الا!اڏاهي مَ ٿيان
شاه عبدالطيف ڀٽائيءَ جڏهن هي سيٽون سرجيو ن هونديون ته ؛
الا! ڏاهي مَ ٿيان ، ڏاهيون ڏک ڏسن
مون سان مون پرين، ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا.
يقينن سندس ذهن ۾ ڏاهپ کي ملندڙ ڏنڀن جو انساني تاريخ جوسمورو شعور هوندو ته ڏاهن انسانن کي ڪيئن ڏکو ويو آهي ۽ زماني جي چرُپرتي ڪيئن غلط ماڻهن اثرانداز ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي يا اثرانداز ٿيا آهن سُقراط کي زهر ڪُچلي جو پُرپيالو پياري خاموش ٿوڪرايووڃي ته جئين هونوجوانن ۾ شعور پکيڙڻ لاءِ ڏاهپ جا ڏس نه ڏيئي سگهي. وري اُهو دور به اچي ٿوجو سُقراط جي اُنهن ڏاهپ ڀرين خطبن کي مقدس سمجهي پڙهيو ۽ پڙهايو وڃي ٿو. حضرت محمد ﷺ جهڙي پيغمبر کي “جادوگر” جو لقب ڏئي سندس ڏاهپ کي محدود ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي ڪارل مارڪس جهڙو ڪويسر شخص ، جنهن جي Das Capital جي اهميت کي نظر ۾ رکندي ڊاڪٽر محمد اقبال هن ريت لکيو آهي .
نسيت پيغمبر و ليڪن دربغل داردڪتاب
“نسبتي نظريي” جي خالق البرٽ آئنسٽائين کي مجبور ڪري وطن ڇڏرايو ويو. اهڙا کوڙ سارا مثال آهن جن جا ڪارا داغ اسان جي ماضيءَ تي اڇي سچ جيان واضع نظر اچن ٿا ته دُنيا ڏاهن کي ڪيئن ڏکويو آهي ڪيئن چيچلايو آهي، ڪيئن رنجايو آهي، ڪهڙا ڪيس ڪلور ڪيا آهن . دُنيا جي اِن روش ئي ڀڳت ڪبير کان هي سٽون چَورايون هُيون:
دنيا ڪيسي بانوري پٿر پوجن جاءِ
گهرڪي چڪي ڪوئي نه پوجي جس ڪا پيسا کاءِ
اهڙي روش ۽ رويئي کي نظر ۾ رکندي، عاجزيءَ انڪساريءَ کان ڪم وٺندي ڪامريڊ روچي رام به شايد پنهنجي ڪتاب جو نالو “ڏاهونه هئس ڏيهه ۾ “ رکيو هوندو.
جيتورڻيڪ ڪا مريڊ روچي رام نه رڳو ٿر ڌرتيءَ جو ڏاهو آهي پر سندس ڏاهپ ڏيهان ڏيهه مشهور ۽ پر کنڊين پڌري رهي آهي.ڇاڪاڻ جو سندس اُتساهه جا ذريعا مارڪس ، گانڌي ، مولانا عبيدالله سنڌي ۽ ٻياروشن خيال اڳواڻ رهيا آهن هن برصغير جي سڀني مذ هبن توڙي سماجن جو به ڳوڙهو مشاهدو ڪيو آهي هُن جتي ويڍن کي ورنايو آهي تتي جمعي جا خطبا به ٻُڌا اٿس ته مولانا عبدالحق رباني جهڙن اڪابرن جي صحبت ۾ به رهيو آهي . سندس مذڪوره ڪتاب مضمونن، خاڪن ۽ خطن جو مجموعو آهي جيڪو سندس سپوٽ پُٽ نيل ڪنٺ سهيڙيو آهي . مجموعي ۾ هاري تحريڪ بابت مضمون آهن ته سياسي موضوعن تي به لکڻيون آهن ٻهڳڻ شخصيتن جي باري ۾ خاڪا چٽيل به آهن ته من جي مِٽن ڏانهن لکي اُماڻيل خط به آهن. اهڙي ءَ طرح مختلف موضوعن سان سجايل هي گلدستو ننڍي کنڊ توڙي سنڌ جي سماج جا مختلف رُخ نروار ڪري ٿو، جن ۾ تاريخ ، مذهب ، سماج ، فلسفو، ادب ۽ ٻيا قابل قدر موضوع شامل آهن جن مان هر هڪ ليک ۾ ايترا نقطا اُٿاريل آهن جو هڪ هڪ مضمون جي تشريح ۾ لکجي ته اُن بابت ڪتاب لکي سگهجي ٿو ۽ اهڙيءَ طرح ڪيئي ڪتاب جُڙي سگهن ٿا.
