ويٺي ساريان سومرا گولاڙا ۽ گاه...... ٿرجاگاه
ڀٽائيءَ سنڌ جي سمورن حصن کي جيئن سحڻي انداز سان پيش ڪيو آهي تنهنجي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. سموراماڳ مڪان جيڪي سندس بيتن ۽ واين جي وجود مان ليئو پائين ٿا سي ڄڻ ته امر ٿي چڪا آهن. تاريخ ۾ ڪافي شيون انهي ڀلوڙ انداز سان درج ٿيل ناهن جيئن شاعري انهن کي سجائي ، سنواري ماڻهن کي انهن جو من موهيندڙ روپ ڏيکاري ٿي. ٻين ڪلاسيڪي شاعرن به فطرت نگاري ڪندي، فطرت جي مختلف روپن جي رنگريزي ۽ رنگ سازي ڪئي آهي.شاعري جي انهي ٻهڳڻ ڪارج انساني سماج جي دستاويزبنديءَ ۾ وڏو ڪردار نباهيوآهي. گذريل مضمون ۾ ٿرجي وڻن جي احوال هو ته هتي ڪهڙا وڻ اڀڙن ٿا، وڌن ويجهن ٿا ۽ ٿرجي سُڃاڻپ آهن؟ڪهڙاوڻ اُڌڙندا پيا وڃن ۽ ڪهڙاوڻ اڻ لڀ ٿي چڪا آهن؟ هن ليک ۾ ڪوشش ڪبي ته ٿرجي گاهن جو ذڪرڪجي ۽ تنهنکانپوءِ ولين جو ذڪر ڪجي. گاهن ۽ ولين جوذڪرڪندي ڀٽائي جو هي بيت ذهن تي تري ٿو اچي؛
سنهي سُئي سبيو، مون ماروءَ سين ساه
ويٺي ساريان سومرا، گولاڙا۽ گاه
هنيون منهنجو هت ٿيو ، هت مٽي ۽ ماه
پکن منجهه پساه، قالب آهي ڪوٽ ۾
گاهن ۽ گولاڙن جي ولين سان ويڙهيل جهانگي، سُڃ کي به سيڄ سمجهي جڏهن ڀٽن ۾ ڀُڻندا آهن . سندن آسودگي به انهن ولهارن وانگر وسيع آهي جيڪي ميگهارت جي مهميز ماڻي گاهن جي گلزاريءَ سان جنجهه ٿي پوندا آهن ۽ قدرتي باغ بستان محسوس ٿينداآهن. گاهن جي قسمن جي سائنسي اڀياس کان هٽي ڪري جيڪڏهن عامي اوک ڊوک واري نظر سان ڏسجي ته اهي انيڪ قسمن تي مشتمل آهن. ٿرجي گاهن بابت احوال استاد رائچند به ڏنو آهي ته محمد اسماعيل عرساڻي پڻ پنهنجي ڪتاب ”سيرريگستان“ ۾ ٿرجي گاهن ۽ ولين جو ذڪر ڪيو آهي. انهن ٻنهي ليکڪن گاهن ۽ ولين بابت تفصيل به ڏنا آهن.ان جي باوجود اڃا به گاه ۽ وليون رهن ٿا جيڪي ٿر جي ڏورانهن ڳوٺن جي سيم ۾ برسات جي برڪت ڀري بُوند پوڻ سان اڀڙن ٿا. انهن گاهن ۾ مختلف قسمن ۽ نمون جا گاه آهن جن کي وري مختلف جانورپسند ڪن ٿا ۽ چرن ٿا.ڪجهه مشهورگاهن جو احوال هن ريت آهي؛
