اهڙن منصوبن جو لاڀ حاصل ڪندڙ اُتان جي مقامي آبادي هوندي اُهي غريب مسڪين ماڻهو هوندا جن جون ٻنيون ٻارا، گهر گهاٽ، سيمون ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه مُتاثر ٿيندو ۽ ٿر جو ماڻهو ته مسڪين مارو آهي جيڪو يا ته مال چاريندڙ ۽ ڌارايندڙ آهي يا وري جڏهن رحمت جو ڪڪر وسي ٿو ته ڌرتيءَ جو سينو کيڙي پنهنجي گذر سفر کي ڳولهڻ ڦولهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. تنهنڪري هن منصوبي کي صوبي جي بهتريءَ لاءِ عموما ۽ مارئيءَ جي ملڪ جي ترقي لاءِ خصوصا لاڀدائڪ بنائڻ لاءِ ڪجهه گذارشون پيش ڪجن ٿيون.
• سنڌ حڪومت کي هِن منصوبي جي سلسلي ۾ بااختيار بنايو وڃي ڇاڪاڻ ته معدنيات صوبائي معاملو آهي جيتريون فني رُڪاوٽون يا پيچيدگيون آهن. سي دور ڪيون وڃن.
• ٿر ڪول انرجي بورڊ ۾ ڪميونٽي جي نمائندي طور ڪنهن ماهر ۽ ٿر جي هڏڏوکي ماڻهوءَ جي نمائندگي مقرر ڪئي وڃي.
• سنڌ ڪول اٿارٽيءَ ۾ ٿر مان چونڊيل نمائندن خصوصا ڪوئلي جي علائقي مان .............. کي کنيو وڃي جئين فيصلي سازيءَ ۾ راڄن جي راءِ کي شامل ڪري سگهجي.
• کليل کاڻين وسيلي کوٽائي بابت ماحولياتي اڀياس ۾ ٿر جي زيرزمين پاڻي ۽ بائيو ڊائيورسٽي ۽ مجوعي کي ڌيان ۾ رکيو وڃي،.
• متاثر ڌرين انساني آبادي، چوپائي مال، جهنگلي جيوت ماحول جي آبادڪاريءَ لاءِ ٺهندڙ پاليسيءَ ۾ هنن ڳالهين جو خاص خيال رکيو وڃي.
- اها پاليسي عوامي نوعيت جي هجي نه ئي ڪنهن ڪمپنيِءَ کي سهوليتڪاري ڏيندڙ پاليسي، تنهنڪري اهڙي اهم دستاويز جو هڪ هڪ صرف عوامي اُمنگن ۽ مفادن جو ترجمان هجي. سيڙپڪار جي مفادن کي بلڪل تحفظ ڏنو وڃي پر ترجيح عوام کي هجي. اُهو ٿري عوام جنهن سڄي عمر هن ملڪ جي ڀلي لاءِ دعائون گهريون آهن. ۽ سڀ کان وڌيڪ حب الوطن هئڻ جو ثبوت ڏنو آهي. مارئي اُن حب الوطنيءَ جو عظيم مثال آهي.
- مقامي آباديءَ جي زمين کي ملهه ڏيئي خريدڻ بجاءَ ليزتي ورتو وڃي ۽ اُن ليز کي مارڪيٽ اگهن مطابق هر 10 سالن کانپوءِ نئون ڪيو وڃي.
- سموري زمين جيڪا متاثر هئڻ جي دائري ۾ اچي تنهن جي اڪئزيشن ۾ شفاف بنائڻ لاءِ هڪ الڳ لئنڊ اڪئيزيشن يونٽ هئڻ گهرجي جيڪو تربيت يافته ۽ عوام جي هڏڏوکي هجي.
- انساني وسيلن جي سلسلي ۾ صحت، تعليم ۽ پاڻي جي شعبي لاءِ اهم رٿائون شامل ڪيون وڃن جن ۾ ”ماءُ ۽ ٻار جي صحت“ ۽ عورتن کي محور بنايو وڃي.