ڪامريڊ روچي رام ٿرجي مُک ڳوٺ مٺي، جيڪو هاڻي اٽڪل هڪ لک آبادي وارو شهر آهي، تنهن ۾ پيدا ٿيو اتان ئي تعليم پرايائين ۽ اڳتي هلي پروفيشنل ڪيريئر، وڪيل طور ميرپورخاص ۾ شروع ڪيائين ڇاڪاڻ ته اُن وقت ميرپور خاص ضلع هيڊڪوارٽر هو. ميرپور خاص شهر ۾ رهڻ دوران هو انتهائي متحرڪ رهيو ۽ سند س ملاقاتون ۽ ڪچهريون ذوالفقار علي ڀُٽي سان به ٿيون ته غلام محمد وساڻ سان به. ٻين همعصر سياستدانن جي سياست تي به سندس ڳوڙهي نظر رهي پر جنهن سان نينهن ناتو رهيس سو مير علي بخش ٽالپر هو. قربان علي شاهه سان به سندس دوستي رهي آهي. ڪامريڊ 50 سال وڪالت ڪري، ميرپورخاص کانپوءِ ڪراچيءَ اُسهيو ۽ اڄڪلهه ڪراچيءَ جو مڪين آهي. انتهائي نامور سياسي ۽ سماجي ڌرين وٽ سندس رُتبو سياسي اُستاد وارو رهيو آهي هو پنهنجي علم ۽ بحربي جي املهه وٿ کي ونڍيندو ورڇيندو رهندو آهي. سائين جي ايم سيد سان ويجهڙائيءَ جي ڪري، جلال محمود شاه کي سياسي سفر جون صلاحون ڏيندو رهندو آهي ۽ انهن صلاحن تي مشتمل مجموعو به ڇپيو آهي ته ڪمينسٽ اڳواڻ امداد قاضيءَ کي خط لکي ڪميونسٽ سرشتي کي سنڌي سماج ۾ ٺهڪائڻ لاءِ صلاحي ۽ اصلاحي خط لکيا اٿس ته فضل سليمان قاضيءَ جهڙي اقتصادي ماهر کي به صلاحون ڏنيون اٿس. ائين ڪامريڊ جي زندگيءَ به ٻهڳڻ نظر ايندي ته سندس ليک پُڻ. ڪتاب ڏاهو نه هُئس ڏيهه م پُڻ اهڙي گهڻاگهڻي جي جوهردار جهلڪ ڏيکاري ٿو.