ڪُوري کوماڻو گاهه آهي جنهن ۾ڪنڊو وغيره نه ٿئي. سڀئي جانورهن کي پسند ڪن ٿا.ٻڪريون رڍون ۽ انهن جا ننڍا ڦرهن گاه کي تمام گهڻو پسند ڪن ٿا. هن جا پن ويڪرا۽ ڊگها ٿين ٿا جن مان سنهي ڪاني تي داڻيدارسنگ نڪرن ٿا. هي گاهه ڪافي عرصو سائو رهي ٿو تنهنڪري مال لاءِ ڀلوڙ چاري طورهن گاهه کي ڀاڳيا انتهائي گهڻو پسند ڪن ٿا. جهيرڻيو گاهه به چهچ سائو کوماڻو گاهه آهي جنهن ۾ سنها پن ۽ جهيرڻي جهڙاموڙهيالڳن ٿا جن ۾ انهن جو ٻج لڳندو آهي. هي گاهه به مال جو پسنديده گاه آهي. مانڌاڻي به کوماڻو گاهه آهي ته مرٽ به. مرٽ زمين تي پکڙيل اهڙو ٿٻ آهي جيڪا پاڻي کي پنهنجي اندرموجود رکي ٿي، تنهنڪري جيئن ئي برسات پوي ٿي ته مرٽ جلدي سائي ٿوي پوي ٿي . مرٽ ۾ وري پپون به اڀڙن ٿيون جن کي ٻارکائينداآهن . پپن کي سلاد طور واپرايو ويندو آهي ته انهن جي ڀاڄي به پچائي ويندي آهي. مرٽ جيئن سيڻ به ٿُٻدارٻوٽو آهي جنهن ۾ گل سنگن جي صورت ۾ ٿين ٿا.مال سيڻ کي به رغبت سان کائي ٿو.ان کانسواءِ سيڻ اٺن جي ساجام پاکڙي ۾ استعمال ٿيندڙ ٿڙهن ۾ به ڀرتي طور ڀري ويندي آهي. سيڻ به سدائين سائي رهي ٿي. وسڪاري جي مند ۾ سائي نظراچي ٿي باقي خشڪ مند ۾ پنهنجو بچاءُ پاڻ ڪندي آهي. لنب سنهون گاهه ٿئي ٿو ۽ جتي ٿئي ٿو اتي تڪ هڻي اهڙو خوبصورت ٿي بيهي ٿو جو اهو هنڌ سائي چادرڍڪيل لڳندو آهي. لنب موسم جي پڄاڻي تي پچي سُڪي ويندو آهي . سُڪي ويل لنب ڀُوري رنگ جو نظر ايندو آهي. سڪل لنب باه جلدي پڪڙيندو آهي تنهنڪري ”لنب ۾ ٽانڊو“ مشهور آهي تنهنڪري احتياط ڪبو آهي ته لنب جي ويجهو ٽانڊو نه کڻي وڃجي ڇاڪاڻ جو لنب ۾ جيڪڏهن باه لڳي ته اهو ڏنءُ وسيع علائقي کي وڪوڙي ويندو.لنب گاه کائڻ سان ڍڳين جي کيرمان وڌيڪ مکڻ لهندو آهي تنهنڪري استاد رائچند مطابق ”لنب مکڻ چنب“ جو پهاڪو جڙيو يعني لنب گاه کائيندڙ مال جي کير جي هڪ وقتي ولوڻي مان چنبي يعني کليل هٿ جيتري مکڻ جي ” ڏينهانڙي“ لهندي.
