سنڌي ٻوليءَ جا ٿرِي لهجا ۽ محاورا: هڪ جائزو
ٿرپارڪر: تو اريخي پس منظر،
ٿرپارڪر ڌرتيءَ جو انتهائي نرالو خطو آهي جنهن جي ريت جو هرڪڻو رتن آهي. جتي جي هر ڀٽ ڀاڳو نتي آهي جتي جو هر ڏهر ڏياوان آهي، جتي جي هر وستي ، هر واهڻ هر ڳوٺ ۽ ڍاڻي ڳڻن سان ڀرپور آهي. اهي سمورا ڳُڻ صدين کان هڪ صدري سلسلي وسيلي، پيڙهيا پيڙهي منتقل ٿيندا اچن ۽ ٿر ۾ رائج ٻوليون به اِن ٻهڳڻ ثقافت جو اُهو سون سريکو سروپ آهن. جتي جي گهڻا گهڻيءَ متعلق جيتري گهڻي جاکوڙ ۽ جستجو ڪجي اوترو گهٽ ۽ جيترو تحقيق جي تارازيءَ ۾ تور تڪ ڪئي ويندي اوترو ئي هتان جا اهي املهه موتي جرڪندي نظر ايندا. انهيءَ ورثي جي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ کان اڳ اچو ته ڏسون ته ٿرپارڪر جي هِن سون سريکيءَ ڌرتيءَ جي تاريخ ڇا آهي. سنڌي ٻولي جي تاريخ ۾ ڪاڪو ڀيرومل مهرچند آڏواڻِي لکي ٿو “ ٿر” سنسڪرت لفظ “سٿل” مان نڪتل آهي. جنهن جي معنيٰ آهي بيٺل يا نه وهندڙ يعني خشڪ ملڪ (جتي درياهه ڪونهي) انهيءَ سٿل جو اُچار اول ڦري ٿيو “ٿل” يعني خشڪ زمين (ضد، جل معنيٰ پاڻي) ۽ ٿل جو اُچار ڦري ٿيو ٿر”.
محترم رائچند هريجن تاريخ ريگستان ڀاڱي پهرئين ۾ لکي ٿو، “ ٿر کي ريگستان به چون ريگ = واري + آستان جاءِ يعنيٰ واريءِ جِي جاءِ. هِن ڀاڱي ۾ واريءَ جون ڀٽون گهڻيون آهن ڀٽ کي ٿر جا ماڻهو ٿري چوندا آهن تنهنڪري ڀٽن يعني ٿرين واري ڀاڱي کي ٿرين جو ملڪ يا ٿر جو ملڪ ٿري چوندا آهن جنهن مان ، ”ٿر“ لفظ ٺهيو آهي.
شهيد محترمه بينظير ڀٽو جڏهن ٿر ۾ موجود Coal Field ٿهريو هاليپوٽو ۾ ڪاري سون جي Exploration جو افتتاح ڪرڻ آئي هُئِي ته هُن فرمايو هو:
Someone has told me that cream of milk is said Thurr in Sindhi and as the sea withdrew from this area, the cream appeared and the people started to call it Thur
هِن ڌرتِيءَ جي مالوند پٽيءَ جي اُتر ۾ بئراجِي علائقو، ڏکڻ ۾ ڪڇ جو رڻ، اولهه ۾ بدين ۽ ميرپورخاص ضلعو ۽ اوڀر ۾ هندستان جو صوبو راجسٿان آهي. تنهنڪري هيءُ خطو انهن علائقن جي اثرات هيٺ رهيو آهي. هتي پرمار سوڍن جي حڪمرانِي رهي آهي جيڪي ڪافي عرصو هِن خطي تي راڄ ڪندا رهيا آهن انهن سوڍن جي زبان ڍاٽڪي هڻ ڪري هتان جي اڪريت پڻ ڍاٽڪي ڳالهائو رهي آهي . تنهنکان پوءِ جئين ئي سومرا دورسگهه وٺي ٿو ۽ سومرا وڳهه ڪوٽ کان وٺي عمرڪوٽ تائين ڦلهجي ويا ۽ عمرڪوٽ کي اُنهن پنهنجي قوت جو ماڳ بڻايو.
