ٿر جو ڪوئلو ۽ تجارت ڪاريءَ جي سماجي ذميواري
الله تعالى ڪائنات ۾ هڪڙو اهڙو ڦيرو رکيو آهي جنهن ۾ شيون مختلف صورتن مان گذرنديون ڪڏهن ڪهڙي روپ ۾ نروار ٿين ٿيون ته ڪڏهن ڪهڙي شڪل ۾. ايئن جڳ جهان جو چرخو عجيب نموني هلي رهيو آهي. ڌرتي ءَ تي ماڻهو الائي ڇا ڇا واپرائين ٿا ۽ سندن اهو واپراڄ وري ڌرتيءَ ۾ هليو ٿو وڃي ۽ ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ وري موٽ کائي ٿو. زميني دولت خانو معدنيات جي ملڪيت سان مالامال آهي. انيڪ شيون ڌرتيءَ اندر پيون آهن يا وري ڌرتيءَ جي مٿاڇري تي نظراچن ٿيون. انسان پنهنجي هٻڇ ۾ اچي مُٺ کان مٿي لڻندي، قدرتي وسيلن کي پنهنجي ٽجوڙين ڀرڻ لاءِ تين وال ڪري ٿو ۽ هو اهو نٿو سوچي ته وسيلن جي انهي سوني ٽاريءَ تي منهنجو جياپو آهي، منهنجي نسلن جو جياپو آهي تنهنڪري ڪجهه واپرايان ڪجهه بچايان جيئن جڳ جو ڪاروهنوار سولو هلندو رهي پر انسان پيدائشي طور ويسارو به آهي ته ناشڪرو به آهي تنهنڪري سندس ٽجوڙيون به سندس کوپريءَ وانگر اونڌيون آهن ۽ کڏهن نٿيون ڀرجن. فطرت وري جڏهن جوش ۾ اچي ٿي ته سمورو ميدان هڪ منٽ ۾ ساريکو ٿي وڃي ٿو سڀڪجهه زمين جو حصو بنجي وري ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾ موٽي ٿو.ڪوئلي جي ڪهاڻي به ڪجهه انهي نموني جي آهي. اهو انساني هڏن ، وڻن ٽڻن، ۽ ٻين شين جي هڪڙي وڏي ارضياتي مرحليوارعمل جي سلسلي ۾ ٺهي ٿو. ڪوئلو وڻن جي ڪاٺين مان به ٺاهيو وڃي ٿو. ڪوئلي تي دنيا جي ڪاروبار جو ڳچ حصو هلي ٿو. لوهارن جي ڌمڻ کان وٺي وڏا وڏا بجلي گهرڪوئلي جي توانائي سان هلن ٿا تنهنڪري ڪوئلو قيمتي وٿ سمجهيو وڃي ٿو.اهڙي املهه شئي جي رنگ ۽ گدلاڻ کي ڏسي ماڻهن ڪي چوڻيون به ٺاهيون جيئن ”اهڙو ڪارو جهڙو ڪوئلو“ يا ”ڪوئلي جي دلاليءَ ۾ هٿ ڪارا“. ڪوئلي جي انهي ڪم ڪارجي اسان وٽ ته گهڻي ڳالهه ٻولهه نه هوندي هئي پر جڏهن کان ٿر۾ ڪوئلو لڌو ويوآهي ته هرڪنهن جون اکيون انهي ڪاري سون ۾ آهن پوءِ ڀلي هٿ ڪاراٿين يا ٻيو ڪجهه ڪارو ٿئي هرڪو لڳو پيو آهي.