ڳنڍير اهڙو گاه آهي جيڪو اڀڙڻ کانپوءِ زمين تي ڳنڍيون هڻندو وڌنڌ رهي ٿو. ڀٽائي به ”ڳنڍير جي ڳنڍين “ جوذڪر ڪيو آهي. ڳنڍيرڏاڍي زمين ۾ اڀڙندو آهي. ڳنڍير ۾ سنهيون سايون لاسون ۽ سنهڙيون تند جهڙيون ٽاريون ٿين ٿيون.هي گاه جتي ٿئي ٿو اتي ٻي اوڀڙ گهٽ ٿئي ٿي تنهنڪري هن کي ٻنين مان بلڪل ڪڍيو وڃي ٿو.اهڙي طرح وينجهل وري اهڙو گاه آهي جيڪو به زمين جي زرخيزي کي هاڃو رسائي ٿو ڇاڪاڻ ته انهي جون پاڙون پکڙي زمين مان ريج چوسي وٺن ٿيون ۽ انهي ڌرتيءَ تي ڪو ٻيو گاه يا فصل نٿو اُڀڙي. پر وينجهل ڪونئري يعني نرم زمين ۾ ٿئي ٿي ۽ ان جون لاسون پنن وانگروڌن ٿيون ۽ سدائين سايون رهن ٿيون جن کي مال به کائي ٿو. هن ٻوٽي جون پاڙون زمين ۾ سدائين سايون رهن ٿيون تنهنڪري زمين جي زرخيزي مدي پئجي وڃي ٿي. ڊڀ اهڙو گاه آهي جنهنجي پاڙتمام اونهي وڃي ٿي ۽ ان جو سخت ۽ سڌيون لاسون تکيون به ٿين ٿيون جيڪڏهن ڪنهنجو انهن تي هٿ يا ڪو عضوو لڳي ٿو ته ڦٽجي پوي ٿو. ڊڀ جي انهي اڀي هجڻ واري خصوصيت کي ڏسندي ڪنهن زماني ۾ ڪارٽيزون جهڙي جيڪا دواهوندي هئي تنهنکي ”ڊڀ “ چئبو هو ڇاڪاڻ ته انهي جي واپراج سان کٽ تي پئل مريض به اٿي ويندو هو تنهنڪري انهي دوا کي ڊڀ چيو ويندو هو. ڊڀ کي به ساجامن جي ٿڙهن ۾ ڀرتي لاءِ ۽ ڇت تي گاري ۾ استعمال ڪيو ويندو آهي. ڊامڻ گاه چوپائي مال جو پسنديده کوماڻو گاه آهي جيڪو ڀٽن جي ڪيريعني مٿئين ڪناري ۽ پاساڙن ۾ ٿئي ٿو. سائو چهچ ڊامڻ اکين جو نور لڳندو آهي. چيهو سنهڙو گاه آهي جيڪو مٽيهاڻي ڏاڍي زمين ۾ ٿئي ٿو. ڪلورو چيهي وانگرڏاڍي زمين ٿئي ٿو پرانتهائي سنهو ٿئي ٿوجنهن ۾ گهوڙائون وهٽ به منجهي پوي ٿو ۽ نڪرڻ ۾ ڏکيائي محسوس ڪري ٿو تنهنڪري چيو ويندو آهي ته ”انڌي گهوڙي ڪل ۾ “. ويڪربه ڏاڍي زمين ۾ اڳي ٿو جنهن ۾ ننڍڙا خوبصورت گلابي گل ٿين ٿا. ويڪرگاه اٺن جو وڻندڙ چارو آهي پر ويڪرجلدي سوڪ کائي ٿو ۽ اڌڙي وڃي ٿو. سائون به گاه آهي جنهن کي ڏٿ طور واپرايو ويندو آهي. هن گاه جي ان مان ڀت رڌي کاڌو ويندو آهي. ٻَرُو به اهڙو گاه آهي جنهن کي مال به چري ٿو ته ماڻهو ان کي ڏُٿ طور استعمال ڪن ٿا ۽ ان جي ان مان ماني پچائي کائين ٿا. لنب جهڙوٻيو گاه بُرينڇ ٿيندو آهي جنهن کي سُڪائي ان مان ٻوهاراٺاهيا ويندا آهن. لنب مان به واسيندا ٺاهيا ويندا آهن. ڳاڙهن گلن وارو سيارڇ گاه وسڪاري ۾ پوٺن تي اڀرندو آهي. ڪچو هوندو آهي ته هن مان ڀاڄي به پچائي ويندي آهي. کهه ، مکڻي ، مانڌاڻو به کوماڻ گاه آهن جن سان مال ۾ وڌيڪ کير ٿيندو آهي.