مينهان ساکي مارڳو
ساک پت اهڙو املهه گُڻ آهي جنهن تي صدين کان انسانيت ناز ڪندي آئي آهي. ساک پت ڪو هڪ ڏينهن ۾ قائم نه ٿيندي آهي پر انهي کي جُڙندي جُڙندي سال لڳي وينداآهن. ساک پت فردن جي به ٿيندي آهي ته قومن قبيلن ذاتين ۽ راڄن جي ٿيندي آهي. راڄ ڀاڳ هونداآهن يعني انهي جو هڪٻئي سان گڏجي رهڻ وارو سماجي عمل ڀاڳ يا خوشقسمتي چورائي ٿو. زماني ۾ جيڪي ڳالهيون ۽ ڪهاوتون تجربي ، مشاهدي ۽ هنڍائڻ کانپوءِ، کريون ثابت ٿينديون آهن تن جي ساک پت ملڪان ملڪ مشهورٿي ويندي آهي ۽ هرهڪ اهڙين ڳالهين کي مثال طور چئي ، پنهنجي من جي مام سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. دنياجي ديومالائي قصن ۾ اهڙي ڏاهپ ۽ ساک جا اُهڃاڻ ملن ٿا تيئن اسان جي ٿر جي لوڪ وڄا ۾ عقل جا اهڙا نقطا بيان ٿيل آهن جن کي صديون گذرڻ باوجود ڪٽ نه لڳوآهي نه ئي وقت جي دز مٿن ڪو ميرچاڙهيو آهي. اهڙي ڏاهپ ننڍڙن پر خوبصورت شعرن جي صورت ۾ بيان کيل آهي. انهن ٻولن جي سچائي، سگهه ۽ ساک کي نظر۾ رکندي، انهن ڪلين کي ساکيون سڏيو ويندو آهي. ساکي گفتگو جو اهڙو اثرائتو انگ آهي جو انهي وسيلي پنهنجي مدعاکي ڀليءَ ڀت اوري سگهجي ٿو ۽ سامهون واري کي پنهنجي ڳالهه بابت قائل ۽ مائل ڪري سگهجي ٿو. ڪنهن دور ۾ انهن ساکين جو ايترو ڌاڪو ۽ دٻدٻو هوندو هو جو بادشاه ۽ انهن جا ايلچي وغيره ساکين وسيلي هڪٻئي سان ڳالهه ٻولهه ڪنداهئا ۽ اهو بحث ايترو ته بهترين سفارتي رنگ ۾ هوندو هو جو ڪوڙاڪسارا سڀئي مرحلا خيرخوبيءَ سان طئي ٿي وينداهئا. سگهڙن ۽ لوڪ ڏاهپ جي پارکن انهي فن کي عوام ۾ لاٿو ۽ فطرت جي مظهرن، ريتن رسمن ۽ زندگي جي ٻين انيڪ تجربن کي ساکين وسيلي بيان ڪرڻ شروع ڪيو ته اها ڪلا به عوامي بنجي ويئي. جيڪاڪلابه اڪثريت جي ڳالهه ٻولهه يا ترجمانيءَ کان پري رهي ٿي انهي ڪلا۽ فن جو جياپو ڪو جٽادار ناهي. ساکين جو اهو فن سگهڙن سان گڏوگڏ، ڪيرت جي ڪوڏين به سرانجام ڏنو جيڪي ڪينر ڪيريءَ ۾ ٽنگي ، سڌيون ٽنگون ڪيو سُتانه هونداهئا پر اهي سونهاري صبح سان اهو واڄو وڄائيندي، خلق کي يادگيرو ڏيارينداهلنداهئا ته ستااُٿي جاڳ ننڊ نه ڪجي ايتري. انهن ڀانن جو اهو ڀيرنه هوندو هو جو اهي ڪينر جي ڪا ڪسي ڪن. اهي به انهن ساکين جي سچ جا رکوالاهونداهئا. ننگر