ڪنهن وقت پٺتي پئل ۽ دُنيا کان وسريل خطو اڃا تڏهن وڌيڪ اُجاگر ٿيو جڏهن هتي سازدا پاران جر جي پاڻيءَ جي کوجنا واري رٿا دوران 1989 ۾ ڪوئلي جي نشاندهي ٿي ۽ پاڪستان ارضياتي سروي 1990 جي شروع ۾ ئي 4 بلاڪ نروار ڪيا ۽ 1993 ۾ آمريڪا جي کاڻين بابت مشهور ماهرن پاران هن ذخيري جي ڪاٿي جي تصديق ڪئي ويئي. آگسٽ 2004 ۾ چيني ڪمپني مشيرز شينهوا ڪارپوريشن هن ذخيري جي فني ۽ اقتصادي اهميت جي پڪ ڪئي پر اها ڪمپني ڪِن رُڪاوٽن جي ڪري هٿ ڪڍي ويئي. 2004 ۾، سنڌ حڪومت پهرئين بلاڪ ۾ جرمنيءَ جي فرم کان ڪوئلي جو اڀياس ڪرايو ۽ تنهن کانپوءِ سنڌ ڪول اٿارٽي بين الاقوامي ڪمپنين جي مدد سان 8 بلاڪ نروار ڪيا، اهڙي ريت هن وقت تائين ڪوئلي جا 12 بلاڪ نروار ٿي چڪا آهن ۽ 175 بلين ٽن ڪاروسون ٿر جي 9000 چورس ايڪڙن هيٺ ڪاري نانگ جيان ڇپ هنيو پيو آهي ۽ دنيا جي سيڙپڪارن کي دعوت ڏيئي رهيو آهي ته انهي ڪاري سون کي ڌرتي جي مٿاڇري تي آندو وڃي جئين دنيا ۾ پئدا ٿيل عمومن ۽ پاڪستان ۾ پئدا ٿيل خصوصا توانائي بحران کي منهن ڏيئي سگهجي ۽ هيءُ ڪوئلو سعودي عرب ۽ ايران جي تيل جي ذخيرن کان ججهو آهي. ۽ پاڪستان جي گئس جي ڪل ذخيرن کان 68 هوڻو آهي. هن ڪوئلي ۾ 45% گهم آهي 1.19% گندرف آهي ۽ گرمجڻ قدر 11.6%MJ في ڪلو گرام آهي. نروار ڪيل 12 بلاڪن مان 4 بلاڪ ڪم ڪار لاءِ ڏنا ويا آهن جن ۾ 5 بلاڪ تي گئسيفڪيشن وارو ڪم هلندڙ آهي. جنهن تي تمام گهڻي لاڳت اچي چُڪي آهي. پر اُن جي اُپت متعلق مختلف شعبن ۽ فني ماهرن پاران سوال اُٿاريا ويا آهن. ڪو بلاڪ ڪنهن ڪمپنيءَ کي ڏنل آهي ته ڪو بلاڪ ڪنهن ڪمپنيءَ کي. انهن بلاڪن ۾ ابتدائي ڪم هلي رهيو آهي. صرف ٻئين بلاڪ ۾ اينگرو ڪمپني ۽ سنڌ حڪومت جي گڏيل سيڙپڪاري سان ڪم هلندڙ آهي جنهن جي گرائونڊ بريڪنگ تقريب 31 جنوري 2014 تي ٿرجي ڪول فيلڊ واري هنڌ وزيراعظم ميان محمد نواز شريف پاران ٿي . ساڻس محترم آصف علي زرداري پڻ ساڻ هو .هي سمورو منصوبو تمام اهميت وارو آهي جنهن بابت مختلف وقتن تي ميڊيا ۾ به تبصراٿيندارهن ٿا ته ڳوٺاڻا به پنهنجي اهنجن ۽ ايذائن بابت پنهنجي راءِ جو اظهارڪندارهن ٿا.هي پروجيڪٽ چين پاڪستان راهداريءَ واري منصوبي سان جُڙيل آهي ۽ پنهنجي بيهڪ جي ڪري انتهائي اهميت وارو آهي. تازو سنڌجي وڏي وزيرسيد مرادعلي شاه به ان ڳالهه تي زور ڏنو آهي ته مقامي ماڻهن کي روزگارڏنو وڃي. اينگروڪمپنيءَ جي مُک عملدارپاران ڏنل بريفنگ به اخبارن ۾ ڇپي آهي جنهن ۾ هن حڪومتن پاران دٻاءَ جو ذڪرپڻ ڪيو آهي ته هرڪنهن کي جلدي آهي پرڪوئلي تي هلندڙ پاورجنريشن 2018ع جي آخر ۽ 2019ع جي شروعات تائين عملي صورت ۾ ايندي.پريس ۾ انهي جا تفصيل اچي چڪا آهن تنهنڪري ان بابت وڌيڪ تفصيل جي ضرورت ناهي.هڪ ٻي ڳالهه جنهن بابت انهي بريفنگ ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي اهو آهي ڪمپنيءَ پاران اتان جي آباديءَ جي ڀلي لاءِ ٿيندڙ ڪم .
