آرون ابر آسري.......!!
ٿر۽ پاڻيءَ جو پاڻ ۾ روح ۽ جسم وارو تعلق آهي. ٿرپاڻيءَ کانسواءِ تڙپي ٿو ۽ پاڻيءَ جي اهميت کي ڏسڻو آهي ته به ٿر جي ڀٽن ۾ ڏسجي جڏهن لوءَ لڳندي آهي، لڪ تپندا آهن، زبان ٺڪاءُ ڏيئي نڪرڻ جي سانباهي ۾ هوندي آهي ڇوته ٿر ۾ آرڙهڙ جي ڏينهن ۾ يعني هلندڙ مند ۾ پاڻيءَ جي اڻاٺ ٿي ويندي آهي. جر جو پاڻي يا سڪي ويندو آهي يا تر وڃي جهليندو آهي. ڪٿي ڪٿي ته اهڙا کاراپاڻي به آهن جن کي پيئڻ سان پکي پسو به پراڻ تياڳي ٿاڇڏين. اها آنڌ مانڌ ، اُڃ اڪير آهي جيڪا ٿر۽ پاڻيءَ ٻنهي جي رشتي کي ڪانه ڪا معنى ڏئي ٿي جيئن روح جسم کي معنى عطا ڪري ٿو ته جسم وري روح کي اظهاري ٿو. ٻئي هڪٻئي کانسواءِ بي معنى ۽ بي رس ۽ بي چس آهن. ٿر۾ پاڻيءَ جي ڪهاڻيءَ کي جيڪڏهن کڻجي ٿو ته ان ۾ جيڪا تڙپ ۽ تاس نظراچي ٿي سا انتهائي ڳوڙهي آهي. ٿرپاڻيءَ لاءِ سڀئي مندون تڙپي ٿو جيئن تاڙو پلر پاڻيءَ لاءِ پڪاريندي، تنواريندو آهي ته مندائتا مينهن موٽي اچ هر جيو جو سيو تنهنجي لاءِ سڪي ٿو.آرن جهڙا پتڪڙا جيت جڏهن اهڙي تئونس ۾ تڙپي، ريههون ڪن ٿا جڏهن هرڻ اڪن جي به پنيءَ جي کائڻ کان پوءِ اڃ ڪڙهي، ريت جي سراب ۾ پاڻيءَ جو سهائيندڙ خواب جاڳندي ڳولڻ لڳي ٿو ته جيڪا ڪيفيت جُڙي ٿي سا ڀٽائيءَ جي لفظن ۾ هن ريت بيهي ٿي؛
سارنگ کي سارين، ماڻهو، مرگهه، مينهون،
آرون ابرآسري، تاڙا تنوارين،
سپون جي سمونڊ ۾، نئين سڄ نهارين،
پلر پيارين ته سنگهارن سُک ٿئي
سمنڊ جي سپ جي جيڪا سڪ آهي سائي ٿر جي ماڻهوءَ جي پاڻيءَ لاءِ ڇڪ آهي.دنيا ۾ لفظ پاڻي مستعمل آهي پر اسان وٽ مذهبي تفريق وانگرپاڻي به کاري ۽ مٺي ۾ ورهايل آهي. 1947ع کانپوءِ به مُني صدي گذري آهي پر اڄ به سنڌ جي ڳوٺن جو عمومن ۽ ٿر جو خصوصن مسئلو پاڻي آهي. هزارين ماڻهو آهن جن کي هڪ گلاس به اهڙو پاڻي ميسر ناهي جنهن کي ترقي جي دنيا جا دعويدار صاف ۽ محفوظ سڏين ٿا.اهڙين حالتن ۾ اچو ته ڏسون ته ٿر جي ماڻهوءَ وٽ پاڻيءَ جا ڪهڙا ذريعا آهن ۽ هو ڪيئن پاڻي حاصل ڪري ٿو.