هڪ قلندر صفت شخص [محمد صالح ’عاجز‘]
محمد صالح ’عاجز‘ جي وفات جي خبر ٻڌي، مون تي به مٿئين قسم جي ڪيفيت طاري ٿي ويئي، ڇو ته هن جي شخصيت سان ڪيترن ئي سببن ڪري منهنجي جذباتي وابستگي هئي. هڪ ’قلندر‘ صفت انسان هو، جنهن جي هن ڪائنات ۾ پنهنجن طريقن کان سواءِ ڪابه دولت نه هئي. هو وڏو بهادر ماڻهو هو، جنهن جو ڪنڌ وقت جي ڪنهن به لات ۽ منات اڳيان نه جهُڪيو، هو جنگ آزاديءَ جو عظيم ۽ بيغرض مجاهد هو، جنهن جوانيءَ جون ڪيتريون بهارون ۽ اُمنگن ڀريا سال، برطانوي سامراج جي جيلن جي حوالي ڪري ڇڏيا ۽ اهي ڏونگرن جهڙا ڏينهن ۽ رُڃن جهڙيون راتيون، آزاديءَ سان سندس عشق کي اُجهائي نه سگهيا. هو سنڌ جي تاريخ جو وڏو عالم هو، جنهن کي سنڌ جي تاريخ ۽ اُن سان لاڳاپيل مقامَ، ماڳ، هنڌ، پيچرا، گَسَ، گهيڙ، درياهه جا وهڪرا ۽ بندر، برزبان ياد هئا. هو لطيف جي شاعريءَ ۾ آيل سموري جاگرافيءَ جو حافظ هو ۽ اها سڀ ڌرتي سندس لاءِ هٿ جي تريءَ وانگر هئي. هو بهترين اديب، سٺو نقاد، شعله بيان مقرر ۽ اڻٿڪ محقق هو. هن جي سنڌ جي تاريخ تي ڪيل تحقيق، وسيلن جي اوڻاٺ ۽ منفرد نقطهء نظر سبب ڇپجي، عوامَ جي سامهون اچي نه سگهي آهي ۽ خبر ناهي ته اهو قيمتي سرمايو ۽ املهه وٿ هاڻي هٿ به اچي سگهي يا نه، جيڪڏهن اها تحقيق وقت سر ڇپجي ميدان ۾ اچي ها ته ڪيترن دستاربند مؤرخن جون پڳون لهي وڃن ها ۽ ڪيترن تاريخ جي اُجاريدارن جا دڪان بند ٿي وڃن ها. ايڏي وڏي علم ۽ تحقيق هوندي به هن وٽ هر انهيءَ عالم، اديب ۽ فنڪار جو بي پناهه قدر هو، جنهن هن سرزمين ۽ اُن جي عوام لاءِ ٿورو ڪجهه به ڪيو آهي. هو تاريخ جي معاملي ۾ پير حسام الدين سان ڪيترين ڳالهين ۾ اختلاف رکندي به سندس عقيدتمند ۽ مداح هوندو هو. خود پير صاحب مرحوم به ’عاجز‘ جي ڄاڻ ۽ علم جو معترف هوندو هو. پير صاحب هڪ ڀيرو، غالباً پونين ڏينهن ۾ کيس آڇ ڪئي هئي ته ”اچو، مون وٽ اچي رهو ته گڏجي سنڌ جي تاريخ تي رهيل ڪم ڪري اُڪلائڻ جي ڪوشش ڪريون.“ پر افسوس جو ٻنهي کي دير ٿي چڪي هئي.
