راڳ سنڌ جي زندگي آهي [ڍول فقير جي ياد ۾]
هيءَ حقيقت آهي ته آءٌ جڏهن به ٽنڊي الهيار ۾ ايندو آهيان ته منهنجون نِگاهون سُهڻين ڇوڪرين بجاءِ سُهڻن تاريخي واقعن جي تلاش ڪنديون آهن. اڄ مون کي ٽنڊي الهيار جو ڍول فقير ياد اچي رهيو آهي. هو وڏو موسيقار ته نه هو، پر راڳي ۽ ويراڳي ضرور هو، ۽ هو جڏهن ڳائيندو هو، تڏهن مون کي محسوس ٿيندو هو ته آسمان جا ستارا جهُڪي سندس آڱرين کي چُمي رهيا آهن، سِج هن جي سامهون سِر بسجود آهي، ته چنڊ به هن جي چاري ۾ آهي.
هڪ ڀيري ’مانجهند‘ ۾ ڍول فقير مانجهه ڳائي رهيو هو. مون اُستاد شفيع فقير کان پڇيو ته: ”آءٌ راڳ جي باريڪين کان ته واقف ناهيان، پر آواز ۽ شاعريءَ جي انتخاب جو عاشق آهيان، توهان منهنجي رهنمائي ڪريو ته ڍول فقيرَ جي ڪهڙي خصوصيت هئي، جنهن کيس سنڌ ۾ ايڏو مقام عطا ڪيو؟“ کيس اِهو به چيم ته ”هڪڙا موسيقار هوندا آهن ۽ ٻيا لوڪ فنڪار هوندا آهن، ڍولَ کي توهان ڪهڙيءَ صف ۾ بيهارڻ چاهيو ٿا؟“ اُستاد شفيع ٻڌايو ته ”ڍول فقير لوڪ فنڪار هئڻ سان گڏوگڏ ويراڳي به هو.“
اسان جي جديد موسيقيءَ جون جڙون، لوڪ موسيقيءَ ۾ کتل آهن، خصوصاً شادين ۾ عورتن جا گيت، ۽ اُنهن جي طرزن تي سگهڙن ۽ شاعرن جا ڪلام ڳائڻ ئي سڀ کان وڌيڪ هڪڙي لوڪ فنڪار جي خصوصيت هجي ٿي. پوءِ مون سوچيو ته هي سنڌي قوم هزارين سالن کان عذابن ۽ اذيتن ۾ گذاريندي آئي آهي، ۽ ڪيترا ڀيرا هوءَ رتوڇاڻ ٿي اُٿي آهي، ڪيترا ڀيرا شڪست کاڌي اٿس، پر ڪيترا ڀيرا وري دريا خان ۽ غلام شاهه ڪلهوڙي جي روپ ۾ اُڀري آئي آهي. مون کي هڪ دفعو سائين جي. ايم. سيد ٻڌايو ته: ’ها، اسان مادي طرح شڪستون ضرور کاڌيون آهن، پر سنڌ جي روحَ ڪڏهن به غلامي نه قبولي آهي، اُن جو وڏو سبب سنڌ جي ماڻهن جو شاعريءَ ۽ موسيقيءَ ڏانهن رجحان آهي.‘
اسان جي سنڌ کي اڄ ڏينهن تائين وڏين اذيتن ۽ عذابن جي باوجود جنهن ڳالهه زندهه رکيو آهي، اُها سنڌ جي شاعري ۽ موسيقي آهي. اُن ۾ ڍول فقيرَ جو اهم مقام آهي. اُن جي موسيقي ۽ ڳائڻ ۾ اُهو رنگ آهي، جيڪو ڪنهن به ڳائڻي ۾ موجود نه آهي.