دنيا ۾ جتي به ڪمپنيون ڪم ڪنديون آهن اتي جيڪا ڀڃ ڊاهه يا ماحولياتي اٿل پٿل ٿئي ٿي ۽ آبادي متاثر ٿئي ٿي تنهنجي نقصان جو پورائو ڪرڻ لاءِ ڪمپنيون ڪم ڪنديون آهن جنهن کي انتظامڪاريءَ جي اصطلاح ۾ تجارت ڪاري جي سماجي ذميواري يعني ”ڪارپوريٽ سوشل ريسپانسيبلٽي“ چئبو آهي جنهن جي وصف هن ريت آهي؛
Corporate Social Responsibility is a business approach that contributes to sustainable development by delivering economic, social and environmental benefits for all stakeholders.
هن مد هيٺ ڪمپنيون مقامي آباديءَ جي ڀلي لاءَ ڪم ڪارڪنديون آهن. انهي ڏس ۾ اينگرو ڪمپنيءَ پاران ڊمپرهلائڻ جي ڊرائيونگ سيکارڻ لاءِ 200 ماڻهو سکيا لاءِ موڪليا ويا آهن . اٽڪل 100 مقامي نوجوان ڪوازي تي ڪم ڪرڻ جي سکيا ۽ اڏاوت جي ڪم جي سکيا ٿاهري تڙ جي ڀر۾ ڪمپنيءَ جي سينٽر ۾ حاصل ڪري رهياآهن. ان سان گڏوگڏ اتي مارئي ڪلينڪ به هلي ٿي جنهن ٻه ماهرڊاڪٽر(ليڊي ڊاڪٽر۽ مرد ڊاڪٽر) مٺي کان اچي ڪلينڪ هلائي مريض ڏسن ٿا.انهي ڪلينڪ تي ٿاهري جي تڙ۽ ان جي آسپاس جي آباديءَ مان اچن ٿا. وڌيڪ رٿائن جو به اعلان ڪيو ويو آهي جنهن ۾ ٿر ۾ 7 معياري اسڪول قائم ڪرڻ، مارئي ڪلينڪ کي انڊس هاسپيٽل ڪراچيءَ جي سهڪار سان 2019 ۾ 70 بسترن جي اسپتال ۾ تبديل ڪرڻ جي رٿابندي آهي. ڪارپوريٽ سوشل ريسپانسيبلٽي هيٺ جيڪي ڪم ڪراياويندا آهن تن ۾ اقتصادي، سماجي ۽ ماحولياتي شعبي سان لاڳاپيل ڪم هوندا آهن. اينگرو ڪمپني جيڪي ڪم ڪراياآهن اهي ٺيڪ آهن پر انهن جو مقدارٿورو آهي. ٿر۾ ڪوئلي جي ڪم بابت انهي ڏس ۾ ڪم ڪرائڻ لاءِ ڪجهه تجويزون پيش ڪجن ٿيون؛
• اقتصادي شعبو: ماڻهن جي روزگار جي متبادل بندوبست ۽ موقعن پيدا ڪرڻ لاءِ، سکيا جو بندوبست ڪيو وڃي جنهن ۾ نه رڳو مزدورن واري سکيا هجي پر اعلى قسم جي فني مهارت جي سکيا به ضروري آهي. ٿرجا جيڪي نوجوان لاڳاپيل ٽيڪنالاجي ۾ مختلف يونيورسٽين ۾ پڙهي رهيا آهن انهن جي تعليمي خرچ کي ڪمپنيون پنهنجي سر کڻن ۽ جيئن ئي اهي تعليم مڪمل ڪن ته کين ڪم تي لڳائي روزگار ڀيڙو ڪيو وڃي. سرڪاري شعبي جي فني سکيا جي ادارن کي زوروٺرائيندي ، انهن ۾ ٿر جي نوجوانن کي انهن سڀني ڪمن جي سکيا ڏني وڃي جيڪي هن سموري منصوبي ۾ اڳتي هلي گهربل هوندا. فني سکيا سان گڏوگڏ سپلاءِ چين جي سکيا پڻ ڏني وڃي ۽ ٽرانسپوٽ، کاڌي پيتي جو سامان ۽ رسد مهيا ڪرڻ جو ڪم ڪار به مقامي ماڻهن کي ڏنو وڃي. نج فني سکيا سان گڏوگڏ، انتظامڪاري جي سکيا پڻ ڏني وڃي جيئن هتان جو ماڻهو رٿابندي به ڪري سگهي ته مختلف ڌُرين سان مختلف معاملن تي ڳالهائي به سگهي. اهي سکيائون ٿري ماڻهوءَ جي صلاحيت کي سگهارو ڪنديون ۽ هو پنهنجي علائقي ۾ ٿيندڙ ترقيءَ جي ڪم ڪار۾ سرگرميءَ سان ڀاڱي ڀائيوار ٿي سگهندو.
