سنڌڙي تنهنجو ساهُه اياز
اِهو ئي سبب آهي، جو اياز نثر توڙي نظم ۾ آخري وقت تائين سنڌي زبان کي پنهنجي اظهار جو ذريعو بنايو ۽ هڪڙي غلام قوم جي نظر انداز ٿيل ٻوليءَ کي پنهنجي شاعريءَ جي اُڏام کٽوليءَ ذريعي هن سموريءَ دنيا ۾ ڦهلائي ۽ پکيڙي ڇڏيو- ۽ آءٌ دعويٰ سان چوان ٿو ته هن وقت دنيا جو اهڙو ڪوبه ملڪ ناهي، جتي سنڌي نه ڳالهائي ويندي هجي. سموري دنيا ۾ پکڙيل سنڌين جي وچ ۾ رابطي ۽ ڳانڍاپي جو ذريعو صرف ٻه شيون آهن: هڪ سنڌي زبان ۽ ٻي لطيف ۽ اياز جي شاعري. اياز جي شاعريءَ کي اصلي رنگ ۽ روپ ۾ سنڌ جي اُفق تي روشن ٿيڻ لاءِ جيتوڻيڪ صديون درڪار آهن، پر هن جي شاعريءَ هڪ طرف اسان ۾ سياسي سگهه پيدا ڪئي ۽ ٻئي طرف ڌاري ٻوليءَ جي غلبي کي روڪي ورتو. ڪجهه وقت اڳ اياز ڪٿي لکيو هو ته: ”شال! ائين نه ٿئي ته سڀاڻي منهنجو اولاد منهنجي قبر تي اچي اردوءَ ۾ دُعا گهري.“ پر انهيءَ انديشي کي خود هن جي لازوال، ٻهڳڻيءَ ۽ روح جي پاتال ۾ پيهي ويندڙ شاعريءَ شڪست ڏني ۽ سندس لحد تي سندس ئي گيت گونجاريا ويا.
هن جي شاعري سنڌ ۾ ايتري اثر انگيز ثابت ٿي آهي، جو پاڪستان جي فوجي جنتا شاهيءَ جي دور ۾ جڏهن سنڌ جا ماڻهو ٽارچر سيلن ۾ زندگيءَ کان مايوس ٿي، آپگهات لاءِ سوچڻ تي مجبور ٿيندا هئا. اُن وقت اياز جي شاعري، محبوب جي مُرڪ وانگر ڪِرڻا ڪرڻا ٿي سامهون ايندي هئي ۽ مايوس نوجوانن ۾ نه رڳو زندگيءَ سان محبت جو شعلو روشن ڪندي هئي، پر اڃا به اڳتي رڙهڻ ۽ وڙهڻ جو جذبو پيدا ڪندي هئي:
واجهه نه وجهه تون وڍ ڏي، رتُ وهي ته به رِوڙهه،
پوئينءَ ويرَ به وڙهه، ويريءَ ساڻ وجود جي.
خود آءٌ، جڏهن 1992ع ۾ پنجاب جي رنجيت سنگهه نواز شريفَ جي دور حڪومت ۾ بلڪل اهڙي ٽارچر مان پئي گذريس، جهڙي ٽارچر مان نازي دور ۾ ’جولس فيوچڪ‘ پئي گذريو، اُن وقت آءٌ زندگيءَ کان مايوس ٿي چڪو هوس ۽ ڪڏهن ڪڏهن دوستن جي بي حسيءَ تي سوچيندي، لطيف جو هيءُ شعر منهنجي ذهن تي تري ايندو هو:
مارو مُلڪ مليرَ جا، سڀئي پرکياسون،
سوکيءَ ويلي سڀڪو، اوکيءَ ويلي تون.
اُن وقت الائي ڇو سنڌ جو ساهه، شيخ ايازُ، پنهنجي چيتي جهڙن ڀِرُن سان منهنجي سامهون اچي بيهندو هو ۽ پنهنجو بياض مون ڏانهن وڌائيندو هو ۽ آءٌ سندس اُنهن عقابي اکين ۾ ڏسي، سندس هيءُ شعر پڙهڻ شروع ڪندو هوس:
بي موت مئا تو لاءِ ڪُٺا، انسان هزارين مان نه رڳو!
