ٿرجي ڌرتي.... ڀٽون ته مئيءَ جون ڀينرون
ٿرپارڪر جا جيڪي ٻه مکيه ڀاڱاآهن تن ۾ ٿرپکيڙ ۾ پارڪر کان ويڪريرو آهي، ٿر۾ قطب نما جهڙيون ڀرم دارڀٽون ساريکيءَ ترتيب سان رکيل آهن پر قطب نما اترڏکڻ طرف جي نشاندهي ڪندو آهي جڏهن ته ڀٽون اوڀراولهه کي نروار ڪن ٿيون. اهي اوڀر کان اڀري اولهه ڏانهن لاٿ ڪندي وڃي ڇيهه ڪن ٿيون.اهي ڀٽون ڌنارلوڪن لاءِ وڏي معنى رکن ٿيون جن تي جڏهن سندن ڌڻ وسڪاري ۾ ورڏيئي چري ٿو ته انهن جا چهراخوشيءَ مان چمڪي پون ٿا ۽ اهي پنهنجي رڍن ٻڪرين ۽ ڍڳين کي نينهن مان نالون ڪندي نظراچن ٿا ته ڪٿي ويراڳڻ يعني ونجهلي يا بانسري وڄائيندي نظرايندا ته ڪن جي وات چنگ جي چهڪارهوندي ته ڪي وري بوڙينڊي مان بره جي بيراڳ کي اظهاريندا نظرايندا.
ٿرجي چند مشهور ڀٽن جو احوال استاد رائچند پنهنجي لکيل ٿرتاريخ جي ڪتاب تاريخ ريگستان جي ٻنهي ڀاڱن ۾ ڏنو آهي، جن جو وچور هن ريت آهي؛
ڪانڪر نالي ڀٽ سڄي ٿر ۾ اوچي ۽ 1.5 ميل ڊگهي ڀٽ آهي جيڪا هيلاريو لنجا ۽ پوسرڪي ساند جي وچ ۾ آهي. لوڻڪي ڀٽ (اوچائي 588 فوٽ، داديءَ جي تڙجي اتر ۾) سانڏور ڀٽ(اوچائي 408 فوٽ) ارنيارو ڀٽ(اوچائي 484 فوٽ) روجهڙڀٽ (518 فوٽ) ڌاريندڙو ڀٽ (529 فوٽ) عالمسر ڀٽ(492 فوٽ) ڪاري ڀٽ (ڳوٺ ٻسارڻي کان 2.5 ميل، 595 فوٽ) جهونڊ ڀٽ (373 فوٽ) ويراڙو ڀٽ (459 فوٽ) گنگاسرو ڀٽ( 428 فوٽ) ويسروڙي ڀٽ(ساهوساند جي اوڀر۾) ڌنوڙي ڀٽ (512 فوٽ، تڳوسر جي اتر ۾) ڍوڪاڻي ڀٽ(چارنور جي اوڀر ۾) جهرڪلي ڀٽ(جينئد و درس جي اوڀر۾) ڪانڌلڪوٽ ڀٽ (وڪڙيو جي اتر ۾) چانگي جو ٽونڪ (چيلهار جي اولهه ۾) ٻانهياري ڀٽ(تڙ همير وٽ) ڪرڪر ڀٽ (جيسي جي پارجي اتر۾) شهمير ڀٽ(شهمير تڙ جي اتر ۾) سونيا ٻهه ڀٽ(جيسي جي پار جي اتر ۾) ڪيل ڀٽ (مٺي جي اتر۾.... هن ڀٽ تان ڍوري ناري واري هوائي جهازن کي واٽ ڏيکارڻ واري روشني 74 ميلن تان ڏسجي ٿي) ڪوهراڙي ڀٽ(چيلهار جي ڏکڻ ۾.... هتان 72 ميل پري ڪارونجهر جبل ڏسي سگهجي ٿو) آساٻو ٽونڪ(پاٻوويري جي اوڀر ۾......هتان 60 ميل پري ڇهوٽڻ جو ڏونگر ڏسجي ٿو)
ٿر جي ڌرتي جي مٿاڇري جي طبعي ڀاڱن لاءِ پڻ مختلف نالا آهن؛ ڀٽ جو اهو پاسو جتان ڀٽ شروع ٿئي ٿي تنهنکي” ماٿاري“ ۽ وڌيڪ اوچي ماٿاري کي ”ڳاٽ“ چئبو آهي. ڳاٽ جيڪڏهن ڊيگهه ۾ ڇوٽو آهي ته انکي ”ڳاٽڙي“ چئبو آهي. ڳاٽ يا ڳاٽڙي جي هنج واري هنڌ کي ”ٻُڪڙ“چوندا آهن. ڀٽ شروع ٿي جتي ڇيهه ڪري ٿي ان کي “پوڇانڊو” چئبو آهي. پوڇانڊو جيڪڏهن ٻن حصن ۾ ٽٽي پوي ٿو ته اهو” ڦنگهه“ سڏ بو آهي آهي. ڀٽ جي وچ تي جيڪڏهن مٿاهون اُڀار آهي ته ان کي ”اوچاهو“ سڏيندا آهن. ڀٽ جو اهو پاسو جنهن تي سڄ جي روشني پوي ٿي تنهن کي ”تڙڪول“ ۽ ٻئي پاسي کي ”گوڇار“ سڏيو ويندو آهي. ڀٽن تي لهڻ چڙهڻ جا جيڪي گس ٺهي ويندا آهن تن کي ”پاڄون“ چئبو آهي جنهن جو واحد ”پاڄ“ آهي.انهن پاڄن تان جڏهن مينهن جو پاڻي وهي هلندو آهي ته اهو ”اوڙيهر“ ٺاهي ڇڏيندو آهي. ٻنهي ڀٽن جي وچ واري سڌي ۽ مٽيهاڻي زمين کي ”ڏهري“ چونداآهن ۽ روينيو جي زبان ۾ اها ”تلي“ آهي يعني پوک لائق زمين آهي. ”ڏهرُ“ وري اهڙي سڌي زمين آهي جيڪا وسيع پکيڙ تي مشتمل هوندي آهي. ننڍن ڏهرن کي ”ڇوٽيا ڏهر“ سڏيو ويندو آهي ۽ سمورا وڏا ڏهر خاص نالن سان سڃاتا وڃن ٿا.جيئن؛1. ڏاڪي ڏهر 2. ڇڇيءَ جو ڏهر3. وڇيري جو ڏهر4. هيڪل ڪوري ڏهر5.گئوچر ڏهر6.ڍوڪاري ڏهر7.ٽانپيءَ جو ڏهر8.ڇهو ڏهر9.گوگهاروڏهر10.ڏسارڻو ڏهر
ٻنهي ڀٽن جي وچ واري زمين جيڪڏهن پيٽ ۾ سوڙهي ۽ لام ۾ ڊگهي آهي ته ان کي ”نوڻ“ ۽ جيڪڏهن وڌيڪ ويڪراند واري آهي ته ان کي” مڙهو“ چوندا آهن. مڙهو جهنگ لاءِ عام لفظ پڻ آهي.
