ٿر آهي ٿَڻ تي نه ئِي ڪَڻ تي
خالق، خلق جي تخليق ۽ ڪائنات جي ڪارسازيءَ جي محور ۽ مرڪز انسان کي رکندي، سموريءَ ڪائنات کي اُن لاءِ باغيچي وانگر ٺاهيو. اُن باغيچي ۾ وري انسان پنهنجا پنهنجا ننڍڙا باغيچا جوڙيا يا جنسار ٺاهيا. انساني جنسار پڻ فطرتي جوڙ جي عڪس تان کنيا ويا يا وري فطرتي شين کي انسان پنهنجي سنگ ڪري انهن کي ”گهريلو“ بنايو ۽ پنهنجي فائدي خاطر اُنهن جي استعمال ۽ ڪارج کي ”جهنگلي“ جي دائري مان ڪڍي گهروٿڙو بنايو. هاڻي اهو چٽو ڄائو ٿي پيو آحي ته انساني سماج جي اوسر ۾ ٻوٽن ۽ جانورن جي گهرو ٿڙائي (Domestication) کي پيڙه جو ڏاڪو سڏيو وڃي ٿو ۽ انساني سماج جي انهي اوسر جي پيڙهه جو پٿر به سنڌ ماٿري جي ماڻهن رکيو. دجله ۽ فرات جي تهذيبي فراواني جي دعويٰ هٿ ٺوڪي هنيل ڪوڪو آهي. سنڌ ماٿريءَ جو نيارو خطو ٿر هن وقت جنهن صورتحال مان گُذري رهيو آهي ۽ انساني ترقيءَ جي بُحران جي ور چڙهيل آهي تنهن کي ڏسي لُونءَ ڪانڊارجي وڃن ٿا ته مار! وسيلن سان مالا مال هيءُ خطو هر ٻن ٽن سالن کانپوءِ ڏُڪار هاڻو ٿي پوي ٿو ۽ پوءِ امداد جي نالي ۾ انيڪ بلائون مُنهن ڪڍن ٿيون ۽ هِن خطي جي اميري، امن ۽ فطري ڪنوارپ کي ڏسي پنهنجو ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿيون يا وري هن ڀاڱي جي سادن سٻاجهن، مسڪين مارن سان مذاق ڪندي ،مدد جو نالو وٺي، کين پينو ٿيڻ ڏانهن ڌڪيو وڃي ٿو ۽ سندن عزت نفس مجروح ڪئي وڃي ٿو. حڪومت م يا غير حڪومتي ادارن ۾ تمام ٿورا اهڙا هڏڏوکي ۽ همدرد اچن ٿا ته اُهي ٿر جي اصل درد کي محسوس ڪندي پاڻ کي وڏين اختيارين ۽ وس وارن کي جٽادار جوڳا جتن ڪرڻ جا اُپاءُ وٺڻ لاءِ لکپڙهه ڪن ٿا نه ته اڪثريت ته ويچاري پنهنجي نوڪري بچائڻ ۾ پوري هوندي آهي يا وري وڏيون وڏيون پگهارون کڻي اسٽيجن تي پنهنجو پان کي سماجي اڳواڻ مڃرائڻ ۽ فوٽو ڪڍرائي ڪيل خد متن کي دستاويز بند ڪرڻ جي چڪر ۾ هوندي آهي. هِن وقت سنڌ اهڙين سماجي اڳواڻن سان مالا مال جيڪڏهن اهي ” آپ اعلانيل“ سماجي اڳوڻ سچا هڏڏوکي هجن ها ته هن وقت سموريءَ سنڌ جي، ٿر سميت ، جيڪا حالت نظر اچي ٿي سا نه هجي ها. انساني اڳڀرائي بابت نامياري ڏاهي مارٽن لوٿرڪنگ (جونيئر) جو چوڻ آهي ته ”انساني اڳڀرائي، نه خودڪار آهي نه ئي اڻ ٽر آهي“. اُها انساني ترقي هڪ اهڙي جامع ائپروچ لاءِ واجهائي پئي جنهن ۾ انساني سماج جي ڪمزورين ۽ هيڻائپ کي گهٽائي، انساني ترقي کي اڳتي وڌايو وڃي. ڏُڪارَ .....پوءِ اُهي قدرتي هجن يا ماڻهن جا “هٿا سين گهتيوڙا (هٿن سان وڌل) ”ڇپنا“ هجن انساني اڳڀرائي جي سفر کي ماٺو ڪن ٿا. ٿر جي موجود ڏُڪاري صورتحال ۽ اُن جي جٽادار حل لاءِ سنجيده ڪوششن ۾ هڪڙي ڪوشش ”چوپائي“ مال جي ترقي آهي . تڏهن ئي ته چيو ويو آهي ته ” ٿر آهي ٿڻ تي، نه ئي ڪڻ تي“. يا ”مال لال آهي“ پر “ڌڻ ته ڌڻي“ نه ته وڪڻ کڻي به مُنڊي تي ٽڪ آهي .هن مضمون ۾ ٿر ۾ موجود چوپائي مال جي وسيلن جو ذڪر ڪندي ڏسنداسين ته اُن کي ٿر جي ڏُکيائين ۽ هيڻائين کي دور ڪرڻ لاءِ ڪيئن سُڪارج بنائي سگهجي ٿو؟ ٿر جي موجوده صورتحال ۾ چوپائي مال جي حالت ڪهڙي آهي؟ ٿر جي چوپائي مال جي ترقي معاشي ترقي لاءِ ڪيترو اهم آهي؟ ٿر جي چوپائي مال جي ترقي کي معاشي قوت ۾ بدلائڻ لاءِ حڪومت، غير حڪومتي ادارا ۽ سول سوسائٽي ڪهڙو ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا؟ ٿر جي هِن اهم وسيلي کي بچائڻ اُن جي پيار ڀري پالنا ڪري، ٿري ماڻهوءَ جي اڳڀرائپ کي ڪيئن يقيني بنائي سگهجي ٿو؟ ڇاڪاڻ ته سڄي دُنيا ۾ انساني ترقي لاءِ ٿيندڙ مُختلف جتن قدرتي وسلين کي ڪتب آڻڻ جو ڏس ڏين ٿا. ٿر جي انساني ترقي چوپائي مال سان لازم ۽ ملزوم آهي. جيڪڏهن چوپايو مال ڏينهون ڏينهن ڏُکيو ٿيندو ويندو يا اُن جي اوسر لاءِ حالتون سازگار نه رهنديون ته پوءِ انساني ترقي هِتان ائين موڪلائي ويندي جيئن ڍڳين جا مٿيان ڏند. 2011-2012 جي حڪومت پاڪستان پاران جاري ڪيل اقتصادي سروي مطابق پاڪستان جي GDP ۾ چوپائي مال جو 12% حصو آهي. چوپايو مال مُلڪ جي 1/3 حصي جي آبادي جي گُذران جو وسيلو پُڻ آهي. ٿرپارڪر مال ۾ مالا مال آهي جنهن ۾ 2006 جي مال شُماري جي روشنيءَ ۾ چئي سگهجي ٿو ته هن وقت 6 ملين چوپايو مال ٿرپارڪر ۾ آهي (58% ٻڪريون، 21% رڍون، 14% ڍڳيون، 3% گڏهه ، 1.4% مينهون، 2.5% اُٺ ، 0.1% گهوڙا) اُن کانسواءِ ڪُڪڙيون به ٿرپارڪر ۾ پاليون وڃن ٿيون. جن جو تعداد 2 ملين چيو وڃي ٿو. اهڙي طرح ٿرپارڪر جو چوپايو مال سڄي سنڌ جي مال جي لڳ ڀڳ چوٿين حصي جيترو چيو وڃي ٿو يا وري مُلڪ جي ڪُل مال جو 5% اهي. مال جي اها مالا مال دولت ٻڪرين، رڍن، ڍڳين، اُٺن، گهوڙن، گڏهن، ۽ مينهن تي مشتمل آهي. ٿر ۾ موجود ٻاڪرو، ريڍو، ڳائو، ماهو، اوٺو، گهوڙائون ۽ گاڏهو ڌڻ ٿر جي رهاڪن جي گُذر سفر جو مکيه ذريعو آهي يعني ٿريچن جو ڪَٽاءُ ” ٿڻ“ تي آهي. انهيءَ سموري مال جي ثقافت ۽ هالو چالو الڳ آهي. هر هڪ جي ڦر ڏيڻ، ڦرن کي کير پيارڻ ۽ اُٿيڙڪرڻ جو الڳ الڳ عرصو آهي جيڪو سمورو دلچسپ ۽ اڀياس لائق آهي. ٿر ۾ سڀ کان گهڻو ڌڻ ٻاڪرو آهي. جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته ٻڪري ”وس به چري ته ڇنڊ به نه سهي“ يعني ٻڪريءَ کي سائو گاهه چرڻ جو شوق هوندو آهي. پر مينهن ڦُڙيون به کين ڏکيون لڳن ٿيون. ٿري ٻڪريون مختلف رنگن روپن جون ٿين ٿيون. جهڙوڪ: ڪاري ، اڇي، پٽيري، گورهاڙي، ڪٻري، ريڍي، موگراني، اڇوني، لپڙي، گيڏياڪني، سيري، ڀِلي، وغيره. ٻاڪري مال جي سائي ٿيڻ يعني ڳڀجڻ کي ”ٻوڪجڻ“ چوندا آهن. نر ٻاڪري ڦر کي ڇيلو ۽ ماديءَ کي ڇيلي چوندا آهن. هر ڀاڳئي جي ولر ۾ هڪ عدد سانُ ڇيلو هوندو آهي. جيئن ٻڪريون وقت سر سايون ٿين. ٻڪري ٿور خرچو ۽ ٿور کايار ڌڻ آهي. جنهن لاءِ خُشڪ سالي ۾ ڪنڊيءَ جا پن، سنگري، ڪونڀٽ جا پلڙا، پسنديده خوراڪ آهن. ٻيرين جي پنن کي سُڪائي تيار ڪيل ”پلو“ اُنهن جي پسنديده غذا آهي. ٻڪرين جا وار سال ۾ هڪ دفعو ڪتربا آهن. انهن وارن کي ”ڏاس“ چئبو آهي. ڏاس مان فراسيون، جالنگ، کاهيون تيار ڪيا ويندا آهن. مال کي ٻڌڻ يا ڏهائي ڪرڻ لاءِ نوڃڻ هڻڻ لاءِ رسا تيار ڪيا ويندا آهن. ٻڪري سال ۾ هڪڙو تور ڏئي ٿي. نر ڇيلا چاري سانڍي وڪيا ويندا آهن. خاص طور قرباني جي عيد اهڙن ڇيلن لاءِ وڏي مارڪيٽ آهي.