هن دنيا ۾ اي ديس هئا، نادان هزارين مان نه رڳو،
جي راهه اجل ڪنهن ورتي آ، هن ڀُونءِ ڪئي ٻي ڀرتي آ،
هيءَ ڌرتي توکي پَرتي آ، مهمان هزارين مان نه رڳو!
تون چَؤ نه ڪڇان، تون چَؤ نه لڇان، پر تو کان هڪڙي ڳالهه پُڇان،
تون ڪنهن ڪنهن کي خاموش ڪندين، اعلان هزارين مان نه رڳو!
هي دُور ايازَ گذرڻو آ، ۽ پنهنجو وارو ورڻو آ،
ڪو نيٺ ته ٻارڻ ٻرڻو آ، اِمڪان هزارين مان نه رڳو!
اها اياز جي مزاحمتي شاعري ئي هئي، جنهن مون جهڙي ڪمزور ماڻهوءَ ۾ فولادي سگهه پيدا ڪئي، پر اُها ئي شاعري، اُن کان اڳ ۾ هزارين نوجوانن کي ميدان ۾ آڻي، ون يونٽ جو قهري ڪوٽ ڪيرائي چڪي هئي. اياز جي مزاحمتي شاعريءَ جو ڪمال اِهو آهي ته هن ۾ پرجوش لهجي، خوبصورت لفظن ۽ بي پناهه اُمنگ سان گڏ نفيس ۽ نازڪ جماليات به آهي- ۽ اياز جي اِها ئي جماليات آهي، جنهن سنڌ جي قومي تحريڪ کي انارڪيءَ ڏانهن وڌڻ کان روڪيو. اها حقيقت پنهنجيءَ جاءِ تي آهي ته سنڌ جي قومي تحريڪ ۾ انتشار، انارڪزم ۽ ڪرائيم جو زور اُنهن ئي سالن ۾ وڌيو، جن سالن ۾ اياز جي شاعريءَ کي ’قومي تحريڪ‘ کان الڳ ڪيو ويو-• نه ته اياز جي رزميه شاعريءَ تي جهڙي طريقي سان سنڌ جا نوجوان مقتلن ڏانهن اِهو چئي ڪاهي ويندا هئا ته:
ڪو ڪيئن نه ڊوڙي مقتل ڏي، آ رَتُ ۾ خوشبوءِ مينديءَ جي.
ڪو ڪيئن نه ڊوڙي زندان ڏي، ٿا زلفُ ڇِڪن زنجيرن جا!
بلڪل ساڳئي طريقي سان هن جي جمالياتي شاعريءَ تي به سنڌي ماڻهو وجد ۽ ڪيف جي مها ساگرن ۾ ترڻ لڳندا هئا:
صنوبر جي سائي ۾، ويهي رهون،
چُمِي جئن سگهي چنڊُ تنهنجون چڳون،
گهڙيءَ لئه گناههِ محبت ڪريون!
نه شايد وري زندگيءَ ۾ ملون!
-
الائي وري رات ايندي نه ايندي،
اسان جي ملاقات ٿيندي نه ٿيندي.
-
ڪنهن ڪاريءَ چَڳ تي رات کُٽِي، ڪنهن ڳاڙهي ڳل تي باک ڦُٽِي،
ائين وقت ڪٽيو، ائين عمر لُٽِي، سڀ سانگُ سجايو آ پيارا.
-
هن جي شاعري ڪهڙي به موضوع تي هجي، پر اُن مان سنڌ ڪڏهن به غائب نه رهي:
تـــو کــي ڪـهـڙي ڪـلَ،
جـــيءَ اچـــي نـــه جــهلَ:
مون کان سنڌ نه وسري-!
ڪارونجهر جون ڪامڻيون،
ڳــاگـيـن ڳــاڙهــا ڳـــل:
مون کان سنڌ نه وسري-!
ڪيئي ڪينجهر ڪنڌئين،
نــوريــون نــيــل ڪـــنــول:
مون کان سنڌ نه وسري-!
چَپَ ڪچيون ڪچنار جون،
مــکـــڙيــون مــاڪ ڀِـــنــل:
مون کان سنڌ نه وسري-!
يا هڪ ٻئي شعر ۾ چوي ٿو:
ڏس باک ڀليري آئي آ، ڏِسُ، سِنڌُ مٿان سَرهائي آ!
ڇو تِن جي لاءِ اياز رُنين، جي مارو ماڳُ مٽائي ويا!