ڏنوهي گاه ڀٽن جي پاسن وٽ ٿيندو. رڍون ٻڪريون ۽ گاڏهو مال هن گاه کي شوق سان چري ٿو.کيلهو،کوائي ،ڪرنگهه به گاه آهن جيڪي ٿر ۾ ٿين ٿا. ڀُرٽ مشهور گاه آهي جنهن جي سنگن ۾ سنها ڪنڊا ٿين ٿا. هن گاه جو ان تمام مٺو آهي تنهنڪري هن جي داڻن مان ماني پچائي کاڌي ويندي هئي.مريڙي، للر۽ ٻگري کي ٿري ڏٿ طور واپرائيندا هئا پر هاڻي ان هن مان رڳو مريڙي جي ڀاڄي رڌي وڃي ٿي. انهن ٽنهي گاهن ۾ فولاد آهي تنهنڪري اهي ڀلوڙ ڏٿ آهن.ڳمهول به سائو چهچ گاه آهي جيڪو کپن ، مرٽن ۽ کٻڙن سان گڏ ٿيندو آهي ۽ ماڻهوءَ جي قد جيترو به وڌنڌو آهي. هڪڙو خوشبودارگاه ٿئي ٿو جنهنکي ”مارئي جوپٿر“ چونداآهن.سانٽاڙو به ٽن چئن قسمن جو ٿئي ٿو جنهن جا مخلف استعمال آهن. مال خاص طور اٺ ۽ ٻڪريون سانٽاڙو شوق سان چرن ٿا. ٻرو، کرسڻ، ڌنارکٿوري وغيره به گاه آهن جن مان ڪي هاڻي اڻ لڀ ٿي چڪا آهن. ڪنگڻي، جهرڪيا ول، اکراڻ ، لام لوڻي، ڪانگ پيرو به گاه آهن. انهن سڀني گاهن جو اڀياس دلچسپيءَ کان گهٽ ناهي. نباتيات جي ماهرن کي ٿر ۾ موجود ٻوٽن جو نباتياتي اڀياس ڪرڻ گهرجي. ٿرجي گاهن جي اجمالي جائزي سان هي ڳالهيون سامهون اچن ٿيون؛
• سموراگاه مينهن جي مهميز سان اڀڙن ٿا. جيستائين ريج آهي تيستائين ساوا رهن ٿا پوءَ سُڪي وڃن ٿا.
• گاهن کي ٻن قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو هڪڙااهي گاه جن ۾ ڪنڊا نٿا ٿين ٿين تن کي کوماڻ يا کوماڻو گاه چئبو آهي جيئن ڪوري، مکڻي، جهيرڻيو وغيره . ڪجهه گاه وري ڪنڊيدار ٿين ٿا، جن جي سنگن ۾ ڪنڊا ٿين ٿا جهڙوڪ ڀُرٽ، ڪنگڻي وغيره
• ڪجهه گاه اڀڙڻ کانپوءِ به پاڙون هڻندا وڌنڌا وڃن ٿا ۽ اهڙي طرح پکڙن ٿا جهڙوڪ ڳنڍيروغيره
• ڪجهه گاه ٻين ٻوٽن سان گڏجي اڀرن ٿا جيئن ڳمهول، پپون، وغيره
• گاهن کي ڏٿ طور به واپرايو ويندو آهي جيئن پپون (سلاد ۽ ڀاڄي)، مريڙو، ٻگرو، للر(پن ڀاڄي طور)، مُرٽ، ڀُرٽ، سائون، (ٻج ) وغيره
• ڪجهه گاه زمين جي زرخيزي لاءِ نقصانڪار به آهن جيئن وينجهل گاه.
• گاهن کي سمورو مال چرندو آهي پر ڪي ڪي گاه ڪنهن ڪنهن مال جو پسنديده چارو به آهن
مينهن جي جڏهن موڪ ٿيندي آهي ته ٿر۾ گاهن جون سوين هزارين جنسون اڀڙي پونديون آهن . سمورو ڍٽ پٽ کهنبو ڍڪي ڪنوارٿي پوندو آهي ۽ ولهارن جا ويءَ زمردي چني اوڍي هرڪنهن جي نگاه کي پاڻ ڏانهن ڇڪيندا آهن. ڌڻي شال سڀني سيمن ، اجهورن، ويئرن ۽ واهرن کي آباد ڪري ۽ ٿر۾ گاهن جي گلزاري قائم دائم رهي.