اهڙي طرح جيڪڏهن نوڻ کان به ايراضي ۽ پکيڙ گهٽ آهي ته پوءِ انکي ”مَندر“ سڏيو ويندو آهي. ننڍڙن مندرن کي مگريا چيو ويندو آهي. ٻڪڙ کان پوئتي جيڪڏهن ڪو هيٺاهون هنڌ هوندو آهي ته ان کي ”جهول“ سڏيندا آهن، جيئن بيڀي وارو جهول وغيره . ڀٽن جي وچ ۾ مٽيهاڻي زمين کان اڳتي جيڪا ڪونئري زمين هوندي آهي تنهن کي“ ڊاڳو” چئبو آهي . ڀٽن جي وچ ۾ سنهي چيپاٽ نما ايراضي آهي ته ان کي ”ٻيکر“ چئبو آهي. کيڙاپ ايراضيءَ جو جيڏاهن پاڻي ڇوڙ ڪندو آهي تنهن کي ”پاڻي ڍوڙ“ چئبو آهي ۽ زمين تي پهرين انهي جو حق بيهندو آهي جنهن جي زمين جو اهو پاڻي ڍوڙ وارو حصو هوندو آهي.”لڪ“ ڀٽ جو لنگهه وارو هنڌ آهي . هڪ ڳوٺ يا مڪان سان جيتري زمين يا مڙها ۽ جهنگ لاڳاپيل هوندو آهي تنهن کي ”سِيم“ چئبو آهي. هڪ ڳوٺ جي سيم سان جتي ٻئي ڳوٺ جي سيم گڏبي آهي اتي جيڪو لنگهه هوندو آهي تنهن کي ”ناک“ چئبو آهي. ڀٽ جي سنهي پوڇانڊي يا ان مان نڪرندڙ سنهي حصي کي ”مُڇ “سڏيندا آهن. جتي گاه جام ٿئي اهڙي مڙهي کي ”ويئريا ويئري“ سڏيو ويندوآهي.برسات يا زلزلي جي ڪري ڀٽن مان يا زمين ۾ ٿيندڙ ڦوٽ کي ”ڏرڙ“ چونداآهن. وهندڙ برساتي پاڻي جتان لنگهه ٺاهي تنهن کي ”ڳارو“ سڏيو ويندو آهي. ڳوٺ جي گهرن ويجهي زمين کي ”اجهور“ چيو ويندو آهي. اهي اجهور آسائش طور گڏيل ملڪيت هوندا آهن جتي مال چاريو ويندوآهي ۽ ڪو به اجهور کي پوکڻ کان پاسو ڪندو آهي. پر هاڻي ڳوٺاڻي سماج ۾ تبديلي ، روينيو قانون ۽ سرشتي جي ڪمزور ٿيڻ يا آبادي وڌڻ جي ڪري سمورا اجهور پوکجي ناس ٿي رهيا آهن. ٿر جي ڌرتي ،مينهن جي پوڄ پاڻي لاءِ ايئن سڪندي آهي جيئن سمنڊ جي سپ سانوڻ جي ڦڙين لاءِ واجهائيندي آهي.مينهن جو پاڻي ٿر جي ڌرتيءَ کي اهڙي جنت نظير بنائي ڇڏيندو آهي جو هرڪو انهن منظرن کي پنهنجي يادداشت جو مستقل حصو بنائي وٺندو آهي ۽ اهي نقش زهن جي ڪينواس تي چٽجي ويندا آهن. برکا جو پاڻي مختلف هيٺاهن هنڌن تي بيهندو آهي انهن ماڳن لاءَ الڳ الڳ لفظ نالي طور ڪتب آندا وڃن ٿا. اهڙو هنڌ جتي ججهو پاڻي بيهي ٿو تنهن کي “ترائي” سڏيو ويندوآهي. ننڍي ترائي کي ”ٽوڀو“يا ”ڊهو“ چوندا آهن. ترايون ڪنهن وقت “سر” به سڏيون وينديون هيون جن جا نالااڄ به راڻاسر، ڀوڏيسر،ڪجلاسرآهن. يا انهي سر پويان ڳوٺن جا نالا رکيا ويا جهڙوڪ، گوگاسر،نبيسر، رڙياسر،ڀيماسر وغيره. ايئن ٿر جي سموري مٿاڇري لاءِ الڳ الڳ لفظ آهن جن کي پنهنجو پنهنجو پس منظر آهي.