ننگر گهمنداڦرنداماڻهن کي جاڳائڻ جو ڪم ڪندارهنداهئا. هاڻي ته انهن لوڪن جو به اهڙو اچي حال ٿيو آهي جو جيسين سڄ جو تڙڪو سندن ننڊ نٿو ڦٽائي تيستائين سندن خرگوشي خواب جاري هوندو آهي . اهڙين ساکين بابت ڳالهه ٻولهه ڪندي، مينهن بابت ساکي زبان تي تري ٿي اچي ته اڳي جڏهن مينهن پوندو هو ته انهي بابت خبرون چارون پانڌيئڙن کان پڇبيون هيون، سيءُ پوندو هو ته اڪن ۾ ساڙ نظرايندو هو، سخي ماڻهن جي خبر گهرندڙ فقيرن کان پوندي هئي ۽ سورهيه جنگ ۾ جيترو وڙهياهوندا، کين لڳل ڌڪ انهي معرڪي جي مان ۽ سچ جي ساک ڏيندا. انهي ڳالهه کي ساکي ءَ ۾ هن ريت چٽيو ويو آهي؛
مينهان ساکي مارڳو، سيئان ساکي اڪ،
ڏاتارساکي منگتا،سُورهان ساکي ڌڪ،
مارڳ واٽ کي چئبو آهي .اڪ اهڙو ٻوٽو آهي جيڪو سيءَ جي ساڙ کي سڀ کان پهرين نروارڪندو آهي. سيءَ جو سڀ کان ديرسان اثرڄار جي وڻ تي ٿيندو آهي. گهرمنگت آئي ڏاتارخالي نه موٽائيندو آهي. گيدي ۽ ڪانئر کي ڌڪ پٺيءَ ۾ لڳندا آهن جڏهن ته سورهيه سيني ۾ يا سامهان ڌڪ سهندو آهي.
ڪي شيون زماني ۾ هڪ ٻئي لاءِ لازم ملزوم هونديو ن آهن . هڪڙي شئي هوندي ته ٻي شئي به نظرايندي نه ته گم ٿي ويندي. ڪي شيون وري ڪن شين جي اچڻ سان گم ٿي وڃن ٿيون جيئن ڏينهن ايندو آهي ته رات گم ٿي ويندي آهي. اونده جي گم ٿيڻ کي روشني چيو ويندو آهي. فطرت جي هن ڀرئي ڀنڊار۾ اهڙاجوڙا۽ جهٽ به آهن ته هڪٻئي جا ابتڙ ۽ ٽوڙ به آهن. ڏاتاريعني دان ڏيندڙ سخي ماڻهو هونداآهن ته اتي ئي منگتا موجود هونداآهن. سخيءَ کانسواءِ مڱڻهارجو هجڻ بي معنى آهي .جتي تل ترايون تارهونداآهن اتي هنجهه پکي ملندو آهي. راجا هونداآهن اتي ئي رس رهاڻيون ٿينديون آهن. مورک يا بيوقوفن ۾ ته خالي بحث هلندا آهن جيڪي وقت جو زيان هونداآهن.انهي گفتارجي گوهرکي سگهڙن هن ريت پوتو آهي؛
داتا اُتي منگتا، سروراتي هنس،
راجا اُتي رهاڻيون، مورک اُتي بحث،
عقل جا اهڙانقطا وندرورونهن سان گڏوگڏ ڏاهپ جو ڏس آهن جن مان معنى جا موتي ميڙي سگهجن ٿا خاص ڪري نوجوان نسل جڏهن پنهنجي وڏن جي واتان اهڙيون ڪارائتيون ڳالهيون ٻُڌي ٿو ته اهو انهن کي سيني ۾ سانڍي اڳتي وڌي ٿو ۽ پنهنجي ايندڙ نسل کي منتقل ڪري ٿو. لوڪ ڏاهپ جو اهو وکران ريت پئي پُراڻو نٿو ٿئي ۽ ٽن پيڙهين ۾ هلندو رهي ٿو .