هاري تحريڪ بابت لکندي هُو سنڌ ۾ زميني سرشتي ۽ کڻت بابت تفصيل سان روشني وجهي ٿو ته انگريزن جڏهن اُن سرشتي کي منظم ڪيو ته هندن زمين جو ٺيڪو ورتو ۽ هاريءَ کي قرض ڏنو. هارين بابت لکندي هو 1917 جي روس ۾ آيل انقلاب جي ڳالهه به ڪري ٿو ته 1875۾ انگريزن پاران قائم ڪيل ٿياسافيڪل سوسائٽي جو ذڪر ڪري ٿو. سندس خيال ۾ “سنڌ زرعي صوبوناهي ” سان اسهمت ٿيندي گُذارش ڪندس ته سنڌ هن وقت به زرعي صوبو آهي جنهن جي پئداوار 4/3 زراعتي اپت تي دارو مدار رکي ٿي. ڪامريڊ زراعت کي “قبائلي” پس منظر ۾ ڏسي ٿو. انگريزن جي دور۾ ڏنل جاگيرن بابت لکندي هوalienated زمين جي وضاحت ڪري ٿوته اُها اهڙي زمين هوندي جيڪا سرڪار عطا ڪندي هئي ته اُن بابت ٽئڪس اُڳاڙيءَ جو حق به اُنهي شخص کي ڏيندي هئي ۽ اُن بابت ٻن جُلدن تي مشتمل “هسٽري آف ايليئنيشن” دلچسپ ۽ پڙهڻ جهڙو دستاويز آهي ته اسان جون زمينون اسان کي عطا ڪندي ڪئين نه اسان کي مُدامي ذهني غلاميءَ جي ڪاڪ محل ۾ واڙبو ويو آهي ۽ اڄ تائين اسان انهن غلام گردشن ۾ حلقه درگوشن وانگر گهمي رهيا آهيون ۽ اسان جي آباديءَ جو تمام وڏو طبقو زندگيءَ جي انتهائي بُنيادي سهولتين کان به محروم آهي. جيڪا ڪهاڻي مُرشد آباد جي مير جعفر کان شروع ٿي آهي اُها ڪهاڻي اڄ به ورجائي پئي وڃي انهي صورت احوال بابت سنڌ جي نامياري شاعر شيخ اياز هن ريت چيو آهي:
اُٿ اي ڪُتا نيپيئر ، پنهنجا پونير ڏس،
گوراتوتي جس ، ڪارا ڄڻيئي ڪيترا
هارين بابت لکندي ڪارمريڊ لفظ “ديوان ” جي معنيٰ Collection لکي ٿو ۽ “پڊ” جهڙو ٺيٺ اصطلاح به ڪم آڻي ٿو . اهڙا انيڪ اصطلاح آهن جيڪي اسان جي زميني سرشتي جي وضاحت ڪن ٿا پر هاڻي اهي لفظ ۽ اصطلاح متروڪ ٿيندا وڃن پيا . ائين ڪجهه چوڻيون به رائج ٿيون جن سان عوام جي ذهنن کي موڙيو ويو. مثال طور ،“ اُتم کيتي ، وڌندڙ واپار نيچ نوڪري ، پنڻ بيڪار”. جيڪڏهن کيتي اُتم هئي ته جاگيردار پاڻ پوکي جو ڪم ڇونه ڪيو. نوڪري نيچ هئي ته پوءَ هن پنهنجي اولاد کان اهو نيچ ڪم ڪئين ڪرايو . غريب ماڻهوءَ لاءِ ڪئين سالون اُن “نيچ ڪم”جادر به بندرهيا ۽ اڄ به غريب ماڻهوءَ لاءِ ان “نيچ ڪم ” جا سونا درواز ٻيڪڙيل آهن هو جڏهن سونيءَ چاٻيءَ سان “کلي وڃ سم سم” جي ٻولي ڏي ٿو ته ئي اهو دروازو کلي ٿو نه ته عام ماڻهو سوچي به ڪونه ٿو سگهي ته سندس ٻار کي ڪو آساني ءَ سان نوڪري ملندي.
ڪامريڊ روچي رام ملڪيت جي حق کي قانون جي روشنيءَ ۾ “قبضي جي حق” کان شروع ٿيندڙ حق سڏي ٿو. هُو سماج جي اقتصادي سرشتي جو ذڪر ڪندي “منو مهراج” جي لکيل دستاويز “منو سمرتي” ميڪاولي جي “پرنس” چاڻڪيه جي “ارٿ شاستر”، آدم سمٿ جي ڪتاب “ويلٿ آف نيشنس ” جو ذڪر ڪري ٿو ۽ سياست جي ميدان ۾ سرگرم رهندڙن کي انهن ڪتابن پڙهڻ پروڙڻ جي صلاح ڏئي ٿو. اهي ڪتاب دُنيا جا واقعي اهڙا درسي دستاويز آهن جن ۾ سياست جي واٽن جو ويا ڪرڻي ڇيد ڪيل آهي يا اقتصاديات جي وڄا بيان ڪئي ويئي آهي. اهڙي طرح ٻيا به ڪيترائي ڪتاب آهن جيڪي موجوده دور ۾“ اقتدار” جي اڻ کُٽ رازن بابت لکيا ويا آهن جن کي پڙهڻ جي به ضرورت آهي مثال طور، “اقتدارجا 48 قانون” ۽ “ وي آف آئول” وغيره.
