مسلم سنڌ جو ترجمان [علامه غلام مصطفيٰ قاسمي]
اسان وٽ وڏا تاريخدان به پيدا ٿيا آهن؛ شاعريءَ جي ميدان جا آفتاب ۽ ماهتاب به پنهنجا جلوا ڏيکاريندا رهيا آهن؛ تاريخ ۽ جاگرافيءَ جي موضوعن تي تحقيق ڪندڙ به موجود رهيا آهن؛ قانون ۽ سماجي اصطلاحات تي جامع ڄاڻ رکندڙ به پيدا ٿيا آهن؛ فلسفي، منطق، تنقيد ۽ سياست جا شهسوار به پنهنجا جوهر ڏيکاريندا رهيا آهن؛ پر ڪو هڪڙو اهڙو ماڻهو، جيڪو اُنهن سڀني علمن، موضوعن ۽ ميدانن جو شهسوار هجي، سو ويجهي ماضيءَ ۾ ۽ هلندڙ دور ۾، سواءِ علامه غلام مصطفيٰ قاسميءَ جي مون کي نظر ڪونه ٿو اچي.
اسلامي علمن جا سڀئي موضوع، هن وٽ ٻانهَن جيان موجود هوندا هئا. يونان ۽ عرب جو فلسفو ڄڻ ته هُن لاءِ درسي ڪتاب جو پهريون سبق هو. تاريخ ۽ ’علم الانساب‘ ڪو ته ويهي کائنس ٻُڌي ۽ سکي ها- ۽ وري جي شاعريءَ جهڙي نازڪ، نفيس ۽ دلرُبا دوشيزه جي انگ انگ جو بيان ڪو ٻُڌڻ چاهي ها ته اُهو عربي شاعريءَ کان وٺي سنڌ جي ڪلاسيڪي ۽ جديد شاعريءَ تائين علامه قاسميءَ کان ئي ٻُڌي ۽ سِکي سگهي ها!
اسان وٽ عام طرح مولوين جي باري ۾ اِهو تصور رهيو آهي ته اُهي صرف پراڻن پيچرن ۽ رَندن جا راهي آهن؛ جديد شاعري، جديد ادب، جديد فلسفي ۽ منطق کان نه صرف پاڻ پري هوندا آهن، پر شاگردن کي پڻ اوڏانهن راغب ٿيڻ کان روڪيندا آهن. پر هيءُ سنڌ جو يگانو عالم، جتي قديم شاعريءَ جو نقاد ۽ معترف رهيو آهي، اُتي جديد شاعريءَ ۽ جديد ادب جو به وڏو مداح رهيو. مون کي ياد آهي، هڪ دفعو ’شاهه
ولي الله اڪيڊميءَ ۾‘، پير حسام الدين راشدي ۽ علامه قاسمي ٻئي ڪچهري ڪري رهيا هئا ته آءٌ به وڃي نِڪتس. اُتي شيخ اياز جي شاعريءَ تي ٻنهي عالمن جو بحث هلي رهيو هو. منهنجي پهچڻ تي ٿوريءَ دير لاءِ خاموشي ڇانئجي وئي. اُتي مون عرض ڪيو ته ”سائين! منهنجي خُوش قسمتي آهي، جو اڄ توهان ٻئي ويٺا آهيو، پر منهنجي اچڻ تي خاموش ٿي ويا آهيو، اُن تي مون کي اياز جو شعر پيو ياد اچي ته:
هُڙڪ هلو هو، ڌيمان هلو هو-
سانولِڙي جو ڳيچ چئو ڪو،
سانت بُري آ سانت ڪيوَ ڇو؟
گونج اُڀاري ڪا ته گلو هو،
هڙڪ هلو هو، ڌيمان هلو هو-!
