جوڳيءَ تي جڙاءُ، نِسورو ئي نينهَن جو! [حفيظ قريشي]
اُن وقت آءٌ قومي تحريڪ جي همدرد جي حيثيت ۾ ڇهين صف تي ويٺل هئس ۽ اسٽيج تي آڪاش کان وڏو ڌرتيءَ جو شاعر شيخ اياز ۽ سائين جي. ايم. سيد جي فڪر کي نئون روپ ڏيندڙ حيدر بخش جتوئي ويٺل هئا. اوچتو اعلان ٿيو ته هاڻي حفيظ قريشي ايڊووڪيٽ خطاب ڪندو- ۽ پوءِ هڪ ڀريل جسم، سگهاري دل، فصيح زبان ۽ سنڌ جي عشق سان سرشار اُهو ماڻهو اسٽيج تي آيو ۽ اُن ايندي شرط اسٽيج تي لڳل بينر تي تنقيد شروع ڪئي، جنهن تي لکيل هو: ’جيئي سنڌ جو مقصد ون يونٽ ٽوڙيو آهي.‘ هن اوڻيهين صديءَ جي انگريز خطيبن جي لهجي ۾ چيو ته: ”ڪنهن اَحمق چيو آهي ته جيئي سنڌ جو مقصد ون يونٽ ٽوڙڻ آهي. ون يونٽ ٺهندا ۽ ڊهندا، جيئي سنڌ جو مقصد اڃا ٻيو آهي، اهو آهي، قديم ۽ عظيم سنڌ جي بحالي، جنهن ۾ ڪو ئي حڪمران، جي. ايم. سيد کي قيد نه ڪري سگهي ۽ اياز جي رسالي تي بندش نه وجهي سگهي، ۽ اهڙو ماحول به نه هجي، جنهن ۾ اسين پنهنجا ميڙاڪا بند ڪمرن ۾ ڪريون، هن هال جو مون کي احترام آهي، اُن احترام جي آڌار تي اسان کي هن هال ۾ قيد ڇو ٿو ڪيو وڃي؟ آءٌ آزادين لاءِ احترامن جا ڪوٽ ڊاهڻ جي حق ۾ آهيان ۽ اُن لاءِ پنهنجن اٺن پٽن سميت وِڙهندس. پر، توهان سڀئي منهنجا پٽ آهيو، ڪميونسٽ چوندا آهن ته اسين سنڌ جي خودمختياريءَ لاءِ اُن ڪري جدوجهد ڪريون ٿا، جو لينن اِهو چيو آهي، پر آءٌ چوان ٿو جيڪڏهن مون کي پيغمبر اڪرم به سنڌ جي آزاديءَ کان منع ڪري ها ته مان اُن جي حديث نه مڃان ها.“
اُهو ڏينهن حفيظ قريشيءَ سان منهنجي ناتي جو پهريون ڏينهن هو ۽ پوءِ ڪيئي سال گڏ رهياسين، آءٌ ضرور انهيءَ عرصي دوران سندس خطابت تي سوچيندو هئس، ڪن ماڻهن جي راءِ آهي ته سنڌ ۾ صرف ٻه ماڻهو سٺي تقرير ڪندڙ آهن: رسول بخش پليجو ۽ عبدالواحد آريسر، پر آءٌ سمجهان ٿو ته سنڌ منهنجي سانڀر ۾ هڪڙو ئي مقرر پيدا ڪري سگهي، ۽ اهو حفيظ قريشي هو. مون خطابت جي تاريخ جو ڏاڍو مطالعو ڪيو آهي ۽ خطابت جي فن تي به ڪافي ڪتاب پڙهيا آهن، پر اِن معيار تي صرف حفيظ قريشي ئي لهي سگهيو آهي، اسان ته اُن جي اڳيان ڪجهه به نه آهيون، آءٌ سندس تقرير جا ڪجهه ٽڪرا هتي ڏيان ٿو:
*”پاڪستان تاريخ آهي، سنڌ جاگرافي آهي، تاريخ کي ڪي ماڻهو ٺاهيندا ۽ ڪي ڊاهيندا آهن، پر جاگرافي خدا ٺاهيندو آهي ۽ اُن کي تبديل ڪرڻ جو ڪنهن کي به اختيار نه آهي.“
