مون سي ڏٺا ماءِ....
[ماڻهو ميگهه ملهار‘ ڪتاب جي پهرئين ڇاپي جو مُهاڳ]
سنڌ ۾ اهڙا ماڻهو آڱرين تي ڳڻڻ جيترا آهن، جن جي هڪ ئي وقت سياسي ۽ ادبي حيثيت، عبدالواحد آريسر جهڙي هجي. عبدالواحد آريسر، مُنهن ۾ توڙي مَنَ ۾ موسيٰ آهي- هُو آرسي ناهي، شيشو آهي، جنهن جي ٻنهي پاسن کان نهارڻ سان ساڳيا منظرَ ڏسي سگهجن ٿا، زندگيءَ سان ڀرپور منظرَ.
هُن جو تعلق، سدا سهڻي مَن مهڻي سنڌُ جي اُن ڏُتڙيل حصي سان آهي، جتان جي ماڻهن، سخت ڏُڪار ۾ به ڏاڏاڻي ڏيهَه جي ’ولڙين واس‘ کي وِڪيو ناهي ۽ ڌارين جي لوڌن ۽ لشڪرن اڳيان به لوئيءَ جي لڄ قائم رکي آهي-سونهن، سگهَه ۽ سچُ، ٿر جي عظمت جا اُهڃاڻ آهن ۽ اِهي ٽئي شيون، جيئن جو تيئن آريسر کي ورثي ۾ مليون آهن، ڪائي به ڪاري ۽ ڊگهي رات، سون سريکي سورجَ کي اُڀرڻ کان روڪي ناهي سگهي. مسڪين، ڏيپلائي، لغاري، آريسر، سهسين سورج آهن (سڄي سنڌُ سورج آهي!)، جن ٿربر چلڪڻيءَ واريءَ مان ڪَني ڪڍي، ڪوڙ کي شڪست ڏني آهي، رات کي شڪست ڏني آهي.
’ماڻهو ميگهه ملهار‘ [ڪتاب] هڪ سچي ماڻهوءَ جي ٻين سچن ماڻهن کي ڀيٽا آهي؛ اهڙو سلوڪ آهي، جهڙو ’بادشاهه بادشاهن سان ڪندا آهن‘.
آريسر، جا لکيل هي، ’سوانحي-تاثر‘ جن اَمر ماڻهن تي مشتمل آهن، سي اسان جي قوم، ادب، تاريخ ۽ ثقافت جا محسن آهن ۽ پنهنجي پر ۾ سنڌ جي تاريخ جا سونهري اکرن ۾ لکيل بابَ به. مسڪين جهان خان کوسو، غلام محمد لغاري، محمد عثمان ڏيپلائي، حيدر بخش جتوئي، پير حسام الدين راشدي، محمد صالح ’عاجز‘ ۽ علي احمد ڏوگر سڀ اهڙا نانوَ آهن، جن جو لطيف سائينءَ جي لفظن ۾ ’مرڻ مشاهدو آهي ۽ جن جي مري به مات ناهي ٿيڻي.•‘) •ڪتاب جي پهرئين ڇاپي ۾ هي ست شخصيتون شامل هيون. [تاج جويو])
سنڌ ۾ هن کان اڳ ڇپيل خاڪا، سوانحي نوٽَ ۽ تاثر، ڀلي ته آريسر جي هنن لکيل تاثرن کان وڌيڪ دلچسپ هجن، پر اُنهن ۾ شخصيتن جي زندگيءَ جا صرف اُهي رنگ روپَ ظاهر ڪيل آهن، جيڪي ليکڪ کي ذاتي طور نظر آيا آهن، جڏهن ته ’ماڻهو ميگهه ملهار‘ جي سڀني شخصيتن جي زندگيءَ جا عڪس چِٽا پٽا اسان جي سامهون آهن، صرف آريسر ئي انهن کي پنهنجي ذاتي دوستيءَ يا واسطي جي آئيني ۾ ناهي ڏٺو، پر اسان سڀ/ سڄي قوم اُهي پسون پيا- اُهي سڀ، اسان سڀني جا گهڻگهرا آهن، ساٿي آهن ۽ محسن آهن- ڪڏهن نه وسرڻ جهڙا، ڪڏهن نه وسارڻ جهڙا- ’ڪي ڏُور به اوڏا سپرين!‘
هنن تاثرن ۾ آريسرَ، نه صرف مٿين مهان ماڻهن جي زندگيءَ جي حصن کي آڻي اڳيان پيش ڪيو آهي، پر اُن سان گڏ هن، سندن زندگيءَ جي پس منظر ۾ سنڌ جي سماجي حالتَ، ماڻهن جي پنهنجي محسنن ڏانهن بي حسيءَ واري برف جهڙي ٿڌي رويي، [هتي خاص طور تي مسڪين جهان خان کوسي جو حوالو ڏيندس، جنهن پنهنجي سڄي زندگي، ماڻهن لاءِ، ماڻهن جي روشن آئيندي لاءِ دان ڪري ڇڏي ۽ پڇاڙڪن پهرن ۾ لکن ماڻهن جي ميڙ مان ڪنهن هڪ به، هن جي آسروند اکڙيُن کي اچي آسيس نه ڏني- سندس عظمت جي پيرن ۾، پيار جي ٻٽڙن ٻولن جا ڦول ڀيٽا نه ڪيا!]، سجاڳيءَ جي تحريڪن، اُنهن جي سرواڻن ۽ سنڌي ماڻهن جي تاريخي ۽ ادبي چڱن ۽ مَندن دورن مان گذرڻ جي وارتا به بيان ڪئي آهي- سولي سنڌيءَ ۾ اُن کي ’هڪ تيرَ سان ٻه شڪار ڪرڻ‘ چئبو.