اُن تي علامه قاسميءَ، پير صاحب کي چيو ته: ”توهان هن جو رسالو ’پيغام‘ پڙهندا آهيو؟“ پير صاحب چيو ته: ”ها، مون کي نياز همايوني موڪليندو آهي ۽ آءٌ هن جي لکڻ جي لهجي کان متاثر آهيان.“ جنهن تي قاسمي صاحب چيو ته: ”هن جي ٻولي سُٺي آهي، ۽ اُها تحقيقي نه ، پر دعوتي ٻولي آهي.“ اُن تي مون حيران ٿي کانئن پُڇيو ته: ”سائين تحقيقي ۽ دعوتي ٻوليءَ ۾ ڪهڙو فرق آهي، آءٌ ته مڙيئي اِئين جذبن جو اظهار ڪندو آهيان.“ علامه صاحب فرمايو ته: ”تحقيقي ٻولي مولانا عبيدالله سنڌيءَ جي آهي ۽ دعوتي ٻولي مولانا آزاد جي آهي.“ مون چيو ته: ”سائين، آءٌ مولانا آزاد کان متاثر آهيان.“
اڄ آءٌ سوچيان ٿو ته ڪاش! علامه قاسمي، مولانا آزاد واري ’دعوتي ٻولي‘ استعمال ڪري ها ته شايد ئي سنڌ ۾ ڪو اديب سندن همسري ڪري سگهي ها ۽ هُو سنڌ تي ائين ڇانئجي وڃي ها، جيئن ننڍي کنڊ تي ابوالڪلام آزاد ڇانئجي ويو هو: ليڪن علامه صاحب باوجود لفظن جي اثر پذيريءَ جي ڄاڻ هوندي، پنهنجي اُستاد محترم [مولانا عبيدالله سنڌيءَ] جو طريقو اختيار ڪيو، جنهن جو اثر انتهائي سُست رفتاريءَ سان ٿيندو آهي، پر اُهو ديرپا هوندو آهي. مون کي اها به خبر آهي ته علامه صاحب پاڻ ڄاڻي واڻي ٻوليءَ جي معاملي ۾ اهو اسلوب اختيار ڪيو هو، اُن جو سبب هِتي جون سياسي، سماجي ۽ معاشرتي حالتون هيون، جتي غزل جي زبان ته ڳالهائي سگهجي ٿي، پر فردوسيءَ جهڙو نظم نٿو لکي سگهجي. اُن جو ڪارڻ، پاڪستان جا حڪمران ۽ اُنهن جي اظهاري پاليسي رهي آهي. هڪ معنيٰ ۾ ائين به چئي سگهجي ٿو ته پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ اسان جا اُهي بزرگ ۽ عالم پنهنجي فڪري سوڀ کي پُٺتي رهندو ڏسي مرعوب ٿي ويا. اُن جو هڪڙو مثال، مولانا محمد صالح ’عاجز‘ آهي، جنهن مون کي چيو هو ته: ”آءٌ ٿڪجي چُڪو آهيان، تُنهنجي ملاقات تي به جيل تي نه ايندس، ڇو ته 14 آگسٽ 1947ع جي سانحي اسان جي عقيدن جا مينار ڊاهي وڌا. هاڻي اسين جيئڻ جو نقل پيا ڪريون. جيئون ڪونه پيا.“
علامه قاسمي ته انهيءَ قافلي جو سرواڻ هو، جنهن قافلي، حضرت شيخ الهند ۽ مولانا آزاد جي خُمخاني مان جام پيتا هئا، سو قافلو پاڻ کي شڪست خورده سمجهڻ لڳو، اُن ڪري ئي علامه قاسميءَ، انتهائي دانائيءَ سان سياسي سرگرميءَ وارو پاسو ترڪ ڪري، علمي، تاريخي ۽ ادبي ميدان ۾ پنهنجي قلم جا واهڙ وهايا: بلڪل ائين، جيئن روم هٿان يونان جي شڪست کانپوءِ يوناني فلسفين/دانشورن جي ڪتابن ذريعي ئي يونانُ، روم تي فاتح بنيو- ۽ هيءَ سنڌ، جيڪا اڄ هن صورت ۾ موجود آهي، تنهن کي انهيءَ صورت ۾ برقرار رکڻ لاءِ جن ماڻهن جدوجهد ڪئي، اُنهن مان علامه قاسمي ممتاز ۽ معتبر حيثيت رکي ٿو. پر اِها صورت اهڙي آهي، جنهن تي هُن جو ذهن ڪڏهن به مطمئن نه رهيو.