*”پاڪستان ’محافظ مسلمين‘ آهي، سنڌ رب العالمين آهي، پاڪستان ڪيس آهي، جيڪو محمد علي جناح کٽيو هو ۽ سنڌ حقيقت آهي، توهان کي خبر آهي ته حقيقت ڇا کي چئبو آهي؟ حقيقت اُن وجود کي چئبو آهي، جيڪو پنهنجي هجڻ لاءِ ڪنهن ٻاهرئين دليل جو محتاج نه هجي. ڇا، سج جي موجودگيءَ لاءِ ڪنهن دليل جي ضرورت آهي؟ ڇا، منهنجي هن هٿ لاءِ ڪنهن قانوني دليل جو سهارو وٺڻو پوندو؟ بلڪل اهڙيءَ طرح سنڌ جي وجود لاءِ ڪنهن ٻاهرين دليل جي ضرورت نه آهي. بلوچستان، اُن ڪري آهي، جو اُن ۾ بلوچ رهن ٿا، جيڪڏهن بلوچ نه رهن ها ته اُهو بلوچستان نه هجي ها. پر سنڌ اُن ڪري نه آهي، جو اُن ۾ سنڌي رهن ٿا. پر سنڌي اُن ڪري آهن، جو اُهي سنڌ ۾ رهن ٿا. سنڌ ازل آهي، سنڌ ابد آهي، سنڌ فطرت آهي، سنڌ خدا جي مصوري آهي، ڪي ماڻهو حيدر بخش جتوئيءَ کي ’باباءِ سنڌ‘ چون ٿا، اِهو غلط آهي، سنڌ جو ڪو به پيءُ نه آهي، پر سنڌ سڀني جي ماءُ آهي. اها ڏاهر جي به ماءُ آهي ته حيدر بخش جتوئي ۽ جي. ايم. سيد جي به ماءُ آهي ۽ ڪو به پُٽ پنهنجيءَ ماءُ جو پيءُ نه ٿي سگهندو آهي.“
* ”اي سنڌيو! توهان جي. ايم. سيد کي سُڃاتو ڪٿي آهي، اوهان ته جي. ايم. سيد سان اُهو ورتاءُ ڪيو آهي، جيڪو يهودين پنهنجي نبين سان ڪيو هو، جن لاءِ قرآن چيو هو ته ’اهي اهڙا بدبخت آهن، جو پنهنجي نبين کي بنا سبب جي قتل ڪن ٿا.‘ قتل جو مطلب جسماني قتل نه آهي، پر ذهني ۽ روحاني قتل آهي- يعني نبين جي تعليم تي ٺٺول ۽ مشڪري ڪرڻ آهي، ڇا اوهان سنڌين، جي. ايم. سيد جي فڪر ۽ فلسفي کان بي رخي ۽ لاتعلقي اختيار ڪري، مشڪرن وانگر تاڙيون وڄائي، کيس روحاني طرح قتل نه ڪيو آهي؟ مون ’نبيءَ‘ جو لفظ استعمال ڪيو آهي، اُن جي معنيٰ آهي: ’نئين خبر آڻيندڙ-‘ ۽ جي. ايم. سيد ئي اسان کي نئين خبر ڏني ته ’سنڌي قوم آهي ۽ آزادي قومن جو حق آهي، اهو ئي سندس فلسفو ۽ فڪر آهي.“
***
مٿي مون جيڪي قريشي صاحب جي تقرير جا حوالا ڏنا آهن، اُنهن ۾ کڻي لفظن جي اها جلوه گري نه هجي، جيڪا نهروءَ ۽ ڪينيڊيءَ جي تقريرن ۾ هوندي هئي، پر اصل شيءِ آهي ادائگيءَ جو انداز، چهري جا تاثرات ۽ علم جي اُها بي پناهه گهرائي، جيڪا تيز ذهانت جي ذريعي ستارن جهڙين اکين کي قريشي صاحب جي لفظن جي محرابن ۾ سجدا ڪرڻ تي مجبور ڪندي هئي، قريشي صاحب نه رڳو خطرناڪ خطيب هو، پر تمام وڏو عالم ۽ بيحد ٻاجهارو ۽ شفيق انسانُ پڻ هو.