اچو ته معلوم ڪريون ته ’موسيقي‘ لفظ جي معنيٰ ڇا آهي؟ مون انگريزي، فارسي، اردو ۽ عربي لغتن ۾ اُن جي معنيٰ پڙهي آهي، پر سڀ کان بهترمون کي جيڪا معنيٰ لڳي آهي ته: ’موسيقي حضرت موسيٰ عليه السلام جي اُن لٺِ جو آواز آهي، جنهن پهاڙن مان يهودين لاءِ چشما جاري ڪيا.‘
-۽ آءٌ سمجهان ٿو ته سنڌي قومَ، اڄ ڏينهن تائين بيشڪ مخدوم بلاول، دولهه دريا خان ۽ جي. ايم. سيد جي قربانين جي ذريعي زنده آهي، پر اُن ۾ اسان جي شاعريءَ ۽ موسيقيءَ جو به وڏو دخل آهي، حقيقت ۾ موسيقي انسانن ۾ زندهه رهڻ جو جذبو پيدا ڪندي آهي ۽ جڏهن به ڪنهن انسان ۾ زندهه رهڻ جي اُميد نه رهندي آهي ته اُن کي موسيقي ٻڌائي ويندي آهي. اڄ جي جديد دور ۾ ترقي يافته ملڪن ۾ مريضن جو علاج موسيقيءَ ذريعي ڪيو ويندو آهي.
اِها حقيقت آهي ته سنڌ موسيقيءَ جي سلسلي ۾ انتهائي شاهوڪار رهي آهي، هندستان جي وزيرِ تعليم مولانا آزاد هڪ جاءِ تي لکيو آهي، ته: ”جڏهن اڪبربادشاهه مُلا مبارڪ سيوهاڻيءَ کي ’تانسين‘ جو راڳ ٻڌايو ته ملان مبارڪ ڪنهن به جوش جو اظهار ڪرڻ کان سواءِ چيو ته: ”بلي! مي سرايت“ [مڙئي رينگٽ ڪريو وٺي!] مولانا آزاد لکيو آهي ته ”اُن وقت سنڌي موسيقيءَ جو معيار ڪيڏو نه اعليٰ هو، جو ملا مبارڪ اهو رايو ڏنو هو!“
بهرحال، آءٌ ڍول فقير تي وڌيڪ لکڻ کان سواءِ اِهو چوندس ته راءِ ڏياچ عظيم هو يا ٻيجل؟ راءِ ڏياچ، جنهن سُر تي سِر ڏنو ۽ ٻيجلُ، جنهن جي سُر تي راءِ ڏياچ سر ڏيڻ لاءِ تيار ٿيو ۽ جهونا ڳڙهه جُهريو، ماڙين جا رنگ رتول ختم ٿيا، دربارن جي ٻانهين ۽ ٻاين جي سينن تان ساڙهيون سِرڪي ويون، اَبوُ جبل آتش فشان بڻجي پيو. آءٌ فيصلو نه ڪري سگهيو آهيان ته عظيم ٻيجل هو يا راءِ ڏياچ جي سخاوت؟ بهرحال آءٌ اِن سڄي فلسفي ۾ سنڌي موسيقيءَ جي محراب ۾ سجدو ڪريان ٿو ۽ ڍول فقيرکي سندس منفرد گائڪيءَ تي سلام پيش ڪريان ٿو.
سو اِهو سچ آهي ته جهڙي طريقي سان موسيٰ عليه السلام جي لٺ جي ڌڪ ٻارهن چشما پيدا ڪري، يهودين کي نئين زندگي عطا ڪئي، اهڙي طريقي سان اسان جي شاعرن ۽ ڳائڻن، اسان کي جيئڻ لاءِ وڙهڻ ۽ وڙهڻ ۾ شڪست ۽ فتح کان بي نياز ٿي اڳتي وڌڻ جو عزم ۽ حوصلو پيدا ڪيو آهي. اُنهن مان ڍول فقير به هڪ آهي ۽ اڄ آءٌ پنهنجي محبوب شهر جي محبوب فنڪار کي خراج عقيدت پيش ڪريان ٿو. هي شهر مون کي اُن لاءِ محبوب نه آهي ته هن جي ڀرسان آريسرن جا ڳوٺ آهن ۽ منهنجو دوست سائين ڇٽن شاهه به رهي ٿو، پر اها هڪ حقيقت آهي ته هن شهر جي ڀرسان سنڌ جي تاريخ جي محبوب ماڻهوءَ راجا ڏاهر شهادت ماڻي هئي.
بهرحال آءٌ تلوار جو ڌڻي ناهيان، پر قلم جو ڌڻي آهيان، اُن حوالي سان آءٌ ڏاهر جي شهادت کان وٺي ’ڍول فقير جي‘ سُر تي سِرنمائڻ ۾ فخر سمجهان ٿو.
-