اِن کانپوءِ وري سوڍن پنهنجي سگهه کي سهيڙي عمرڪوٽ تي راڄ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ انگريزن جي ڪاهه تائين هِتي سوڍا حڪمران رهيا تنهن کانپوءِ انگريز آيا اُنهن به هِن پرڳڻي کي ٻن حصن ۾ انتظامي طور ورهايو. ڏاکڻو حصو ڀُڄ مان ڪنٽرول ڪيو ويندو هو ۽ اُترئين حصي جو مک مرڪز عمرڪوٽ هوندو هو جنهن کي گڍ امراڻ به چيو ويندو هو:
گوريان ڪيهر لڪيان، سوڍو چتر سُجاڻ،
بڙ جهڪيا لانٻي تڻان، آيو گڍ امراڻ
ائين اهو علائقو ٻن حصن واري انتظام کانپوءِ وري هڪ ٿيو ۽ اڳتي هلي ضلعي ٿرپارڪر قائم ٿيڻ سان اڃان به وڌيڪ محدود پيس منظر جي حوالي ٿيو ۽ محترم رائچند هريجن مطابق ٿرپارڪر کي طبعي لحاظ کان ڏسجي ٿو ته اُن جا 9 ڀاڱا آهن پر زميني صورتحال کي ڏسجي ته ٿر جا هِي 11ڀاڱا آهن:
1. کائڙ: ڇاڇري شهر کانوٺي اوڀر طرف ٿورو ۽ اُتر طرف گڍڙي تائين، هِن ڀاڱي کي کائڙ چوندا آهن. هِن ڀاڱي ۾ واريءَ جون ڀٽون ننڍيون آهن ۽ وڏا ۽ ڊگها وڻ گهٽ آهن هِن ۾ ڇاڇري جي اُتر وارو ڀاڱو اچي وڃي ٿو.
2. ڪنٺو: هِن ۾ ڇاڇري تعلقي جو ڏاکڻو ڀاڱو ۽ ننگرپارڪر تعلقي جو اُتر وارو ڀاڱو اچي وڃي ٿو. هتي جي زمين ڀلي ۽ آباديءَ لائق آهي جنهن ڪري کيتي سُٺي ٿيندي آهي.
3. پائر: هي اهو ڀاڱو آهي جيڪو ڪنٺي کان ڏکڻ ۾ ۽ پارڪر جي اتر ۾ ان سان لڳو لڳ آهي.
4. پارڪر: هِن ۾ ننگرپارڪر تعلقي جو ڏکڻ وارو ڀاڱو اچي وڃي ٿو. زمين سنئين ۽ ڪڪرالي آهي. هتي واريءَ جو ڀٽون ڪونه آهن. رائو گهڻو آهي. ڪارونجهر ٽڪري هن ئي ڀاڱي ۾ آهي.
5. سامروٽي: هن ۾ مٺي تعلقي جو ڏکڻ اولهه ۽ ڏيپلي تعلقي جو اُتر وارو ڀاڱو اچي وڃي ٿو. هِتي جِي زمين ڀلي آهي.
6. ونگو : هن ۾ ڏيپلي تعلقي جو الهندو ڀاڱو اچي وڃي ٿو.
7. وٽ: هِن ۾ ڏيپلي ۽ مِٺي تعلقن جا ڏکڻ وارا ڀاڱا اچن ٿا. هِي زمين جو ٽڪرو ڪڇ جي رڻ سان دنگئي ۽ ويجهو آهي. جنهن جي ڪري هتي پاڻي تانگهو آهي.
8. ڪس: ٿرجي اها پٽي جيڪا بئراجي ڌرتيءَ سان لڳو لڳ آهي تنهنکي ڪس چونداآهن. ڪس جا ماڻهو به ڦرندڙگهرندڙ مزاج رکنداآهن مرضي پوندي آهي تڏهن بئراج ڏانهن هليا وينداآهن
9. مهراڻو: اڳوڻي مهراڻ نديءَ جي وهڪري جي ڀر واري ڀاڱو آهي. هِن ۾ ڇاڇري تعلقي جو اولهه ۽ عمرڪوٽ تعلقي جو ڏکڻ اوڀر وارو ڀاڱو اچي وڃن ٿا.