’عاجز‘ برصغير جي آزاديءَ واري هلچل ۾ پاڻ خود شريڪ رهيو ۽ جنهن وقت ’هيمون ڪالاڻي‘ کي ڦاسي ڏني پئي وئي، ان وقت هو به سکر جيل ۾ موجود هو. ٻي مهاڀاري لڙائي ڇڙڻ کان پوءِ سنڌ ۾ هندستان جي بچاءَ وارن قانونن جو پهريون قيدي محمد صالح ’عاجز‘ هو. تريپوره واري مشهور ڪانگريس جي گڏجاڻيءَ ۾ محمد صالح عاجز هڪ سنڌي ڪائونسلر جي حيثيت ۾ شريڪ ٿيو هو ۽ سباش چندر بوس کي ووٽ ڏنو هئائين.... هو پنهنجي حياتيءَ ۾ ننڍي کنڊ جي گهڻو ڪري سڀني چوٽيءَ جي ليڊرن سان ملي چڪو هو ۽ آزاديءَ جي جنگ جي معلومات جي سلسلي ۾ هو گهمندڙ ڦرندڙ انسائيڪلوپيڊيا هو. سنڌ ۾ ڪانگريس جي ڪردارَ، مسلم ليگ جي روشِ، هتي جا ڪانگريسي ڪارڪن ۽ انقلابي ليڊر، حر تحريڪ، عالمن جون ڪوششون ۽ قربانيون، بزرگ امروٽيءَ جي تحريڪ، ڪميونسٽ پارٽي ۽ اُن جا ڪارڪن. اهي سڀ موضوع، ڪو ويهي عاجز کان ٻڌي. اهڙا واقعا ۽ نقطا، جن جو رازدان صرف عاجز هو، سي سڀ ساڻس گڏ هميشه هميشه لاءِ دفن ٿي ويا.
هڪ ڀيري ننڍي کنڊ جي آزاديءَ واري هلچل تي پوري شوق سان ڳالهائي رهيو هو. مرحوم عبدالحق عالماڻي، نياز همايوني ۽ آءٌ کيس مڪمل ڌيان سان ٻڌي رهيا هئاسين. اهڙا واقعا ۽ نقطا بيان ڪري رهيو هو، جيڪي اسان نه ڪٿي پڙهيا ۽ نه ٻڌا هئا. اهڙن ئي واقعن جي سلسلي ۾ هڪڙو واقعو ٻڌايائين ته:
”گانڌيءَ کي ننڍي کنڊ جون سڀ ٻوليون سکڻ جو جنون هوندو هو. آخري عمر تائين مختلف ٻوليون سکندو رهيو. آءٌ 1945ع جي پڇاڙيءَ ڌاري ساڻس مليس. مهاتما پڇيو: ’شنڌي آهين؟‘ وراڻيم ”ها.“ چوڻ لڳو ”شنڌي ڏاڍي مٺي ڀاشا آهي. آءٌ جيرامداس کان شنڌي شکي رهيو آهيان.“
آزاديءَ جي تحريڪ تي وٽس، ايڏو علم ۽ ڄاڻ هئي، جو جيڪر ويهي لکي ها ته هوند شورش ڪاشميري ۽ عبدالله ملڪ جي معيار کان وڌيڪ سٺو ۽ اعتبار جوڳو مواد، سنڌواسين کي ملي وڃي ها، پر زماني جي ڦيرين گهيرين ۽ حالتن جي ناسازگاريءَ کيس واندڪائي نه ڏني، جو اُهي ڪم ڪري سگهي ها. آزاديءَ جي تحريڪ جا اهي مجاهد، جيڪي غير فرقيوارانه سياست کي مڃيندڙ هئا، سي 14 آگسٽ 1947ع جي صبح جو پنهنجن پنهنجن بسترن ۽ گهرن ۾ غدار بنجي ويا. اِهو هو سرٽيفڪيٽ، جيڪو آزاديءَ جي صبح تي هنن کي مليو؛ جنهن آزاديءَ لاءِ هو پنهنجي وقت جي سڀ کان وڏي سامراجي طاقت جي پهاڙ سان ٽڪر کائيندا رهيا؛ ڦاسين جي تختن تان واپس وريا؛ سڄي عمر موت جي دروازي جو ڪڙو کڙڪائيندا رهيا. اهو اهڙو صدمو هو، جنهن جي ڪري هو ذري گهٽ پنهنجو ذهني