ريڍو مال به ٿر ۾ عام جام آهي. ريڊي مال جي ماديءَ کي ”رِڍ“ ۽ نر کي ”گهيٽو“ چيو ويندو آهي ۽ رڍ جي سائي ٿيڻ کي ”گُرجڻ“ چئبو آهي. رڍ سال ۾ ٻه ڦر به ڏئي ٿي. رڍ جي وارن کي ”اُن“ کي چوندا آهن . اُن ٻه دفعا سال ڪترِِ ي ويندي آهي ۽ مقامِي مارڪيٽ ۾ معمولي اگهه تي وڪرو ڪئي ويندي آهي. اڳي اُن مان کَٿا، لويون ٺاهيا ويندا هئا جن جو هاڻي رواج گهٽجندو پيو وڃي . ريڍڪ به ڪارائتو مال آهي پر خشڪ سالي ۽ بيماري جو ڪمزور آهي خاص طور ماتا جي بيماري جنهن کي مقامي مام ۾ ”ٿڌي“ چيو ويندو آهي. گهيٽا مچي مواڙ ٿيڻ کي مقامي مارڪيٽ ۾ وڪرو ڪيا ويندا آهن ۽ گهيٽيون سنڀاليون وينديون آهن. جيئن مال جي واڌ ويجهه برقرار رهي .ڳائو مال به ٿر ۾ ججهو آهي. جيتوڻيڪ هيءُ ٿورو وڏو مال آهي. پر اُن جي کير ڏئي ۽ ڦر ڏيڻ کي لاڀائتو سمجهندي چڱي تعداد ۾ ڌاريو ويندو آهي. نرکي ”ڍڳو“ ۽ ماديءَ کي ڍڳي چوندا آهن. سال ۾ هڪ دفعو ڦر ڏيندڙ هِن جانور جي سائي ٿيڻ واري عمل ۾ ڀلي ورهيه ۽ سُٺي کاڌ خوراڪ جو وڏو عمل دخل آهي. هِن جي ڦرن کي گابو ۽ گابي چيو ويندو آهي. ٿر جي گائي مال جا هن وقت جيڪي وارن جا ولر روڊن تي بئراجي ايريا ڏانهن ويندا نظر اچن ٿا ۽ ميڊيا جي ڪئمرائن جي قلب مان نڪري اخبارن، رسالن يا اسڪرينن جي زينت بنجن ٿا. تنهن جو خاص سبب اهو آهي ته بئراجي علائقي ۾ سائو گاهه ۽ مِٺو پاڻي ملن ٿا جنهن ڪري ڍڳيون بهار جي سايون ٿي پون ٿيون. ۽ هڪ “تُورُ“ ٺهي پوي ٿو. جيڪڏهن سُڪ ساليءَ ۾ ڀاڳيا ۽ ڍڳين کي ٿر ۾ روڪين ٿا ته پوءِ تور ٿيڻ نامممڪن آهي. تنهنڪري اُهي رٿابند رضاڪاراڻي هجرت ڪن ٿا. ٿر جي ڍڳيءَ جا پڻ ڪيترائي رنگ ۽ پار آهن جهڙوڪ ڌونري، سائي، رائي، موڏي، وغيره. وڏن سڱن وارو پارڪري نسل جنهن کي ”وِڍياري“ سڏيو ويندو آهي. تنهن جي نشانين کي ڏسي چئي سگهجي ٿو ته ”وڍياري“ نسل ۽ مُهن جي دڙي واري ڍڳي ۾ ڪا مشابهت اهي. ڍڳيءَ تي ڏڪار جو سڀ کان گهڻو اثر ٿئي ٿو ۽ سڀ کان وڌيڪ ڪونڊي چارو ڍڳي لاءِ ئي گهربل هوندو آهي. ڍڳيءَ جي کير جو ڌونئرو مشهور آهي ۽ اُن مان ولوڙي مکڻ ٽاڻي ٺاهيل گيهه به مُلڪان مُلڪ مشهور اهي جنهن کي ”کرتائي گيهه“ سڏيو ويندو آهي. کرتائي گيهه جو رنگ ۽ بوءِ دل خوش ڪري ڇڏيندي آهي. ڍڳن کي هرڪا هڻ لاءِ به ڪتب آندو ويندو آهي. پر اهو اڪثر ڪري پارڪر ۾ رائج آهي. اُن کانسواءِ پاڻي ڪڍڻ لاءِ وارو به هڪليندو آهي. ڍڳيءَ جو چم تمام قيمتي اهي پر مقامي مارڪيٽ ۾ سستو وڃي ٿو يا اُن کي ڇِهي اُن مان واري وارڻ يعني کوهه مان پاڻي ڪڍڻ لاءِ وَرتَ ٺاهي وڃي ٿي.