خاڪانويسي پُڻ سنڌي ادب جو اهم عنصر رهيو آهي جنهن ۾ مختلف ليکڪن پنهنجي پنهنجي علم ۽ ڏانءَ مطابق شخصيتي چٽ چٽيا آهن ڪامريڊ روچي رام خاڪن لکڻ ۾ منفرد آهي ۽ هو سماج ۽ سماجي حالتن کي بنياد بنائي ٿو ۽ پنهنجي مطلب جي ڳالهه ڪري ٿو . مولانا عبدالحق ربانيءَ بابت لکندي هو مُولانا صاحب جي بي باڪيءَ بابت بيان ڪري ٿو ته ڪئين هُن سعودي عرب جي بادشاهه سان ملڻ کان مُنهن موڙڪئي هئي محترم ٽي ايل واسوائي ۽ جشن واسوائي بابت هو لکي ٿو ته ڪيئن اُهي وطن ڇڏي مجبور ٿي روانا ٿيا. اهڙي طرح پير صبغت الله شاهه بابت تحقيقي سوال به اُٿاري ٿوحالانڪ جن شخصيتن سان عوام جي گهري عقيدتمندي هوندي آهي تن بابت سوال اُٿارڻ جو کي کان خالي ناهي ڇوته عقيدي ۽ تحقيق ۾ قطبي فرق آهي. تحقيق بابت قرآن شريف ۾ به جاءِ به جاءِ “ تفقهو” جي تاڪيد ڪئي ويئي آهي ۽ شين کي ڄائڻ ۽ انهن بابت غور ڪرڻ لاءِ همٿايوويو آهي. ڪنفيوشس جي چوڻين کي به ڪامريڊ درج ڪندي لکيو آهي ته “حاڪم شهزادو حاڪم شهزادو رهي” يعني هو انهن اجاين ڪمن ۾ ڪاهي نه پوي ، جيڪي هُن جا ڪم ئي ناهن. بادشاه جيڪڏهن ٻين ڌرين جا ڪم هٿ ۾ کڻندو ته بادشاهي رلي ويندي بادشاهي رلي ويندي ته راڄ رلي ويندي ۽ راڄ رلي ويندو ۽ رعايا دربدر ٿي ويندي.