آريسر جي تقريرن ۽ تحريرن ۾ جا هڪ شيءِ مون کي گهڻو وڻندي آهي، سا آهي، سندس ٻولي: مٺي، سوادي ۽ سونهن ڀري ٻولي، سياست جي پٿرن جهڙي سيني مان، ڦُٽي نڪرندڙ، مٿانهينءَ کان ڪِرندڙ جِهرڻي جهڙي مڌر مڌر ٻولي- سندس لکڻين ۾ شاعراڻيون جهلڪيون ايتريون ته ملنديون آهن، جو مون کي لڳندو آهي، ڄڻ آريسر ڪو جُوڻ مٽايل شاعر آهي يا جُوڻ مٽائي ڪڏهن نه ڪڏهن شاعر بڻبو. سندس لکڻين ۾ تشبيهون به ايتريون ته خوبصورت ۽ نيون نيون استعمال ٿيل هونديون آهن، جو اُنهن کي پڙهي، ذهن جي ڦرهيءَ تي شيخ اياز ۽
آغا سليم جا نانوَ تري ايندا آهن- ’ماڻهو ميگهه ملهار‘ جا سمورا تاثر به اهڙن ئي سُرن ڀريل ٻوليءَ ۽ سونهن ڀرين تشبيهن سان مُنهن تائين ڀريل آهن، جيئن ڪي هيٺ اُتاريل:
*انسان جي حياتيءَ جي ڏينهن کي موت جو ڪارو ڪانءُ، اَن جي داڻن وانگر چُڳي رهيو آهي. - سائين محمد صالح عاجز تي تاثر
*”لفظَ، ٻُڌندڙن جي ذهن ۾ ائين پسار ڪري رهيا هئا، جيئن ٺٽي جي ڪا ڪنواري، ڪينجهر ڪناري، پِيا جي اوسيئڙي ۾ پسار ڪندي هجي.“ -سائين حسام الدين راشديءَ تي تاثر
*”ڏيپلائيءَ جي ڪتابن مُنهنجي ذهن تي جيڪي چِٽ اُڀاريا هئا، سي اڄ به اِئين ياد آهن، جيئن ڪنهن وينگس کي زندگيءَ جو پهريون پيار ۽ جوانيءَ سان ڀرپور چُمي ياد رهجي ويندي آهي.“
-سائين محمد عثمان ڏيپلائيءَ تي تاثر
’ماڻهو ميگهه ملهار‘ جا تاثر لکي، آريسر، اُنهن امر ماڻهن کي نه رڳو پنهنجي عقيدت اَرپڻ جو ڪم ڪيو آهي، پر هن پنهنجي دور ۽ پاڻ کان پوءِ ايندڙ دور جي ماڻهن کي، سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ ادبي تاريخ کان واقف ڪرائڻ جو جتن به ڪيو آهي، ڇو جو اُهي ماڻهو پنهنجي پنهنجي شخصيت ۾ سنڌ جي تاريخ آهن، سُڃاڻپ آهن. اهڙيون ساهميون آهن، جن جو سچائيءَ وارو پُڙ هميشه ڳرو رهيو آهي. اهڙا ڏيئا آهن، جي سچائيءَ جي منزل ڏانهن ويندڙ، اڻانگن ۽ ڏکين پيچرن تي ٽِم ٽم جَلي، پنهنجي پويان ايندڙن کي ڀُلجي ڀٽڪڻ کان بچائن پيا/بچائيندا رهندا. ليکڪ سان ڪنهن به ڳالهه تي شخصي اختلاف رکڻ کان هٽي، هي ڪتاب، هڪ اهم ادبي حيثيت رکي ٿو ۽ پڙهڻ ۽ پرکڻ ۽ سانڍڻ جهڙو آهي.
آخر ۾ هڪڙو عرض ته هن ڪتاب جو مسودو ڏئي، عبدالواحد آريسر جو حُڪم هو ته ’ٻن ٽن ڏينهن ۾ پڙهي، مهاڳ لکي ڏيان.‘ ڪنهن به ڪتابي مدد کان سواءِ، هيڏي جبل جيڏي ماڻهوءَ جي ڪتاب تي مهاڳ لکڻ ۽ اُهو به ايتري ٿوري وقت ۾، ڏکيو ئي نه، ڏاڍو ڏکيو هو. ننڍڙي ڪوشش ڪئي اٿم، پر سمجهان ٿو، آريسرَ ۽ سندس تحريرن سان انصاف نه ڪري سگهيو آهيان. هونئن به ڪنهن پٺاڻ جي دٻيءَ واري آئيني ۾، ڪينجهر ۽ ڪارونجهرَ جي عڪس کي قيد ته نٿو ڪري سگهجي!
-اياز گُل، عمرڪوٽ، سنڌ
-