ڳائڻ وري اهڙو ڳوڙهو ڪم آهي جو هرهڪ چاهيندو آهي ته آئون به ڳائيان پر ڪنٺ ڪلاجي ڪويسرن هن علم کي به رياضت ڀريوڪري پيش ڪيو آهي جو هرڪنهن جي دال نٿي ڳري، پوءِ به هرهڪ وهنجڻ وقت جو ڳائڻو آهي يعني باٿ روم ۾ جهڻڪي ٿو، پر ڳائڻ لاءِ سڀ کان پهرين سُريلو گلو کپي نه ته ڪم نه هلندو. گلو جي ڇُري ڇُري پيو ڪندو ته پوءِ ڪير اهڙي ڳائڻ لاءِ پنهنجي ننڊ ڦٽائيندو. چوري به ڏکيو ڪم آهي جنهن لاءِ شاه لطيف به جوڳي ٿيڻ جو شوق رکندڙن کي چورن جي کان سبق پرائڻ جي صلاح ڏيندي چيو آهي ته ،”جي ڀانئين جوڳي ٿيان ته سک چوران ڪي ذات“ ڇاڪاڻ ته انهي ڪم ۾ سجاڳي ۽ سياڻپ گهرجي نه ڪم نه هلندو ۽ ماڻهو سدائين ڪاٺ ۾ هوندو. گهر ۾ گهرڌياڻيءَ کي جيڪڏهن رٿابندي نه ايندي ۽ هوءَ بنا ڪنهن وهنت ۽ ويئٽ جي ڪم ڪندي ته پوءِ ڍاڪون پڪا. مڙس آڻيندو ٻُڪي چُڪي، زال وڃائيندي پهرين ڇڪي ته پوءِ گهاٽوئي گهاٽو. انهن ٽنهي شين جي اڪارٿپڻي تي اظهاريندي ، ڪنهن سگهڙ هن ريت چيو آهي؛
ڪنٺ بنا گائيي، مت بنا چور،
تريئا تريوڙبنا، تيني رپٽاروڙ
انهن نقطن ۾ جيڪا ساک سمايل آهي تنهنجو ساکي زمانو آهي.ڪائناتي سچ ايئن جُڙنداآهن. اهڙين ساکين جي ساک ۾ ڪا تبديلي نه ايندي آهي تنهنڪري اهڙي من موهيندڙ صلاح هرڪنهن جي من کي آئڙندي آهي.
ٿر۾ جنهن سماج ۾ ماڻهو رهنداآياآهن انهي سماج ۾ عورت جو مان مرتبو چڱو آهي. عورت جي حقن جو به خيال رکيو ويندو هو ۽ ريتون رسمون وهان وڌاڻا وندرورونهن سمورين سرگرمين تي عورت حاوي نظر ٿي اچي. ڇوڪري جيئن سامئبي هئي ته انهي کي پرڻائڻ لاءِ تياري ٿيندي هئي ۽ ڇوڪريءَ جو بغيرشاديءَ جي انتظار ۾ وهڻ عيب جهڙو ۽ بار سمجهيو ويندو هو. پٽ کان وڌيڪ ڇوڪريءَ جو خيال رکيو ويندو هو.ان لاءِ مناسب ور ۽ گهرچونڊڻ لاءِ ڪوششون ڪيون وينديون هيون. انهي ڪم ۾ ڪجهه جاگيرداراڻين رسمن ڏڦيڙوڌو ۽ ڇوڪرين جي شادين جا المناڪ پهلو به سامهون آئياپر اهڙي عمل کي هرڪنهن ننديو آهي. ڪچي ڦلي وڻن ۾ لڳل هوندي آهي، انهي دوران جيڪڏهن ڏُواءُ يعني خراب واءُ لڳو ته پوءِ اُپت چڱي نه ٿيندي. ڀائرن جي وچ ۾ ڪا عورت جهيڙي جو سبب بڻي ته به نقصان ٿيندو. مينهن جو مانڊاڻ متل هوندو ۽ مٿان جي اُڳتيو واءُ لڳو ته به مينهن جو ماحول ڦٽي ويندو . انهي ماجراکي سگهڙن هن ساکيءَ ۾ بيان ڪيو آهي؛
گهرنينگر، ٻوجهه گهڻو،ڪچي ڦُلي، ڏُواءُ،
ڀائيان وڇوڙوماهيلي، مينهان اُڳتيو واءُ،
گهرجي ڇت جيڪڏهن اوچي هجي ۽ مٿان بار گهڻو هوندو ته پوءِ سدائين ان جو جوکو ۽ اون رهي ٿي. بقول رائچند صاحب جي ته برسات ۾ اهڙي ڇت ڊهڻ جو ڀئو رهندو آهي. هن ساکيءَ ۾ گڏيل ڪٽنبي سرشتي جي تبديلي جي ڳالهه ڪئي ويئي آهي ته ڀائر تيستائين گڏ هونداآهن جيستائين منجهائن ڪنهن جي شادي نٿي ٿئي. ڇاڪاڻ جو شاديءَ کان پوءِ پرڻيل ڌار ٿي پنهنجو گهر آباد ڪري ٿو. مينهن جي ماحول کي اوڀرکان لڳندڙهواڦٽائي ٿي.