ميرعلي بخش ٽالپر جي غريب پروري ۽ انسان دوستيءَ جي ڳالهه ڪندي ڪامريڊ سندس انهيءَ گُڻ کي سندس اُستادن علامه علي خان ابڙي ۽ جناب عثمان علي انصاري جي تربيت ۽ تعليم سان ڳنڍي ٿو. يقينن اهڙا اُستاد ئي هوندا آهن جيڪي شاگرد کي ماڻهوءَ مان ائين انسان ٺاهين ٿا جئين سنگتراش پٿر مان مورتي نروار ڪندو آهي. اُستاد جو هر فرد جي شخصي واڌويجهه ۾ انتهائي اهم ڪردار آهي. هِن وقت سنڌ ۾ پرائمري اُستاد جي معياري طبقي نه هُجڻ جي ڪري جيڪو اثر پيو آهي انهي سماج جي هر شعبي ۾ انحطاط پئدا ڪري وڌو آهي، سياست کان وٺي اقتصاديات تائين سمورا ڀاڻان ڀينگ لڳا پيا آهن.انهيءَ سماجي ٻاڙائيءَ کي تيزي ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ “بامعيار” اُستاد جو وجود ضروري آهي ۽ ان لاءِ تحرڪ ضروري آهي. سياسي مضمونن واري ڀاڱي ۾ به ڪامريڊ جي قلم جو محور سماج آهي . ٽنڊي محمد خان جي اسڪول ۾ سندس پاران ڪيل شاهڪار تقرير پڙهڻ وٽان آهي . هُو ڦوٽو ڀيل جي حاضر جوابيءَ جو جيڪو واقعو بيان ڪري ٿو ان مان ئي سندس سماج شناسيءَ جي پروڙپوي ٿي هونئن به ڀيل برادري حاضرجواب برادري آهي سندن حاضر جوابيءَ جا ڪيئي قصا ۽ ڪهاڻيون مشهور آهن پاڪستان جي سرڪار ۽ رياست جو ڍانچي ، فيڊريشن ۽ صوبن ووٽرن جي نفسيات ، اقتداري سياست بابت ڪامريڊ قلم کڻندي نت نراليون صلاحون ڏنيون آهن پرهن انگن اکرن واري علي قاضيءَ جي تبديليءَ واري ماڊل جي ڳالهه ڪئي آهي تنهن سان اختلاف راءِ جي حق جو فائدو وٺندي گُذارش ڪندس ته سياست ڳڻپ آهي پر انگن اکرن جو ڪاٿوناهي .ڪڏهن ڪڏهن ٻه ۽ ٻه پنج ٿي پوندا آهن ته ڪڏهن 2۽ 2 ٽي به ٿيندا آهن. وارث شاهه ڪانفرنس ۾ ڪامريڊ پاران فخرزمان کي سنڌ ۽ سنڌي زبان بابت ڏنل صلاحون به سندس سنڌ دوستيءَ جو چٽو ثبوت آهن .
دوستن کي لکيل 22 خطن ۾ جتي ڪامريڊ پنهنجي دل جاحال اوريا آهن، زماني جي بي رُخي جا بخيا اُڊيڙيا آهن تتي لاڀدائڪ صلاحون ۽ مفيد مشورا به آڇيا آهن. واشنگٽن ، ننگرپارڪر ، مٺي ، اسلام آباد ۽ ڪراچي مان محترم ساجنداس ڏانهن لکيل خطن ۾ ذاتي اظهار سان گڏوگڏ سماج جي مختلف پهلوئن کي به ڇيڙيو آهي ته “برصغير جي ماڻهن ۾ نيگو شئيٽ ڪرڻ جو هُنرنه هو تنهنڪري هنن نقصان کاڌو” يا “انسان هيومن بينگ ناهي” پر اڪنامڪ بينگ آهي يا ڪن فيلسوفن جي بقول “ مذهب تاريخ جو تسلسل آهي”. ماڻهو واقعي هيومن بينگ ناهي رهيو پر هاڻي ته قصو اڪنامڪ بينگ کان به چڙهي ويو آهي ۽ ماڻهو پاني “بازار بينگ” ٿي پيو آهي يا ٻڻايوويو آهي جنهن جي ڪا وڏي سريلس ويليو ناهي رهي. ماڻهوءَ سان سرمايه واد پاران ٿيل انهي جُٺ ڪيترين ئي بُراين جا منهن کولي ڇڏيا آهن . اهي سرمايي وادي واڳون وات ڇتي ڪتي جاوات لڳن ٿا پر انهن جي گگ کان ڪوبه پاڻ پالهو رکي نه پيو سگهي.