ٿر۾ پاڻيءَ جو مکيه ذريعو پاتار جو پاڻي آهي. جيڪو ٿرجي ڏاکڻئين حصي ۾ زميني مٿاڇري کي ويجهو آهي ته اتراڀرندئين حصي ۾ اونهو آهي. انهي کي زمين مان ڪڍڻ جو روايتي طريقو کوه مان واري ڪڍڻ واري عمل سان آهي. اهو عمل پنهنجي پر ۾ هڪ پُيچ گهڻ رخي اهڙو سرشتو آهي جنهن کي اڀياس جي ضرورتآهي. اهڙواڀياس دلچسپيءَ کان خالي نه هوندو. پر هتي اسين مند جي مدنظر، مينهن جي مطهرپاڻيءَ جي ڳالهه ڪنداسين جنهن کي پلرچئبوآهي. پلرپاڻي جي سموري سرشتي سان به هڪڙو مرحلي وار فطري عمل ڳنڍيل آهي، جنهن بابت اسان جي ڪلاسيڪي توڙي موجوده دور جي شاعرن اظهاريو ۽ اوريو آهي. شاه لطيف سُر سارنگ ۾ پلرجي پالوٽ جي جيڪا ڳوٽ ڳرهي آهي تنهنجي اوٽ ۾ انساني رويي ۽ فطرت جي حسناڪيءَ جو حسين داستان موجزن آهي. مينهن جي مند واري عرصي کي چئوماسو چونداآهن. انهي چئوماسي ۾ ، ڪافي زمانا هرهڪ شئي پنهنجي ٽائم ٽيبل سان ٿيندي رهندي هئي. ماڻهو مختلف ڳڻپن وسيلي نکٽ ۽ انهن جا پک ڳڻي مينهن جي اچڻ جي اڳڪٿي ڪنداهئا.”روهڻ“ جا ڏينهن تپنداآهن جيئن هينئر سڄ سوانيزي ته نه سهي سوا ڪلوميٽر تي اچي پهتو آهي.”مگسر“ ۾ هوائون لڳنديون آهن ۽ پيرن جو ڇاڻو ٿيندو آهي. ”آڊ“ جو پک جيڪڏهن ڊٻڪندو ته مينهن اچي ويندو آهي نه ته نه. ان کانپوءِ ”وايا“......”وڏووايو“ ” ننڍو وايو“ .............اينداآهن جن ۾ مينهن وسندو آهي. انهي دوران ماڻهو تاراستارانهاري، ٻياانيڪ سوڻ ساري ميگهارُت جي درست مهل بابت اڳڪٿيون ڪنداهئا، پر جڏهن کان آبهوا جو ڦرڪو ڦريو آهي تڏهن کان مند جي مانڊاڻ ۽ منڊل جي سُرمنڊل جون ساريون سنڀالي ڪابه اڳڪٿي ڪري نٿي سگهجي. جيئن ئي مان سون جا ڏينهن ڏيهه ۾ ڏيکائي ڏين ٿا ته ڀٽ ڌڻي سارنگ کي سارلهڻ جي گذارش ڪندي پياسن لاءِ پلر وسائڻ جي گهرج ڪري ٿو جيئن وطن وسي پوي،ان جي سستائي ٿئي ۽ سنگهارن سُک ٿئي؛
سارنگ سار لهيج، الله لڳ اُڃين جي،
پاڻي پوڄ پٽن تي ارزان ان ڪريج،
وطن وسائيج، ته سنگهارن سُک ٿئي.