ٿر ۾ ماهو مال تمام قليل انداز ۾ آهي ڇاڪاڻ ته ماهي مال کي جالڻ لاءِ پاڻي ججهو کپي جيڪو ٿر ۾ اڻ لڀ آهي. علائقي جي گرم آبهوا به ماهي مال لاءِ سازگار نه آهي. تنهن هوندي به سرندي وارا ڀاڳيا مينهون ڌارين ٿا ۽ جن وٽ 20-10 ننگ مينهن جا هوندا آهن سي پنهنجو ”پاڏو“ به ڌاريندو آهن. جيئن مينهون پاڏي اچن ته کين ڪا مشڪل نه ٿئي.
اُوٺو مال جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته اُهو اوڳو مال آهي ۽ وڻ وڻ وات وجهندڙ وٿ آهي ۽ ڪڏهن به ولر ٺاهي نه چرندو آهي ۽ جڏهن انسان جو من به اوٺي وڳ جيان ڦارون ڦارون ٿي پوندو آهي ته انسان جي تڙڪي ٽٽڻ جا امڪان وڌي وڃن ٿا. سنڌي ٻوليءَ ۾ اُن لاءِ انيڪ لفظ آهن ۽ اُٺ کي سُڪي جو ٻيڙو به چيو ويندو آهي. اِها ٻي ڳالهه آهي ته زماني بدلجڻ سان هِن ٻِيڙي جي جاءِ لانگ چيسز جيپون والاري رهيون آهن يا وري ٽريڪٽر ٻنين ۾ ڪاهي پيا آهن. جن هڻي زمين جون مٿيون تهه تاراج ڪري ڇڏيو آهي. اُٺ جو کير سڻڀ کان آجو کير آهي ۽ انتهائي نِرو آندو ويندو آهي. اُٺ جي ڦر کي گونرو (نر) ۽ گونري (مادي) چئبو آهي. اوٺاري اڪثر جهنگ ۾ وڳ سان گڏ رهن ٿا. ڄار، ڪونڀٽ ۽ ڪنڊي اُٺ جي پسنديده خوراڪ آهن. اُٺ جي وارن کي مِلس چئبو آهي. جنهن مان انتهائي نفيس قسم جون شيون تيار ڪري سگهجن ٿيون. اُٺن کي چاري، چاري ۽ سانڊي، دوڙلا گهرايو ويندو آهي ۽ سوار جي تربيت يافته سُکي اُٺ جو ناڻو وڌي ويندو آهي. اُن کي پاڻي ڪڍڻ، هرپوکڻ لاءِ ڪم آندو وڃي ٿو. اُن کانسواءِ مقامي مارڪيٽ ۾ به وڪرو ڪيو ويندو آهي. ۽ جڏهن قيمت جي تيزي هوندي آهي ته اُٺ مالڪ کي چڱا خاصا پئسا ڏياري ويندو آهي. اٺ تي بار کڻڻ لاءِ پلاڻ وڌو ويندو آهي ۽ سواري لاءِ پاکڙو ۽ ٻڙهو استعمال ڪيو ويندو آهي. گهوڙائون مال به ٿر ۾ ڌاريو ويندو آهي پر تمام گهٽ ڇاڪاڻ ته اهو گهڻو ڪري سواريءَ لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو. گهوڙي جا ڪيترائي رنگ پار ٿين ٿا جهڙوڪ بور، ڪُميت، سُرخو، پنج ڪلياڻ، وغيره. گهوڙي کي به سوار کان گُهمارائي ڊوڙ ۾ هلڻ جي تربيت ڏني ويندي آهي. جنهن ڪري اهڙن گهوڙن جو مُلهه وڌي ويندو آهي. گهوڙي جي ساجامن ۾ تل، هنو، لغام، دُئال ۽ تنگ مکيه آهي جن سان سجائي پوءِ چڙهي ڪئي ويندي آهي. گهوڙن جو جڏهن شوق هوندو هو ته گهوڙا پري يعني گهوڙن جا ماهر هٿرادو ٻج رکرائيندا هئا. يعني Artificial insemination جو دستور هو. اِن وسيلي پنهنجي مرضيءَ جي رنگ جا ڦَرَ وٺندا هئا.