حاجي محمد دل ڏانهن خط لکندي هناستادن جي عزت ڪرڻ ۽ استاد شناسيءَ جي ڳالهه ڪئي آهي ته هندستان وارن ڪئين ڊاڪٽر زاڪر حسين جهڙي ماڻهوءَ کي اڳتي آندو . کاٽائو ڏانهن لکيل خطن ۾ کاٽائو جي وادل صاحب جي تعزيت کانسواءِ ڪتابن جوب ڳالهيون به لکي ٿو. هو لکي ٿو ته ، “درٻارڪرپٽ ادارو آهي بادشاهن جي ڪچهري خوشامدڙين جو اڏو هوندي آهي ”. اهڙي ريت هڪڙو خوبصورت جملو لکيو اٿس جيڪو سائنسي وصف کان هٽيل آهي پوءِ به ڀلوڙ جملو آهي جنهن ۾ لکي ٿو، ”سج جڏهن ۽ جئين لهندو آهي، اوندهه ظاهر ٿيندي . اونده روشني جو نه هجڻ ناهي ٿيندي پر ان جو پنهنجو وجود آهي”. اهڙي طرح هو اوندهه کي “الڳ وجود طور ڏسي ٿو اهو سندس نيارو خيال آهي . راڻي حمير سنگهه ڏانهن خط لکندي هو کيس مطالعي جي صلاح ڏيندي لکي ٿو، سمورا علم تاريخون مطالعو ڪندين ته راڄ جو راڻو ٿيندين نه ته ڪيترائي سوڍا ٿر ۾ پيا اٺ چارين . شيام داس جو شيءَ ڏانهن لکيل خط ۾ هو مذهب جي مختلف پهلوئن بابت اپٽار ڪري ٿو ۽ لکي ٿو To Define god is to deny god ۽ مذهب ۾ به پنهنجي نياري خيال جي تنوار ڪري ٿو سندس لاڙو هندو مت شومت ڏانهن سرس نظر اچي ٿو پر ٻڌ جا مول متابه سندس خيالات تي اثر انداز ٿين ٿا ۽ هو سري لنڪا جي سفرنامي کي ٻوڌي تعليمات جي روشنيءَ ۾ قلمبندڪري ٿو.
ڪامريڊ روچي رام جي لکيتن کي پڙهڻ کان پوءِ پروڙ پوي ٿي ته اهي گهٽ پاسائيون ۽ گهڻ رخيون آهن جن جي وياکيا ۽ ويئٽ ڪرڻ به ضروري آهي ڪٿي ڪامريڊ سياسي دانشور طور نروار ٿئي ٿو ته ڪٿي تعليمي ڳٺتي رکندڙ سماجيات دان طور اظهاري ٿو ڪٿي ڪميونسٽ نظر اچي ٿو پر سڀني ڳالهين جي باوجود ڪامريڊ روچي رام لاءِ چئي سگهجي ٿو ته ؛
مان جوئي آهيان ، سوئي آهيان
هو ڪميونسٽ آهي ته به پنهنجي خيال وارو، قومپرست آهي ته به پنهنجي نظر پئي سان سدنس ان گهڻ رخي جي پس منظر ۾ شايد اهو ماحول آهي جيڪو ڪکيس مليو. سنڌ توڙي برصغير ايتري مونجهارن ۽ مسئلن ۾ وڪوڙيل رهيا آهن جو ڪامريڊ روچي رام پاران ۽ ٻهڳڻ لم ڪارن هر پهلوءِ تي لکيو آهي . ڪامريڊ جي سمورين لکتن جي ويهي ڪٿ ڪجي ته هو انسانيت سان پيرا ڪندڙ اهڙو سماجياتدان نظر اچي ٿو جيڪو دنيا جي دوزخ کي هيج هندوري ۾ تبديل ڪرڻ بانه رڳو سپنا ڏسي ٿو پر انهن سپنن جي ساڀيان لاءِ هو مختلف دڳ به ڏيکاري ٿو ۽ سنڌي سماج توڙي ننڍي کنڊ جي معاشري کي اهڙو پرامن محبت ڀريو مانڊاڻ دسڻ چاهي ٿو جتي انساني ترقي اتم درجي سان ٿئي جتي محبت جون ماکيءَ کارون مدامي موجود هجن انساني برابريءَ وارو سماج هجي سک هجي ، سرهائي هجي ، شانتي هجي ۽ ائين انسان اڳتي وڌن ۽ پنهنجو مستقبل پاڻ جوڙي راس ڪن.