• سماجي خدمتن جي شعبي ۾ صحت ۽ تعليم جو ڪم ڪار آهي. اهو ڪم ڪار ڪرڻ لاءِ به احتياط جي ضرورت آهي . روايتي ڪم ڪار يا وري اوپرن معاشرن واري رٿابندي جيڪڏهن لاڳو ڪئي ويئي ته شايد متوقع نتيجا نه ملن ۽ ماڻهن لاءِ به ڪو گهڻو لاڀدائڪ نه ٿيندو..تعليم ۾ به انهن طبقن کي نظر۾ رکندي رٿابندي ڪئي وڃي جيڪي سماج ۾ ڌڪاريل آهن يا وري غريب آهن. اهڙي آباديءَ جي ٻارن کي معياري تعليم ڏياري وڃي پر انهي ۾ سندن ثقافت ۽ تهذيبي روايتن جو خاص خيال رکيو وڃي. مادري ٻوليءَ جو تحفظ به يقيني بنايو وڃي. ڇوڪرين جي تعليم جو خاص خيال رکيو وڃي. صحت جي شعبي ۾ ماءُ ٻار جي صحت کانسواءِ پيداواري صحت بابت ڳالهين جو خيال رکيو وڇي. انهن مسئلن ۾ عورتون توڙي سامايل ڇوڪريون ڪافي تڪليفن جو شڪار ٿين ٿيون. صحت جي سهوليت جي دائري کي به وڌايو وڃي جيئن انهي سهوليت مان وڌ۾ وڌ فائدو حاصل ڪن
• ماحولياتي شعبي تي ته خاص ڌيان ڏيڻ جي ضرورت آهي. بلاڪ مان جيڪو پاڻي سُڪائڻ جو ڪم ٿيندو يا وري ان جو نيڪال ٿيندو ان سان متاثر ٿيندڙ آبادي لاءِ ڪي جوڳا اُپاءَ ورتا وڃن. ماحول هر جاندار جو جياپو آهي تنهنڪري ان جو خاص خيال رکڻ گهرجي. ڪلائميٽ چينج يا آبهوائي ڦيرگهيرجو گُرڙ پکي سڄي دنيا مٿان لاماراڏيئي رهيو آهي ۽ انهي جي دهشت ۽ دٻدٻي کان ڏاڍن جا ڏاڍا به ڏڪي رهيا آهن ۽ هيڻن کي هيسائي چئي رهيا آهن ته اسان کي انهي گُرڙ پکيءَ کان بچايو.
• ڪارپوريٽ ريسپانسيبلٽي جو اهو عمل اينگرووانگر سڀني ڪمپنين کي پنهنجي پنهنجي بلاڪن ۾ ڪرڻ گهرجي . انهي ڪم ڪار جي رٿا بنديءَ ۾ علائقي جي رهندڙ ماڻهن کي شامل ڪيو وڃي جيئن پنهنجي باري ۾ ٿيندڙ فيصلن ۾ اهي سرگرميءَ سان حصو وٺي سگهن
اهي چند گذارشون آهن جن تي عمل ڪري ڪوئلي جي کوٽائي جي ڪم ڪار مان فائدو حاصل ڪري سگهجي ٿو ۽ ترقيءَ جي هن عمل کي معنى دار ۽ جٽادار بنائي سگهجي ٿو.