10. ڍاٽ: هِي سڄي ٿر جي وچ وارو ٽڪرو آهي. هِن ۾ عمرڪوٽ تعلقي جو ٿورو ٽڪر، ڇاڇري تعلقي جو گهڻو ڀاڱو ۽ مٺي تعلقي جو ڪُجهه اُتريون ڀاڱو اچي وڃن ٿا. هِن جي ڪري سڄي ملڪ کي ڍاٽ به سڏيندا آهن ۽ رهاڪن کي ڍاٽي چئبو آهي.
11. اڇڙو ٿر: هن ۾ عمرڪوٽ تعلقي جو اُتريون ڪنارو ۽ کپري تعلقي جو اُتر اوڀر وارو ڀاڱو اچي ٿو ۽ اڳتي خيرپور رياست ۽ جيسلمير تائين دنگ اٿس. هِن کي بوئٺ ۽ ڊيئا به چوندا آهن هتي آبادي گهٽ ۽ ماڻهن جي بستي ڇڊي آهي.
ٿر ۾ رائج ٻوليون ۽ زبانون
ٿر جي ٿڌيءَ ريت وارو، روح کي راحت ڏيندڙ خطو ونگي کان وٺي بڙ تلاءِ ۽ ڦولپري تائين، رحمڪي بازار کان راڙڪوئي تائين، ڏينسي ۽ ڏوتڙ کان گڍڙي تائين، وسيع ۽ عريض ڦهليل ڌرتيءَ تي مختلف زبانون ڳالها۽ڻ وارن ماڻهن جو بسيرو رهيو آهي. تنهنڪري چئي سگهجي ٿو ته هِيءُ خطو پڻ گهڻ ٻوليائي خطو آهي جنهن ۾ ڪنهن دور ۾ سنڌي، ڍاٽڪي، گجراتي هندي مارواڙي، پارڪري، اوسواڙي، لوهارڪي ٻوليون رائج رهيون آهن انهن مان ڪجهه ٻوليون ۽ زبانون متروڪ ٿي چُڪيون آهن، جئين هندي، گجراتي، سنسڪرت ورهاڱي کانپوءِ تمام اڻ لکي وڃي بچي آهي اڃا به گجراتي ڪُجهه ذاتين ۾ ڳالهائي وڃي ٿي. جيئن گجراتي ڪميونٽِي جا ماڻهو جن جي اڪثريت صفائي سُٿرائي جهڙي عظيم ڪم سان وابسته آهي. اُهي هِي ٻولي ڳالهائين ٿا پر ان جي صورت ٻوليءَ جي حد تائين آهي، اها لکي نٿي وڃي نه ئي لکپڙهه جو ڪو جوڳو انتظام آهي. هنڌي پڻ ڪُجهه ماڻهو لکن ٿا يا ڄاڻن ٿا پر اُها به ڌرمي ڪتابن تائين محدود آهي. لوهارن جي برادري جيڪي پاري نگر جا مالڪ هئا پر سمنڊ هٽڻ ۽ ٻين انقلابن جي ڪري اُهي لوهارڪي ڪرت ۾ لڳي ويا آهن.ڪولهين کي به پنهنجي ٻولي آهي جيڪا سندي برادري اندر ڳالهائي وڃي ٿي هيءُ به مارواڙي ۽ پارڪري جو امتزاج آهي. ڍاٽڪي ٻولي پڻ ٿر ۾ اڌ کان وڌيڪ آبادي ڳالهائي ٿي ڍاٽڪي کي ڪي ودوان الڳ ٻولي ڪري مڃين ٿا ڪي گجراتي۽ مارواڙيءَ جو لهجو چون ٿا ته ڪي عالم سنڌي جي ڀيڻ ڪري ڪوٺين ٿا جئين محترم گريئرسن لکيو آهي:
”عام رواجي حساب سان ته سنڌيءَ جا چار لهجا آهن. جئين معياري (وچولي) سرائڪي، ٿريلي ۽ لاڙي. “ ٿريلي” ٿر يا ريگستان ۾ ڳالهائجڻ واري سنڌيءَ جو نالو آهي جيڪو سنڌ جي اُڀرندي واريءَ سرحد تي موجود رڻ پٽ آهي، جيڪو راجپوتانا کان سنڌ کي جُدا ڪري ٿو. اُن جو هڪڙو ٻيو به ٿورو مختلف نالو آهي. “ ٿريچي.” مارواڙ ۾ رڻ پٽ کي ڍاٽ چوندا آهن. ان ڪري هِن لهجي کي ڍاٽڪي به چوندا آهن. محترم ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ پڻ ساڳي راءِ جو آهي. “ ڍاٽڪي ٻولي، آڳاٽي وقت کان وٺي سنڌ ۽ راجستان جي ثقافت کي ڳنڍيندڙ، وچين ڪڙي آهي. ڪي راجسٿاني پهاڪا، دانائي جا گفتا ۽ عوامي افسانا، ڍول مارئي وغيره ڍاٽڪي ذريعي سنڌ ۾ رائج ٿيا. ٻئي طرف سنڌ جا مثال ۽ پهاڪا، داستان ۽ افسانا بلڪ بيت ۽ شعر راجسٿان طرف رائج ٿيا. راجسٿان واري ڀاڱي ۾ آباد سنڌ جي قومن ۽ قبيلن سنڌي ٻوليءَ کي اِن طرف مشهور ڪيو.”