هيءَ منهنجي خوشقسمتي آهي ته آءٌ سنڌ جي هيڏي وڏي عالم جو شاگرد رهيو آهيان، پر افسوس آهي جو آءٌ سندن اهڙي وقت شاگرد ٿيس، جڏهن سڀني مدرسن مان مون کي نيڪالي ملي چُڪي هئي، ۽ سنڌ حڪومت مون کي گرفتار ڪرڻ جي پويان هئي. اُن ڪري آءٌ علامه صاحب کان صرف ’مشڪواة شريف‘ جون ڪجهه ئي حديثون سمجهي سگهيس، ۽ پوءِ ٻَڌجي ويس. اهو ئي سبب آهي، جو آءٌ کانئن وڌيڪ نه پرائي سگهيس، پر اِنهن سبقن دوران مون کي چيائون ته: ”جديد عربي پڙهه، ٻيون سڀ سرگرميون ڇڏي، جديد عربي ادب ڏانهن اچ، آءٌ توکي جديد عربيءَ جي فلمي شاعري به سمجهائيندس.“ اِها منهنجي بدبختي هئي، جو آءٌ کانئن اُها عربي نه سکي سگهيس، پر سندن ڏسيل راهه تي هلندي، مون ڪوشش ڪئي ته جديد عربي سکي ۽ سمجهي سگهان. انهيءَ هدايت جي روشنيءَ ۾ مون محمود درويش کي پڙهيو ۽ محمود درويش کي پڙهڻ کانپوءِ ئي مون کي اها خبر پئي ته شاعريءَ ۾ صرف وطن جي حُب يا اُن جي تڙپ ظاهر ڪرڻ شاعريءَ جو ڪمال ناهي، پر بنيادي طرح اُنهيءَ حُب ۽ تڙپ کي تخيل جو پرواز ڏيڻ ئي شاعريءَ جو ڪمال آهي. انهيءَ سلسلي ۾ اياز، مون کي محمود درويش کان ڪيئي رتيون وڌيڪ باڪمال شاعر معلوم ٿيو. انهيءَ معاملي ۾ منهنجي راءِ، منهنجي تاريخي ڄاڻ جي مُرشد، پير
حسام الدين راشديءَ کان هميشه مختلف رهي، ڇو ته پير صاحب چوندو هو ته شاعري ٻُڌڻ جي شيءِ آهي. انهيءَ ڪري، کيس مرتضيٰ ڏاڏاهي به وڏو شاعر لڳندو هو. پر آءٌ کين چوندو هوس ته شاعري هاڻي صرف غنائي صنف نه، پر مطالعاتي صنف به آهي. مرتضيٰ ڏاڏاهي ڪنهن ڳائڻي جي واتان ته ٻُڌي سگهجي ٿو، پر مطالعي جي ميز تي صرف اياز ئي پڙهي سگهجي ٿو. علامه قاسمي صاحب اُنهن بحثن کي وڏي دلچسپيءَ سان ٻڌندو هو ۽ پڇاڙيءَ ۾ مُرڪي، وري ڪو نه ڪو عربي ۽ فارسي شعر پڙهي بحث کي ختم ڪري ڇڏيندو هو. اُهو بحث ڪو هڪجهڙن عالمن جي وچ ۾ نه هوندو هو، پر هڪڙي ضِدي شاگرد ۽ هڪ باوقار عالم جي وچ ۾ هوندو هو، جنهن ۾ ٿي سگهي ٿو ته عقيدت جو به دخل هجي.
پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ علامه قاسميءَ پنهنجي قلم جو زور سڄو اِن ڳالهه تي صرف ڪيو ته سنڌ، ’مسلم دور‘ ۾ رواداريءَ ۽ تصوف جو مرڪز رهي آهي، جنهن ۾ ٻيائي، تشدد ۽ سختيءَ جي ڪابه گنجائش نه آهي. انهيءَ ڳالهه کي مدنظر رکندي، هن سنڌ جي صوفين تي وڌ ۾ وڌ تحقيق ڪئي ۽ مقالا لکيا. اُهي ’مسلم سنڌ‘ جا تصوف تي مبني ترجمان مقالا آهن- ۽ تصوف سان انهيءَ وابستگيءَ جي ڪري هُو سَنَ جي بارگاهه سان به وابسته ٿي ويو.