هن کي جيتوڻيڪ ڪڏهن ڪڏهن اِهو احساس ٿيندو هو ته جنهن ٻوليءَ کي آءٌ پنهنجيءَ شاعريءَ ذريعي ڪهڪشان ۽ انڊلٺ جا روپ پيو بخشيان ۽ جنهن شاعريءَ جي ذريعي آءٌ سنڌي تهذيب ۽ سنڌ جي جاگرافيءَ جي چوڌاري ’ديوار چين‘ تعمير پيو ڪريان، تنهن کي سنڌي ماڻهو اڃا نه پيو سمجهي. اُن جو اظهار هو هن طرح ڪري ٿو ته:
ڪاري ڍنڍَ، اڇيرا پکَ،
ڇر تي ڇوهُه، ڇمر جا پاڇا!
گجري! تو تي گج ته آ، پر
جهُڙ ۾ ڪاوا جهڙا ڪک!
ڇر ۾ ڇوهُه ڇمر جا پاڇا!
اِها شڪايت هر جينيس ماڻهوءَ کي پنهنجي دور ۾ رهندي آهي ۽ خصوصاً اُهو جينيس، جنهن ۾ فنڪارانه احساس، سڀني احساسن تي غالب هجي. اُن جي باوجود اياز، سنڌ جي نوجوانن کي پنهنجي شاعريءَ جي تلوار کڻي وڙهڻ جي تلقين ڪندو رهيو. سندس هڪ نظم آهي، ”دولهه دريا خان جي پٽ کي وصيت“:
تون هونءَ به مرندين ڪاڇي ۾،
اڄ نــاهــر وانــگــر ڇــال ڏــئي،
تــون آءٌ پــهــاڙي پـاڇـي ۾-
تــون گولـيون هيٺ هلائي ڏس!
۽ ڪنهن پٿر جي اوٽَ ڏئي،
هن ڌرتيءَ کي ڌڌڪائي ڏس!
جي تنهنجو ڦرندو لاشُ ڪِري،
نئين گاج مٿان پرواهه نه آهي-
جي ڌرتيءَ تي آڪاشُ ڪري،
هي ڌرتي اُن کان هيڻي آ،
تون ڏاڍي جو ڏهاڪاءُ نه ڏس-
هر دل بندوق وهيڻي آ،
هر گوليءَ کي ڪا ٻولي آ،
جا هر ڪو ڄاڻُو ڄاڻي ٿو-
تون چوندين هيءَ پرولي آ،
پر سولي هيءَ پرولي آ،
تون ڪنهن جو ٻانهو ناهين ڙي-!
جي گولي تنهنجي گولي آ-
اڄ ناهر وانگر ڇال ڏئي،
تون آءُ پهاڙي پاڇي ۾!
۽ ڪنهن پٿر جي ڍالَ ڏئي،
تون گوليون هيٺ هلائي ڏس-!
۽ ٺا... ٺا، ٺا... ٺا جي سُر تي-.
ڳُڻ آزاديءَ جا ڳائي ڏس!
آءٌ هتي اياز جي جمالياتي شاعريءَ جي خصوصيتن ۽ خوبين تي تفصيل سان لکڻ بدران صرف سندس هڪ ٻن تشبيهن ڏانهن اشارو ڏيندس، جيڪي سنڌي شاعريءَ ۾ اياز کان اڳ ڪڏهن استعمال ئي نه ٿيون آهن ۽ اهڙيون هزارين تشبيهون ۽ استعارا سندس شاعريءَ ۾ موجود آهن. هڪ شعر اٿس:
مينهن موٽي ويا، ڏينهن اُڀري لٿا،
تون نه آئين پرين، وِهُه لڳي ٿي وَهِي!
’وهيءَ جو وهه لڳڻ‘ [اصطلاح] سنڌيَ شاعريءَ ۾ اڳي استعمال ئي نه ٿيو آهي ۽ جديد ’سُر سورٺ‘ لکندي هن لکيو آهي:
گهاڙوءَ گهڙيو ڪونه، ڳهڻو تنهنجي ڳلَ جئن،
سورٺ تو تي ڇو نه، مان وَر وَر واريو وڃان!
هتي سورٺ جي ڳل کي ڪنهن اهڙي زيور سان تشبيهه ڏني وئي آهي، جيڪو ڪنهن سوناري اڄ تائين تيار ئي نه ڪيو آهي.