ڍاٽڪي پهريائين گجراتي، هنڌيءَ جي اثر هيٺ رهي آهي. پر جڏهن کان اُن سان سنڌي جو ميل ميلاپ وڌيو آهي ته پوءِ اُها سنڌيءَ جي رڱ ۾ رڱيل نظر ٿي اچي. باقي اُها انفرادي طور ٻولي آهي جيڪا زبان ٿيڻ تائين پهچڻ ۾ اڃا گهڻي محنت جي گهرجائو آهي.
پارڪري: هِي ٻولي ٿرپارڪر واري خطي ۾ ذات پات، رنگ نسل ۽ مذهب جي امتياز کانسواءِ ڳالهائي وڃي ٿي هيءُ گجراتي جو هڪ لهجو آهي هيءُ به اڃا ٻولي آهي. زبان بنجڻ لاءِ ڪي به ڪوششون نه ٿيون آهن. ڪولهي برادري ، سڀ جي سڀ هيءَ زبان ڳالهائي ٿي هن ٻوليءِ جي وياڪرڻي جوڙجڪ به بنيادي آهي ۽ خصوصا پڇاڙين جو ملڻ ۽ اُن مان نوان لفظ ٺهڻ ۽ فعلي صورتن جي بيهڪ اڀياس لائق آهي.مثال:
ڪارونجهرني ڪور، روڙي لاڳي رليا مڻي،
ماٿي ٽهُوڪي مور، ڏونگر لاڳي ڏيپتو.
هِن ۾ ڏيپ لفظ ڏيئي جي لاءِ آهي. ۽ اُن ۾ ‘تو’ پڇاڙي ملائي صفت بنائي وئي آهي. هِن ٻولي ۾ ڪٿي “س” کي “خ” ۽ ھ ڪري به اُچاريو ويندو آهي جئين:
مسلمان کي چون مُخلو
سارو کي چون حارو
سنڌي: ٿر جي اتر اولهه واري حصي ۾ اڪثر ماڻهو سنڌي ٻولي ڳالهائين ٿا جنهن تي جيڪڏهن غور ڪيو ويندو ته اُها سنڌي ٻوليءَ لاڙي لهجي کي وڌيڪ ويجهو نظر ايندي ۽ اُن جي جهيلار ڊگهي هوندي جيئن:
معياري : ڇا ٿو ڪرين؟
ٿري؛ ڪُڄاڙو ٿو ڪريين؟
ٿر ۾ ڳالهائجندڙ سنڌي ۾ ڍاٽڪي، گجراتي، پارڪريءَ هنديءَ جا لفظ پڻ شامل ٿي ويا آهن يا اُن جي نحوي ساخت تي پڻ اُن جو اثر پيو آهي.
ان کانسواءِ ٿر ۾ ڪجهه ذاتيون اهڙيون جيڪي سڄيون جو سڄيون ساڳي ٻولي ڳالهائين ٿيون. مثال طور ڪولهي پارڪري ڳالهائين ٿا، مينگهواڙ، ڍاٽڪي ڳالهائين ٿا پرانهِن ۾ لجها مختلف آهن. ڀيل پڻ ڍاٽڪي ڳالهائين ٿا پر اُن جو گهاڙيٽو مينگهواڙن يا ڪافي مسلمانن جي ڍاٽڪيءَ کان مختلف آهي. ڀيلن جي ڍاٽڪي تي جهنگل ۽ اُن ۾ ٿيندڙ شڪار ۽ شڪار جي اصطلاحن ۽ اُتان جي ڪلچر جو گهرو اثر آهي. گجراتي ڪميونٽِي جنهنجو صفائي سُٿرائي سان تعلق آهي اُنهن کي به پنهنجي ٻولي آهي.