توازن وڃائي ويٺا. نتيجي طور هو نه آزاد ملڪن جي حڪمرانن سان ٺاهه ڪري سگهيا ۽ نه وري انگريز دور واري، پنهنجي ولولي کان ڪم وٺي سگهيا. هيڏي ساري ملڪ ۽ عوام جي هجومن ۾ هو سدائين پاڻ کي اڪليو، تنها، اداس ۽ ويران محسوس ڪندا رهيا. اُنهيءَ اڪيلائيءَ، تنهائيءَ، اُداسيءَ ۽ ويرانيءَ، هنن جي ذهني ۽ فڪري دنيا جهوري ۽ ڀوري ڇڏي. عاجز صاحب جي شخصيت به ڄڻ سدائين جهُريل ۽ ڀُريل نظر ايندي هئي. هڪ ڀيرو کانئس پڇيم: ”مولانا صاحب! هاڻي پوڙها ٿي ويا آهيو؟“ جواب ڏنائين: ”آءٌ ۽ منهنجا ساٿي ۽ ٻيا اسان جهڙا سوين ڪارڪن، هندستان ۽ پاڪستان ۾ 1947ع ۾ پوڙها ٿي چُڪاسين. اسان جون چيلهيون ڀَڄي پيون. هاڻي جيئڻ جو نقل ڪري رهيا آهيون. نه اُهي ماڻهو آهن، نه اُهو ماحول، نه اهو خلوص آهي، نه ولولو، نه وري انهن شين جي قدر ڪرڻ وارو ڪو.
واٽن سيئي ويام، وڻ منجهائِن واسيا،
ههڙا هوت هئام، جو سُرهي سُڃ ڪري ويا.“
پڇيم: ”مولانا صاحب! مسلم ليگي چون ٿا ته اوهان ماڻهو مسلمانن جي خلاف هئا؟“ چوڻ لڳو: ”بس يار! اسان شڪست کاڌل فوج جا سپاهي آهيون. شڪست کاڌل فوج جي سپاهين تي هر قسم جا الزام لڳندا آهن. باقي اسان نه مسلمانن جا مخالف هئاسين ۽ نه وري هندن جا دلال، اسان ته آزاديءَ جا عاشق هئاسين.“ هڪ فنڪار کان پڇيو ويو ته: ’ڪنهن گهر کي باهه لڳي ۽ اُن گهر ۾ هڪ معصوم ٻار به هجي ته هڪ فنپارو پڻ، تون اُن گهر مان ڪنهن کي ڪڍندين؟‘ فنڪار وراڻيو هو ته: ’باهه کي، جيئن ٻار ۽ فنپارو ٻئي سلامت رهي سگهن.‘
”ننڍي کنڊ کي انگريز سامراجيت جي باهه وڪوڙي ويئي هئي، اُن ۾ هندو، فنپاري وانگر هو ته مسلمان ٻارن وانگر. اسان انهن ٻنهي مان ڪنهن هڪ کي بچائڻ بدران انگريز سامراجيت جي باهه ختم ڪرڻ ٿي چاهي، جيئن هندو ۽ مسلمان ٻئي سلامت رهي سگهن.“
اڄ آزاديءَ جي تحريڪ جو اُهو مخلص ۽ سچو سپاهي اسان کان هميشه لاءِ موڪلائي ويو. پڪ سان سندس عشق جي چڻنگ سلامت رهندي، سامراجيت جي خلاف ٻاريل سندس باهڙي ٽمڪندي ٽمڪندي ڪڏهن ڀنڀٽ بڻبي ۽ اُن جي اُهاءَ ۾ ڪيترا مسافر پنهنجي منزل تي پهچندا.
اسان جي نسل کي خبر ئي ڪانهي ته هن سرزمين، سال 1982ع ۾ پير حسام الدين راشديءَ کان پوءِ پنهنجي ڪيڏي وڏي ٻئي عظيم فرزند کي وڃايو آهي. اسان وٽ جتي عظمت ۽ وڏائي، عهدي ۽ دولت سان سڃاتي ويندي آهي، تن کي ڪهڙي خبر محمد صالح ’عاجز‘ جي.
هوءَ جا ٻري هير، ڪاڇي ڏونگر ڪنڌئين،
ٻيو ٻاريندو ڪير، کاهوڙڪيءَ کير ري.
(شاهه)
-