برسات جي مانڊاڻ جي شروعات اُترمان ڪڪرن جي قطارن سان ٿئي ٿي جيڪا سڻائي واءَ لڳڻ سان مٿي چڙهندي ايندي آهي. انهي مانڊاڻ کي ”لهڻ“ چئبوآهي. آهستي آهستي ان ۾ کنوڻ کجڪڻ لڳندي آهي. اُتر جي کنوڻ کي ”ٻڪراڙ“ کنوڻ چئبو آهي. اها لهڻ جڌهن وسڻ شروع ڪندي آهي ته پوءِ ڪڪرن مان وسندڙ پاڻيءَ جون لارون ۽ ڌارون وسڻ لڳنديون آهن جن کي ”ڌاروڙا“ چئبو آهي. جيڪڏهن اهي ڌاروڙاڪٿي گهڻي وقت لاءِ بيهي رهيا ته پوءِ چوندا آهن ته ”نهو ٻڌي“ وسي رهيو آهي. برسات جي اهڙي لهڻ ۾ جڏهن کنوڻ زور ٿيندي آهي يعني بجلي چمڪاٽ ڪرڻ لڳندي آهي ته ان جي روشني جي ڏورکي ”سيلهو“ چئبو آهي. سيلهو لڳي زمين تائين پهچي جيئن ئي مٿي کڄندو ته وڏو ٺڪاءُ ٿيندو آهي. ايئن اهو مينهن مخلف روپن ۾ وسندو رهندو آهي. بادلن جي برهه منڊل جي انهي روپ سروپ کي ڀٽائيءَ نينهن سان ڀيٽ ڏني آهي؛
مينهان ۽ نينهان اکر ٻئي هڪڙي،
وسڻ جا ويس ڪري ته ڪڪر ڪن ڪيهان
بادل ٿي بيهان جي آگم اچڻ جا ڪريين
مينهن ۽ نينهن جو اهو نرمل نظارو جڏهن وسڻ شروع ڪندو آهي ته سنهيون ڦڙيون پوڻ پوڻ شروع ڪنديون آهن جن کي ”ڇنڊون“ چئبو آهي. ڇنڊ ڇنڊ وڌندي ويندي آهي ۽ اها پوءِ وڏڦڙي ۾ تبديل ٿي ويندي آهي. پلر جي پالوٽ ٿيڻ لڳندي آهي. سڀئي سر پلر جي انهي ريل ڇيل سان ڀرجي تارٿي وينداآهن.ترايون ۽ ٽوڀا به ٽمٽار ٿي پونداآهن. وسندڙ برسات هلڪي ٿي سنهي سنهي بوند وسڻ لڳي ۽ مسلسل اهڙي بوند پوندي رهي ته ان کي ”جُهڙ“ چئبو آهي. جيڪڏهن جهڙ نه رڳو محبت جي ماريل نيڻن وانگر ٽمندو رهي پر اهي سنهيون بوندون ،ڏينهن هجي ته سڄ کي ڍڪي ڇڏين ته ان کي ”سرلو“ چئبو آهي. سرلي جهڙ بابت سنڌ ي شاعريءَ جي ٽمورتيءَ جي حقيقي شاعر خليفي نبي بخش جو هي بيت انتهائي ملوڪ منظر پيش ڪري ٿو؛
جهڙڦڙجهورجهڪور، سڄ سرلي ڍڪيو
قاسم اُترپارڏي ڪڪرڪاريءَ ڪور
چڙهي ڏونگرچوٽيين، ڪن ٽهوڪا مور
اُٺو آب اتور، ڍٽ پٽ کُهنبا ڍڪيا
سرلي جا اها سٽ، گاه کي تمام جلدي واڌارو ڏيندي آهي. سڄي لهڻ پري هجي ۽ ان مان ڪو هڪ اڌ ڪڪر اچي وسي پوي ته پوءِ چئبو ته ”ليڻ “ وٺو آهي. ليڻ جي لارن جا ڌاروڙا به ڌرتي کي سائي چادر پهرائڻ ۾ تمام گهڻو مددگار ثابت ٿينداآهن. برسات جيئن ئي پوندي آهي ته ڀٽن جي لهوارن پاسن ، جن کي پاڄون چئبو آهي تان پاڻي اوڙيهر ڪري وهڻ لڳندو آهي. اهي اوڙيهر جڏهن وڌندا آهن ته پهرين نئن ٺهندي آهي جيڪڏهن ميگهه پاڻ گهڻو موکيو ته پوءِ اها نئن زمين ۾ وڌو ڦاٽ ٺاهيندي آهي جنهن کي ڏرڙ چونداآهن. اهڙاڏرڙ هميشه ججهين برساتن ۾ ٿينداآهن. ڪڏهن ڪڏهن ايترااونها هونداآهن جو زمين جي جابلو يا ٽاڪرائين تهه تائين پهچندا آهن جنهن کي روهڙي چئبو آهي. اهڙو مشهو ر 1992 واري