آءٌ هاڻي اياز جي شاعريءَ کان هٽي، سندس ذاتي خصلتن تي ڪجهه چوڻ چاهيان ٿو. هيءَ حقيقت آهي ته جهڙي طريقي سان مولانا آزاد جي نثر جي خصوصيت اِها آهي ته هن ۾ هر جڳهه تي اِيگو (ego) آهي. اهڙي طريقي سان اياز به ’اِيگو‘ جي بلنديءَ تي پهتل هو. هن جي ڪا سِٽ لڪل يا ظاهري ايگو کان خالي نه آهي، اُن جي باوجود هو پاڻ کان ننڍن ليکڪن ۽ شاعرن جو بي پناهه قدر ۽ عزت افزائي ڪندو هو. مون کي ياد آهي ته مارشل لا دور ۾ هڪ دفعو مون کي سکر بار طرفان بار کي خطاب ڪرڻ جي دعوت ملي. اها خبر جڏهن شيخ اياز کي پهتي ته هن مون ڏانهن نياپو موڪليو ته: ”آءٌ شڪارپور وڃي رهيو آهيان، اُتي منهنجا ڪيس رکيل آهن. آءٌ ڪوشش ڪري، ڪيسن جو سُنوايون وٺي جلد موٽي ايندس، تون مهرباني ڪري منهنجي موٽڻ کان اڳ ۾ تقرير نه ڪجان“ - ۽ هو جڏهن موٽي آيو ته اُن کان پوءِ مون تقرير ڪئي. مون تقرير ۾ چيو ته ”ممڪن آهي ته اسان جي سياسي فيصلن ۾ غلطي ٿي هجي، عملي طرح ڪٿي اسان دوکو کاڌو هجي، پر اي اياز جي لازوال شاعري! اي معصوم شاهه جا منارا! اي کرڙيءَ جي شهيدن جا مقدس رتَ! اي هيمو ڪالاڻيءَ جي ڦاسيءَ جا ڦندا! اوهين سڀ شاهد رهجو ته اسان جي نيت ۾ ماڪ ڦڙن جي معصوميت ۽ اسان جي عمل ۾ ڪنواريءَ جي ٿڻن جو تقدس هميشه رهيو آهي.“
اُتي ئي مون چيو هو ته: ”هتي اڄ ويهين صديءَ جو دنيا جو وڏو شاعر ويٺو آهي، جنهن جي سربراهيءَ ۾ موجوده وقت جي چئن وڏن شاعرن: محمود درويش، ابراهيم آفيقي ۽ سردار جعفريءَ تي مشتمل ڪورٽ قائم ڪئي وڃي، جيڪا فيصلو ڪري ته سنڌ بيٺڪيت آهي يا نه؟“ ۽ مون ڏٺو ته سنڌ جو هماليه کان بلند قد رکندڙ شاعرُ، مسلسل عقاب وانگر منهنجي مُنهن ۾ گهوري رهيو هو ۽ پوءِ هن مون کي چيو ته: ”تو تقرير صرف مون کي سامهون ڏِسي ڪئي آهي، جڏهن ته بار ۾ ويٺل جاهل سڀ ايازَ ڪونه هئا.“
اڳتي هلي هن پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو ته: ”سنڌ ۾ تقرير صرف ٻه ئي ماڻهو ڪري سگهن ٿا: هڪ عبدالواحد آريسر ۽ ٻيو رسول بخش پليجو.“
ٻئي دفعي مون پنهنجو هڪ ننڍڙو ڪتاب ”چانڊوڪيون ۽ چيٽ“، ٿر جيءَ ماڪ جهڙي شاعرَ اياز گلَ ذريعي شيخ اياز کي موڪليو، جيڪو پڙهي هن لکيو ته: ”آريسر جي ڪتاب ۾ هڪڙي جاءِ تي جملو آهي ته: ’آءٌ پر امن غلاميءَ کان پر خطر آزاديءَ کي وڌيڪ پسند ڪريان ٿو.‘- ڇا واقعي اهو آريسر لکيو آهي؟“
اهڙي طريقي سان جڏهن اسان ’برسات‘ اخبار ۾ لکڻ شروع ڪيو، اياز بحيثيت ايڊيٽر ۽ مون بحيثيت ڪالمسٽ جي، ته هن مون کي چيو ته: ”آريسر! تنهنجي قلم ۾ بي پناهه طاقت آهي، تون مون کي وقت ڏئي سگهندين ته اسان گڏجي سائين جي. ايم. سيد جي ڪٿا لکون، جيڪا اڃا لکي نه وئي آهي. تو جيڪو سائينءَ تي [’جي. ايم. سيد‘ نالي] ڪتاب لکيو آهي، اُن ۾ لفظن جو سيلاب سائينءَ جي فڪر کي لوڙهي ويو آهي. سائينءَ جي فڪر کي نروار ڪرڻ لاءِ هن طريقي سان لکڻ جي ضرورت آهي، تون سائينءَ جو اصحابي آهين ۽ آءٌ اُن جو روحاني پُٽ آهيان.“
آءٌ نٿو سمجهان ته ڪو ايڏو وڏو عالم ۽ شاعر، مون جهڙي هڪ
اڻ پڙهيل کي ايڏو داد ڏيئي سگهي ٿو، اياز کانسواءِ!