سڀني کان اهم پر نظر انداز ٿيل جانور ”گڏهه“ آهي جنهن تي جيترا به پهاڪا ٺهيل آهن يا چوڻيون هنيل آهن سي گڏهه سان سراسر ناانصافي آهن. گڏهه پورهيو ڪرڻ باوجود گڏهه جي ترجيح سموري چوپائي مال ۾ آخر م اچي ٿي باقي جڏهن سُڪار اچي ٿو ۽ ڀلي ورهه ۾ کائي مچي مواڙ ٿيئي ٿو ته پوءِ نودولتين وانگر ٽِٽون به جام ڏئي ٿو. هينگون به دل کولي ڪري ٿو ته پُست به ڏاڍا هڻي ٿو. پاڻي ڪڍڻ، پاڻي ڍوئڻ ۽ هرڪا هڻ کان وٺي الائي ڪيترا ڪم ڪارڪندڙ هي جانور ڏُڪار م وڌ ۾ وڌ مُتاثر ٿئي ٿو ۽ هِن جانور کي مُفت جو مال سمجهي نظر انداز ڪيو وڃي ٿو. جيتوڻيڪ هي تمام قيميتي جانور آهي ۽ ٿور خرچو Cost Effective پُڻ. جهنگلي گڏهه ته قيمتي وٿ آهي جنهن جا ٻه داڻا رڻ ۾ آهن ۽ اها جنس خطري هيٺ آيل جنس آهي. گڏهن مان ٿيندڙ ڦرن کي کودو (نر) ۽ کودي (مادي) چيو وڃي ٿو. گڏهه جا ڪيترائي انگ پار آهن. جهڙوڪ: سائو، راڱو، ٻوڙيو، سيرو، اڇوو وغيره ٿر م ڳوٺ سينهري درس ۽ ٿهرئي جي ٿر ۾ گڏهن جو اعليٰ نسل ٿئي ٿو جنهن کي سار سنڀال سان مالڪن بچائي به رکيو آهي. ٿر جي مال جو ٿر جي معاشي ترقيءَ م تمام گهٽ اُپت آهي. ڇو ته انهي مان کير به حاصل ٿئي ٿو ته کلون پڻ، اُن جا وار مختلف شين ٺاهڻ جي ڪم اچن ٿا ۽ مال بار براداري توڙي سواريءَ جي وسيلي طور ڪم اچي ٿو ۽ مال سيمن کي چرڻ سان گڏوگڏ پنهنجي نيڪال وسيلي اُنهن کي زرخيز بنائڻ ۾ پڻ ڪردار ادا ڪري ٿو ۽ مال ماحول دوست وٿ آهي. هڪ اندازي مطابق ٿر م ساليانو 10 بلين جو کير حاصل ٿيئي ٿو ۽ 150 ميلن جي ماليت جي اُن ملي ٿي ۽ ٻين جانورن جي ڏاس يا مِلس هڪ ڪاٿي موجب 30 ملين کن جي چئي سگهجي ٿي جيڪا صرف مقامي استعمال ۾ اچي ٿي. جانورن جو کلون اٽڪل 48 ملين جون وڪرو ٿين ٿيون ۽ مال جو ڀاڻ ته رائگان وڃي ٿو سواءِ ان جي ته ماڻهو اُن کي گهريلو ڪمن ۾ ڪتب آڻين ٿا. مال جا هڏا به ڪمائتا آهن پر اُنهن لاءِ به ڪا مُناسب مارڪيٽنگ ناهي. 90% ٿرين جو سڌو يا اڻ سڌو گذران مال تي آهي ۽ ٿلهي ليکي مال جي اُپت جو ڪاٿو 1 بلين ساليانو آهي. سڀ کان اهم ڳالهه ته مال ڌارڻ، چارڻ، نهارڻ، پيارڻ، ڏهڻ جو جيڪو مرحلي وار عمل آهي. اهو ثقافتي جٽاداريءَ جو اهم مثال آهي ۽ پنهنجو پاڻ ۾ هڪ الڳ موضوع آهي. انهيءَ سموري سگهه بابت هِن وقت گهٽ سمجهه ۽ لاپراوهيءِ جو مظاهرو ڪيو پيو وڃي. ڀاڳيا مال جي جديد سائنس کان اڻ واقف آهن ته انهن اڳ موجود لوڪ ڏاهپ تي آڌارڪ دستورن کي به آهستي آهستي ڇڏڻ شروع ڪيو آهي. حڪومت پاران سهوليتن جي اڻاٺ آهي. چند ڊسپينسريون آهن جن ۾ يا ته ڊاڪٽر ناهي يا دوا ناهي غير حڪومتي ادار پڻ لائيو اسٽاڪ ڊيولپمينٽ کي پنهنجي ترجيح شعبو نٿا سمجهن ۽ سول سوسائٽي جي ته ڪهاڻي الڳ آهي ڇاڪاڻ ته سِول سوسائٽي ته سڄي جا سڄي شِهري پس منظر رکندڙ آهي. جنهن جو مالداري سان واسطو گهٽ آهي ۽ مالداري جي سموري فن کان اڻ واقف آهي. مالداريءَ لاءِ سُٺي برسات ۽ رکيل جهنگ سازگار ماحول جوڙي ڏيندا آهن. برسات وسڻ ته قدرت جو هڪ مظهر آهي باقي رکيل جهنگ کي انساني آباديءَ ٻنهي هٿن سان لٽيو آهي ۽ ڀاڳيا بي خبري جي ڪري مالداري جون جديد سائنسي حرفتون نٿا ڄاڻن. تنهنڪري مال اقتصادي سگهارپ جي بجاءِ، خصوصا ڏُڪار سائي ۾ بوجهه بنجي پوي ٿو ۽ انساني استحصال جي ور چڙهي وڃي ٿو يعني اُن جي بازار ڪري پوي ٿو يا بُک وگهي مري وڃي ٿو. ٽرانسپورٽ ۽ روڊ رستن جي سهوليتن جي اڻاٺ، وچوئي جو استحصال ڪردار، زمين جو اُڌيڙ، اُوڀڙ جو مَدو ٿيڻ، پاڻيءَ جي کوٽ، سيمن جو تاراج ٿيڻ مارڪيٽ نه هجڻ، ڊيري فارمنگ جو نه هجڻ، گوشت خانن جو نه هجڻ، کير گڏ ڪرڻ ۽ صاف ڪرڻ جي سهوليتن جو نه هجڻ اهڙا عوامل آهن. جيڪي مالداري جي اقتصادي ڪارج کي اڪارج بنائي رهيا آهن. جهڙي املهه دولت کي سُڪارج ڪرڻ لاءِ چند صلاحون پيش آهن جن تي عمل ڪري اسين ڏڪار جي ڏولائڻ کان به رڳو بچي سگهون ٿا ”مينهن ۽ واڻيي“ واري ڍَءُ جيترو ڍءُ به حاصل ڪري سگهون ٿا. انهن صلاحن تي عمل ڪرڻ ڪو ايڏو وڏو مشڪل ڪم يا گڏهه پورهيو ناهي. اِهي صلاحون هن ريت آهن.
• ٿر ۾ مال جون اهڙيون جنسون ڌاريون وڃن جيڪي وڌيڪ کير ۽ گوشت ڏين ۽ ڏکي وقت ۾ ٿوري کاڌي تي به جالي سگهن.
• مال ڀري ٿورو ڌارجي پر اُهو چڱي نسل جو هجي. دل کولي چارو چارجي مچائجي مواڙ ڪري اُن مان وڌ م وڌ اپت حاصل ڪئي وڃي.
• سيمن جي سار سنڀال سخت ڪئي وڃي. گئوچر، آسائشون ۽ اجهور انساني لتاڙ کان بچايا وڃن. سيمن جي بچاءُ جو انتهائي مضبوط جوڙجڪي سرشتو ٺاهيو وڃي. سيمن جي بچاءُ جو انتهائي مضبوط جوڙجڪي سرشتو ٺاهيو وڃي ۽ اُن تي عمل درآمد لاءِ هرهڪ کي پابند ڪيو وڃي.