زور برسات ۾ ٻاراچ ڳوٺ جي ويجهو ڦاٽوڙ واري هنڌ تي ٿيو هو ۽ ڪجهه وقت لاءِ زميني رابطو به متاثر ٿيو هو. نئن پاڻي کي هيٺاهين ڏانهن کڻي ويندي آهي جيڪو يا ته تليءَ ۾ وڃي ڇوڙ ڪندو آهي يا وري ترائي کي تارڪندو آهي. ٿر جي پارڪر واري ڀاڱي ۾ ڪارونجهر جابلو سلسلو آهي جنهن مان تمام گهڻو پاڻي وهي نڪري ٿو. جيڪو 16 ندين جي صورت ۾ ايترو پاڻي کڻي اچي ٿو جو سمورو پارڪر ان تي آباد ٿي سگهي ٿو. ڪجهه ڊئم ٺاهيا ويا آهن پر پوءِ به ڪافي پاڻي ضايع ٿي وڃي ٿو جنهن کي محفوظ ڪرڻ جي ضرورت آهي. برکا ۾ بجلي جي ڪرڻ کي ”وڄ“ ڪرڻ چئبو آهي. ڀٽائيءَ وڄن کي وسڻ جي ترغيب ڏني آهي. شيخ اياز انهي کان متاثر ٿي پنهنجي هڪڙي ڪتاب جو نالو ” وڄون وسڻ آئيون“ رکيو آهي. وڄن جو واڄو ملڪي ۾ خوشحاليءَ جي منادي ثابت ٿئي ٿو. جن مهنگي لاءِ ميڙيو هوندو آهي تن جا ٻئي هٿ مٿي تي هوندا آهن ۽ ايئن ڏڪاريا ڏيه مان سڀئي موذي مري ويندا آهن.
مينهن جو اهو مانڊاڻ جنهن سال ڪجهه دير ڪندو آهي ته ان لاءَ ”آکو پايو“ به ڪبو آهي جنهن ۾ گهران گهر ڪجهه نه ڪجهه داڻا وغيره گهري کڻبا آهن ۽ انهن مان گڏيل ڀت تيار ڪيو ويندو آهي . گهڻو ڪري اها سرگرمي پاڻي جي ”نياڻ“ يعني ترائي وغيره تي ڪئي ويندي آهي جنهن دوران نياڻ جي صفائي به اجتماعي طور ڪئي ويندي آهي.
اترجا ڪاراڪڪر جڏهن لال لبيس ڪري، وڏڦڙو وسائينداآهن ته پوءِ پرديس ويل پرين اچي ”مينهن جي مامن“ وانگر نازل ٿينداآهن. آگم جي انهي سموري انگ کان پرينءَ جو رنگ مٿي هوندو آهي.. سيڻ هوندا آهن ته ئي روح ۾ رنگ رچندو آهي. ٿر جي ڌرتيءَ تي جڏهن برکا جون پهريون بوندون ڪرنديو ن آهن ته ان مان هڪڙي املهه سڳنڌ نڪرندي آهي جيڪا انسان کي پنهنجي اصليت ۽ مٽي سان رشتي کي ياد ڏياري ڇڏيندي آهي. تنهنڪري ته اردوءَ جي شاعر چيو آهي؛
روک سکو تو بارش کي پهلي بوندون کو روکو،
کچي مٽي تو مهڪي گي يه هي مٽي ڪي مجبوري
اهڙي طرح هيءَ مند شديد اڃ جي مند آهي جنهن ۾ ٿري ماڻهو، مرگهلا،پکي پسو، جيت جڻا سڀئي سارنگ کي سارينداآهن. سارنگ جڏهن سينگارڪري ايندو آهي ، وڄون سموري سنڌ، هند، ڪڇ ڪنار، سمورو ايشيائي ڀاڱو وسي پوندو آهي ته پوءِ حالتون خوشحاليءَ ڏانهن وڌڻ لڳنديون آهن . ٻيءَ صورت ۾ هتان جي اڃ جي ڪري ماڻهومُڃ ٿي پونداآهن جن کي ڪيئي بيماريون معاشي پِڃ ڪڍي، پالهو ڪري ڇڏينديون آهن. ٻئي طرف ، جڏهن فطرت پنهنجو نظارو پسائيندي آهي ته وهلوئي وچان غم گوندر گذري ويندو آهي. برساتن جو مانڊاڻ جڏهن وسي اُڪامندو آهي ته پوءِ ڪيئي رنگ رچي پونداآهن . سموراگس ،گام، ويئريون ۽ ويءَ، ساوڪ جي سائي چادرسان اوڍجي وينداآهن ۽ هر هنڌ سُرهاڻ ۽ سرهائي پکڙجي ويندي آهي.