اڄ هو اسان ۾ ناهي، پر هن جو هيءُ شعر اسان جي لاءِ مشعل راهه آهي:
تون جو مون کان پوءِ اچين،
ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين
منهنجا گيتَ ٻڌين،
مون کي ياد ڪرين!
سنڌڙي ساري ڳاڙهو کُهنبو ٿي ويندي تيسين،
۽ جي اُن تي منهنجي ڦُلڙيون ڦلڙيون ڏات ڏسين
شال، اهو سمجهين،
ڏات وڏي شيءِ ناهي،
پر سچُ وڏي شيءِ آهي:
۽ جو سچ مچائي،
سو مچ وڏي شيءِ آهي!
اچو ته اها سنڌ تعمير ڪريون، جنهن تي اياز جي ڦلڙيون ڦلڙيون ڏات هجي.
اياز! تو لاءِ مون وٽ ڪجهه ڳوڙها آهن، ڪجهه گل آهن، ڪجهه روح جا ريلا آهن، جيڪي پيش ڪريان ٿو، شل قبول پون! آءٌ توکي مرحوم ڪونه ٿو چوان، ڇو ته رحمت تو جهڙي مها ڪويءَ جي پيرن جي پڻي هوندي آهي. تون ويو ناهين، تو هڪ دفعو مون کي چيو هو ته: ”آءٌ ٻيو جنم وٺندس ۽ ٻيو جنم منهنجو ٿر ۾ هوندو“- ها تو ئي ته چيو هو دودي جي واتان:
ڇا به چوين مان مرڻو ناهيان،
ويس مٽائي ورڻو آهيان!
تون به چنيسرَ جو ڪجهه چاهين
مون کان اڳ ۾ ورڻو آهين:
نانءَ نئين سان، ويس بدل سان،
تنهنجي منهنجي جنگ ازل کان،
جاري آهي، جاري رهندي-!
- ۽ تو کي اها به خبر هوندي ته دودي جو پڳ مٽ يارُ هاسو سوڍو هو، جنهن پنهنجو وهانءُ اڌ ۾ ڇڏي دودي سان ياري نڀائي هئي ۽ دودي سان گڏ شهيد ٿي ويو هو. اُنهيءَ هاسي سوڍي جي نالي پويان منهنجي ڳوٺ جي ڀر واري علائقي جو نالو ’هاسيسر‘ آهي. اي اياز! تون به جڏهن دودي جي روپ ۾ وري موٽئين ته هاسي جي روپ ۾ آءٌ به توسان گڏ هوندس:
سنڌڙي تنهنجو ساهه اياز،
مري نه ٿيڻو آهي مات!
هو جرئت، همت، محبت، لازوال، تخليقي صلاحيت ۽ ڌرتيءَ جي پوڄا جي جذبي سان ٽمٽار رَٿ تي سوار ٿي آيو هو، ۽ سڀ ڪجهه ڌرتيءَ کي ارپي، عورت جي مُرڪ کان هلڪو ٿي، بادلن جي ڪُلهن تي اڏامي هليو ويو. پوءِ به هو اَرهو نه ويو ۽ ديس کي دعائون ڪندو ويو:
سُڃاتئي نه سائل، خدا خوش رکيئي،
وڃون ٿا ڪري ديسَ توکي دعائون!
اکيون آرزوئون، اکيون التجائون،
اکيون يار تنهنجون صدين جون صدائون!