ڪي ڳالهيون اهڙيون هونديون آهن جيڪي وساري به نه وسري سگهنديون آهن. ٿر جي ڌرتي ته اهڙي ڌرتي آهي جنهن کي ڪوبه ماڻهو جيڪو اتي ڄائو آهي وڏو ٿيو آهي سو قطعي وساري نٿو سگهي. مورپکي ٿر جي سونهن آهن.هن وقت مورن ۾ به بيماري جون ڳالهيون ٻُڌجن ٿيون، نه ته مور طبعي طور مئل ڪنهن به نه ڏٺو هوندو.بازارنه ڄاڻ ڪيتريون شيون معاشري ۾ اهڙيون به متعارف ڪرايون جن مان ڪيئي خرابيون به پيدا ٿيون آهن. ڏاها چون ٿا ته مورن ۾ اها بيماري فارمي ڪڪڙين جي ڪري پيئي آهي. انهي گمان بابت اڀياس جي ضرورت آهي، هاٿي اهڙو جانور آهي جنهن کي خلاصو جهنگل کپي جنهن ۾ هو پنهنجي گنيرچالي جا سموراگوهر ۽ جوهر ڏيکاري. دشمن جيڪي چوي ان تي ڪو ڏک نه ٿيندو پردوست جو ٻوليل ڪڙو ويڻ يا ڪُويڻ يعني بد ڳالهاءُ ڦٽ ڪري وجهندو آهي ۽ ماڻهو ايئن ڪوڪڻ لڳندو آهي جيئن حسين بن منصور حلاج پنهنجي دوست شبليءَ پاران گل لڳڻ تي رڙيون ڪيون هيون.اهي سڀئي ڳالهيون اڻ وسرندڙ آهي. ڳالهين جي انهي ڳوڙهائيءَ کي هن ريت بيان ڪيو ويو آهي؛
ميهه موران، بن ڪونجران، آنٻان ڏار سوئان
ويڻ سڄڻ، جنم ڀومي، وسرسي موئان
ايئن انهن گوهرگفتن ۾ مورن جو مينهن کي سارڻ، هاٿين جو جهنگل کي ياد ڪرڻ، انب جي ٽاريءَ تي ويٺل طوطي جو انب کي نه وسارڻ، سڄڻ جو ڪڍيل ڪُويڻ اڻ وسرندڙ آهن، يعني جيستائين جيءَ ۾ جيءُ هوندو تيستائين اهي ڳالهيون نه وسرنديون. ماڻهوانهن شين کي مري وساري سگهي ٿو. سچي ساک بيان ڪندڙاهڙيون سوين ساکيون ٿر جي لوڪ وڄاجو املهه ذخيروآهن جنهن ۾ انساني جذبن،روين ۽ سماج جي مختلف پاسن جي نياري اُپٽار ڪئي ويئي آهي. انهن کي ٻُڍي، پڙهي ياد ڪري يا هنيين سان هنڍائي گهڻو ڪجهه حاصل ڪري سگهجي ٿو.اهو الک ثقافتي ورثواهڙن موتين سان مالامال آهي.