• سيمن، اجهوري، آسائشن جي لتاڙ وارن کي عبرتناڪ سزا ڏيڻ گهرجي.
• ٻنين کي واڙ ڏيئي اُنهن جي زرخيزي کي بچاويو وڃي.
• متبادل گاهه ۽ چارو پوکڻ گهرجي جيڪو سوڪهڙي ۾ به جٽاءُ ڪري
• مال جي سار سنڀال لاءِ ڀاڳين جي جامع سکيا ڪرائي وڃي.
• مال ۾ سيڙپڪاريءَ کي همٿايو وڃي. مال پڙين کي ڳوٺاڻن جي ڀلي لاءِ مُنظم نموني هلايو وڃي صرف ٺيڪيدارن ۽ دلالن جي رحم ڪرم تي نه ڇڏيو وڃي.
• مال جي بيهڻ لاءِ واڙن ۾ ڇانورا ٺاهيا وڃن ۽ مال کي وقت سر پاڻي پياريو وڃي ڪوشش ڪري مِٺو پاڻي پياريو وڃي.
• استال فيڊنگ يا ڪونڊي کاڌو وڌايو وڃي خاص طور ڏڪار جي ڏينهن ۾ ۽ حڪومت يا غير حڪومتي ادار مالدارن جي اِن سلسلي ۾ مدد ڪن.
• کير جي صاف ڪرڻ ۽ پيڪنگ ڪري مارڪيٽ ۾ وڪڻڻ واري صنعت کي قائم ڪيو وڃي جيئن هتان ٻاهر ويندڙ کير هتي ئي استعمال ٿيئي ۽ چُرپر تي ايندڙ خرچ پکو پڻ بچي پوي.
• خاص نسل جيڪي اُپت وڌيڪ ڏين تن جي پالنا کي همٿايو وڃي.
• مال جي بيمارين لاءِ جوڳا اُپاءُ ورتا وڃن ۽ هر بيماري جو ٽُڪو قت سر لڳرايو وڃي اِن سلسلي ۾ ڳوٺاڻن ۾ ڀاڳين ۾ جاڳرتا پئدا ڪئي وڃي.
• مال جي کير مان ٺهندڙ مختلف شين جي صنعتن کي به متعارف ڪرايو وڃي جيئن اڳتي هلي ادارو بنجي سگهن.
• مال جي وارن يعني اُن ، ڏاس، ماس ۽ کلن جي رڱڻ جي پروسيسنگ جا ڪارخانا کوليا وڃن.
• ڀاڳيائپ جي مختلف رُخن متعلق تحقيق ڪئي وڃي ۽ مالداري جي جديد سائنسي ٽيڪنڪن کي استعمال ڪرڻ سان گڏوگڏ ڀاڳياڻي عورت جي ڏاهپ کي ڪتب آندو وڃي ڇاڪاڻ جو ان وٽ مال سنڀالڻ جو سالن جو تجربو آهي ۽ عورتون سٺيون ڀاڳياڻيون آهن.
• مال کي ٻڌي چارڻ واري رُجحان کي وڌائڻ لاءِ جاڳرتا پکڙي راڄن کي متحرڪ ڪيو وڃي.
• مال جي تحفط لاءِ مال جي ويمي کي متعارف ڪرايو وڃي.
• سرڪاري ۽ غير سرڪاري اداري جي ڪم ڪار کي مضبوط ڪرڻ لاءِ ڳوٺاڻن جون رابطي ڪاميٽيون ٺاهيون وڃن.
انهن سڀني صلاحن مشوري تي عمل ڪندي اسين مالداريءَ جي ايتري اوسر ڪري سگهون ٿا جو اهڙن ڏکين ڏينهن ۾ به مال اسان کي ڪم ايندو ته اُن سان گڏوگڏ اسان جي اقتصادي اُپت ۾ به اهم ڪردار ادا ڪندو.