آءٌ ننڍي کنڊ جي ٽن عالمن جي علم کان ڏاڍو متاثر ٿيو آهيان: ابوالڪلام آزاد، جواهر لعل نهرو ۽ جي. ايم. سيد، ابوالڪلام ته پنهنجي هر تحرير ۾، پنهنجن ئي لفظن ۾ ’اهڙي مينار تي بيٺل هوندو هو، جتي ڪنهن عاميءَ جي پهچ نه هئي.‘ نهروءَ کي آءٌ هندستان جو ’سرڪش عالم وزيراعظم‘ چوندو آهيان: جڏهن ته جي. ايم. سيد پنهنجي سموري علمي ڪمالات جي باوجود به چوندو هو ته ”اسين اڻپڙهيل ماڻهو به مولانا قاسمي جهڙن کان سکندا آهيون، پر اسان وٽ الائي ڇو نه ٿو اچي.“ سائين جي. ايم. سيد، علامه صاحب کي حضرت شيخ الهند جي فڪر جو تسلسل سمجهندو هو، اُن ڪري جڏهن به ڪنهن اخبار ۾ اهڙي خبر ايندي هئي ته علامه صاحب کي فلاڻي ’سرڪاري ڪميٽيءَ‘ ۾ کنيو ويو آهي ته ڏاڍا رنجيده ٿي ويندا هئا. هڪ دفعو علامه صاحب کي ’چنڊ ڏسڻي ڪاميٽيءَ‘ تي کنيو ويو ته مون کي چيائون ته: ”قاسمي صاحب کي، چئجو، آءٌ نظر بند آهيان، توهين مون وٽان ٿي وڃجو.“ مون کين عرض ڪيو ته: ”ڇو، سائين؟“ چيائين ته: ”قاسمي سڏائي ٿو ۽ وري سرڪاري ڪاميٽين ۾ وڃي ٿو، اها ڳالهه مولانا محمد قاسم نانوتويءَ جي تعليمات جي خلاف آهي.“ مون کين عرض ڪيو ته: ”سائين! آءٌ کين اهو چئي نه سگهندس، جو پاڻ منهنجا اُستاد آهن.“ پوءِ به پاڻ مون کي هڪڙي راز جي ڳالهه ٻڌايائون ته: ”ڇا به هجي، مولانا قاسمي صاحب اسان جو آهي. آءٌ چاهيان ٿو ته جي هُو مون کان پوءِ جيئرو هُجي ته هُو منهنجي جنازي نماز پڙهائي- ۽ جيڪڏهن اُهو نه هجي ته مولانا ٻير وارو به ٺيڪ آهي، پر اُهو اُن درجي جو نه آهي. بهرحال مُئل، جيئرن جي وس ۾ آهن، منهنجي اِها خواهش آهي.“
مون کي افسوس آهي، جو آءٌ سائينءَ جي. ايم. سيد جي انهيءَ خواهش کي پوري ڪرڻ ۾ سوڀارو نه ٿي سگهيس، ڇو ته خود خاندان ۾ شيعي سُني مسلڪن جي بنياد تي جنازي نماز تي اختلاف ٿي پيا هئا ۽ ڪجهه نه ڪري سگهيس. انهن اختلافن کان اڳ ۾ مون سائين جي. ايم. سيد جي پوٽي ڊاڪٽر ضياء شاهه کي سائينءَ جي اها خواهش ٻڌائي هئي، پر نقار خاني ۾ طوطيءَ جو آواز ڪير ٻڌندو! اسان کي ٻڌڻ وارو ته هليوويو، پر اها خواهش به قبول نه ٿي. بهرحال نمازون جيتريون هجن، سُٺيون آهن، پر مون کي ڏک رڳو اهو آهي ته سنڌ جو عظيم عالم، سنڌ جي عظيم ماڻهوءَ جي جنازي نماز نه پڙهائي سگهيو. پوءِ به آءٌ محسوس ڪريان ٿو ته علامه قاسميءَ جهڙو عالم، اسان وٽ 14 صدي هجريءَ ۾ ٻيو ڪو پيدا ئي نه ٿيو آ هي. مون کي اهو فخر آهي ته هُو منهنجو استاد رهيو آهي، پر مون کي سندن شاگرد سڏائيندي شرم ٿو اچي.
-