- مقامي سطح تي جيڪي فيصلي سازي جا ادارا جوڙيا وڃن تن ۾ عورتن، ٻارن ۽ سول سوسائٽي جي نمائندگي رکي وڃي.
- پاليسيءَ ۾ ڊگهي مدت ۽ مختصر مدت وارين رٿائن کي رکيو وڃي ڇاڪاڻ ته ڪوئلي کي کوٽائي ۽ اُن مان ٺهندڙ بجلي جو ڪم هڪڙو مرحليوار عمل آهي جيڪو سالن تائين جاري رهندو.
- جيڪي ماڻهو کوٽائي جي اثر هيٺ اچن تن جي ٻيهر آبادڪاري لاءِ کين سندن چونڊ جو هنڌ ۽ آباد ٿيڻ جا اخراجات ڏنا وڃن.
- مقامي ماڻهن کي روزگار ڏيڻ جي سلسلي ۾ ترجيح ڏني وڃي.
- عام ماڻهوءَ جي اُهنج ايذاءُ جي تلافي ڪرڻ لاءِ دُنيا ۾ رائج سرشتي کي نظر ۾ رکندي جوڙجڪي ڍانچو جوڙيو وڃي.
- پُراڻي لينڊ گرانٽ پاليسيءَ تي نظرثاني ڪندي اُن کي عصري تقاضائن ۽ مارڪيٽ جي اُصولن پٽاندڙ بنايو وڃي.
- اثر هيٺ ايندڙ آباديءَ جي گذران جي وسيلن جو خيال رکيو وڃي.
- ڪوئلي جي کوٽائي، ترقي، بجلي پئدا ڪرڻ ۽ ٻئي اهڙي ڪم ڪار جنهن جو راڄن سان سڌو سنئون تعلق هجي. جهڙوڪ پاليسي، ، طريقه ڪار جا ڪاغذ پٽ تن کي سنڌي زبان ۾ ترجمو ڪرايو وڃي جئين عام ماڻهو اُن مان لاڀ حاصل ڪري سگهي.
• راڄن جا ماڻهو جيترو هن ڪم ۾ شامل هوندا ۽ فيصلي سازي ۾ سندن ڪردار هوندو اوترو ئي هي، منصوبو ڪارگر ۽ ڪامياب ويندو.
• هن سموري منصوبي ۾ شهيد محترم بينظير ڀٽو پاران ڪيل افتتاح دوران پيش ڪيل vision کي مندنظر رکيو وڃي.
اهي چند گذارشات آهن ۽ اڃا کوڙ ساريون ٻيون ڳالهيون آهن جيڪي هِن منصوبي جي بهتري لاءِ ڪم اچي سگهن ٿيون. جيڪڏهن سنڌ جو ويزاعليٰ سيد قائم علي شاهه به فني رُڪاوٽن جي ڳالهه ڪري ٿو ۽ کين هيڏي وڏي منصب تي هئڻ باوجود اهڙيون ڏکيائون درپيش اچن ٿيون ته پوءِ ٿهري تڙ جي چاچي مٺن هاليپوٽي، جيئندي درس جي خير محمد درس ۽ ابن تڙ جي اسماعلي لنجي ، سينگاري جي ڀيلن ۽ سيزيءَ جي درسن سميت سموري ڳوٺن جي مارو ماڻهن جي دانهن ڪوڪ جو مداوا ڪير ڪندو. تنهنڪري انهن سمورين ڳالهين جو بُنياد کان ئي خيال رکيو وڃي جئين هيءَ اهم منصوبو ملڪي ترقي جي گاڏيءَ کي اڳتي ڌڪڻ سان گڏوگڏ هن غربت سٽيل علائقي جي ماڻهن جي صدين کان ڏٺل سنهري خوابن جي تعمير بنجي سگهي.