هو حُسن جو بيحد شيدائي هو ۽ سدائين خوب کان خوب جي تلاش ۾ مصروف رهندو هو، اُن کي پنهنجي گهر جي ڪمري جي ڊزائن جيڪڏهن پسند نه ايندي هئي ته اُن کي به ڊاهڻ ۾ دير نه ڪندو هو. اُنهيءَ جوش جي سلسلي ۾ هو سدائين تعمير ۾ مصروف رهيو، گهر جي تعمير ۽ سنڌ جي تعمير.. سندس چوڻ هو ته ”21 صدي، سنڌ جي آزاديءَ جي صدي آهي، پر مون کي خبر نه آهي ته اها آزاد سنڌ، سنڌين جي به هوندي؟“ ڪاش! انهيءَ آزاد سنڌ ۾ قريشي صاحب زنده هجي ها ۽ سنڌ جي تعمير اُن جي هٿن ۾ هجي ها ته شايد سنڌ نهروءَ جي هندستان کان وڌيڪ خوبصورت، دلڪش ۽ اياز جي شاعريءَ جهڙي من موهيندڙ هجي ها! پر اها اسان جي بدقسمتي آهي، جو هو ڇاڇري تان آزاديءَ جو سج اُڀرڻ کان اڳ ۾ اسان کان هليو ويو ۽ اسان جي حالت اها آهي ته ’تم ڪيا گئي روٺ گئي دن بهار ڪي.‘
پوءِ به سندس تقريرن جي بيشمار رڪاڊنگ اسان وٽ اڄ به موجود آهي، جنهن جي آڌار تي اسين هن عاشقِ سنڌ ۽ عاشقِ سيد جي سنڌ کي تعمير ڪرڻ لاءِ گهڻو ڪجهه ڪري سگهون ٿا، ۽ هن جي عشق کي زنده جاويد بڻائي سگهون ٿا. مون مٿي لفظ ’عاشق‘ استعمال ڪيو آهي ۽ منهنجو اهو ويساهه آهي ته قريشي صاحب خطيب، عالم، قانوندان ۽ مدبر هجڻ جي باوجود هڪڙو صوفي عاشق هو. اِن سلسلي ۾ هڪڙو واقعو بيان ڪري، پنهنجن خيالن کي ختم ڪريان ٿو.
اهو واقعو آهي سيد سان سندس محبت جو. 1988ع ۾ سائين جي. ايم. سيد کي اپر سنڌ جي دوري وقت ميرپُور ڀٽي [لاڙڪاڻي] مان گرفتار ڪيو ويو هو. اُن وقت قريشي صاحب جي گرفتاريءَ جا ڪي به احڪام نه هئا، پر هو سائينءَ جو خادم سڏائي، سائينءَ سان گڏ جيل ۾ هليو ويو ۽ اوترو وقت جيل ۾ رهيو، جيترو وقت سائين جيل ۾ رهيو. اِهو ڪنهن ماڻهوءَ جي محبت جو ڪمال نه آهي، ته پنهنجي حيثيت ۽ مان مرتبي کي قربان ڪري، استاد غلام قادر ملاح وانگر سائينءَ جو خادم بنجي جيل ۾ رهي.
-