ٿر ۾ رائج سنڌي جا لهجا:
ٿر ۾ سنڌي ٻوليءَ جي شروعات سومرن جي دور ۾ ٿي جڏهن ڀٽن ۽ ڀانن ڳاهن وسيلي ڏاهپ، سخاوت ۽ سورهيائي جا داستان لوڪ تائين رسايا ۽ ٿر ۾ به سنڌيءَ جو رواج پيو جيڪو سمن جي دور ۾ سگهارو ٿيو ۽ ڪلهوڙا دور ۾ سهيڙجي پنهنجي بلوغت واريءَ صورت کي پهتو ۽ اڄ تائين اُهو سلسلو جاري آهي هاڻي ته مواصلات جي وسيلن جي سُڌرڻ سان ميڊيا جي ترقي ٿي آهي ۽ سنڌي ٻولي اڃا به وڌيڪ ترقي ۽ ڦهلاءُ ڪري رهي آهي. اُن سان گڏوگڏ ٻين ٻولين جي سُوڌ سنوارو وارو ڪم به شروع ٿيو آهي.
هونئن ته سنڌي سڄي ٿر جي مختلف حصن يعني چئني تعلقن ۾ ڳالهائي وڃي ٿي پر سنڌي ڳالهائيندڙن جي اڪثريت ڏيپلي ۽ مٺي تعلقي ۾ آهي ۽ اُن کان سواءِ ننگرپارڪر جو سرحدي علائقو جيڪو مِٺيءَ سان ملي ٿو. تنهن ۾ پڻ سنڌن ڳالهائيندڙن جي اڪثريت آهي پر انهن سڀني ڀاڱن جي سنڌيءَ جي ڳوڙهائي سان اڀياس ڪبو ته معلوم ٿيندو ته مُهراڻي ۽ ونگي جي سنڌيءَ جو لهجو الڳ آهي، سامروٽيءَ جي ماڻهن جي سنڌي نياري آهي ته وٽ جا وانگي انتهائي رسيلي سنڌي ڳالهائين ٿا جنهن ۾ جهنگلي جيوت ۽ مالداري سان واسطو رکندڙ انيڪ اصطلاح شامل آهن. ڪنٺي جو سنڌي لهجو نيارو آهي ته کائڙ جي پاسي جي کمت جي پنهنجي سُڃاڻپ آهي. ڍاٽڪي جن جي مادري زبان آهي تن جو سنڌي لهجو مختلف آهي مثال طور سمورا ڍاٽڪي ڳالهائيندڙ اعرابن جي استعمال ۾ زير جو استعمال گهڻو ڪندا آهن ۽ لفظن جو جزم سان اُچارڪندا آهن جيئن:
صُبح کي صبوح چون
ڪَرُ کي ڪَر چون
انهن ڌار ڌار ڀاڱن ۾ جملن جي نحوي سٽاءُ ۾ فرق پُڻ آهي. مثال طور سامروٽي جا ماڻهو هن ريت ڳالهائيندا آهن:
تو ڪئين ڪرس يعني تون ڪئين ڪندين
اهو سمورو ڪم اُن صدري صندوق ۾ بند آهي جيڪا صدين کان هِن خطي جي انهن ادبي ماڻهن کي ڀٽن ڀانن ۽ چارڻن وسيلي ۽ لوڪ گيتن ۽ ڳيچن وسيلي سانڍي ۽ سانڀيو اچي. تنهنڪري اِن زباني ورثي جي دستاويز بندي ڪرڻ ضروري آهي. جيئن اسان پنهنجي ادبي سرمايي ۾ موجود لوڪ ڏاهپ جي هيرن جواهرن کي محفوظ ڪري سگهون.
مددي ڪتاب:
1.تاريخ ريگستان را ئچند ھريجن
2.برصغير جي ٻولين جو لسانياتي جائزو ترجمو ڊا ڪٽر فھميده حسين
3.سنڌي ٻوليءَ جي ارتقا ڊاڪٽر غلام علي الانا
4. سنڌي ٻولي ۽ اد ب جي تاريخ ڊ اڪٽر نبي بخش بلوچ