مون ڇا ڇا مائيءَ لال ڏٺا! [سڪندر سومرو]
سنڌ ۾ آهه ٻارڻ تو ٻاري ڇڏيو،
سومرا مينڌرا اي شهيد وطن،
سنڌ جي سينڌ کي تو سنواري ڇڏيو.
هي به بدبخت اپريل مهيني جي 21 تاريخ هئي، جو آءٌ ۽ سرمد ميراڻي، راجپوتانا اسپتال ۾ سڪندر سومري جي عيادت لاءِ ويا هئاسين، هو بي هوش هو ۽ انتهائي نگهداشت واري وارڊ ۾ داخل هو. هُو اسان کي سڃاڻي نه سگهيو، ان ڪري، اسين سندس مائٽن طبع پرسي ڪري ٻاهر آيا سين ته منهنجي فون ڪال وڳي، جنهن تي اطلاع مليو ته سرائي قربان شهيد ٿي ويو آهي.
سڪندر سومرو، سنڌ جي حقيقي مزاحمتي ڪردارن مان هڪ اهم ڪردار هو. ڇوٽي قد، ڀريل جسم ۽ سنڌو جي لُڙاٽيل پاڻيءَ جهڙو سڪندر سومرو، مون سان ڪڏهن مليو ۽ ڪڏهن قومي تحريڪ ۾ شامل ٿيو، اها ڳالهه مون کي ياد ناهي، ڇو ته پيارن ماڻهن سان ملڻ لاءِ تاريخون ۽ وقت مون کي ياد نه رهندا آهن.
آءٌ ايئن سمجهندو آهيان ته اسان ڄائي ڄم کان گڏ هئاسين، گڏ رهنداسين ۽ ڪڏهن به جدا نه ٿينداسين- ۽ منهنجي عادت آهي ته ڊائري به نه لکندو آهيان، سڪندر سومرو هڪ غريب خاندان جو پورهيت انسان هو، اُن ڪري هو منهنجي سياست کان بيزار ٿي، سنڌ جي مزاحمتي ۽ حقيقي مزاحمتي تحريڪ ۾ شامل ٿي ويو.
هو انتهائي دلير ماڻهو هو ۽ سومرن سردارن جون دودي سومري کان وٺي شهيد الهه بخش سومري تائين سندن سڀ خاصيتون هُن ۾ موجود هيون- ۽ پوءِ اوچتو ئي هو ’فرشتن‘ هٿان کنڀجي ويو، ۽ فرشتن جا سڀ عذاب ۽ عقوبتون سٺائين، مالي طرح سندس خاندان انتهائي ڪمزور هو، پر هن بهادر انسان جي پرگهور ڪنهن به نه لڌي، نواز خان زنئور جي ڪتاب ۾ مون پڙهيو آهي. هن لکيو آهي ته: ”جڏهن اسان کي فرشتن ڪڍڻ [ضلعي بدين] ٿاڻي تي ڇڏيو ته هڪٻئي جي شڪل سڃاڻي نه سگهياسين.“
آزاديءَ کان پوءِ اسان جون ٻه ٽي ڀيرا ملاقاتون ٿيون ته مون کيس چيو ته: ”تون اسان وٽ موٽي اچ ته توکي سنڌي پورهيت سنگت سنڌ جو صدر ڪنداسين.“ هو اکين ۾ پاڻي آڻيندي چوڻ لڳو ته: ’سائين! هن ڏکئي وقت ۾ پراڻن ساٿين کي ڇڏيندس ته مهڻا ملندا ته ڀاڙيو هو، جو ڇڏي ويو، ان ڪري سنڌي ماڻهو دشمن جي وار تي نه مرندا آهن، پر دوستن جا مهڻا ماري ڇڏيندا آهن.‘- ۽ پوءِ مون کي هُن وفا پليءَ جو شعر ٻڌايو ته:
وقت وارن جا وار سهبا پر
دوستن جو سلوڪ ماري ٿو!
فرشتن جي تحويل ۾ هُن تي ايترو ته تشدد ڪيو ويو هو، جو هو وري سنئين لڱين نه ٿي سگهيو. جيتوڻيڪ مون سندس نوڪري بحال ڪرائي هئي، پر اُها نوڪري ايتري اُپت واري نه هئي، جو اُن مان هو پنهنجي علاج جو پورائو ڪري سگهي- ۽ نيٺ هو ان تشدد جا سور نه سهندي، سرائي قربان کهاوڙ جي شهادت کان ڪجهه ڏينهن پوءِ پاڻ به شهيد ٿي ويو.
آءٌ سندس تڏي تي ويو هوس، پر مون ۾ ايتري همت نه هئي، جو هن تي ڪجهه لکي سگهان. هو هڪ خوددار، حقيقي معنيٰ ۾ بهادر، باهمت ۽ غيرتمند انسان هو، جيڪو پونيرن لاءِ ڪجهه به نه ڇڏي ويو، پر سنڌ جي تاريخ ۾ الهه بخش شهيد ۽ دودي سومري وانگر پنهنجو نالو ڇڏي ويو، آءٌ کيس اياز جي سٽن جي ڀيٽا پيش ڪريان ٿو ته:
هو ويراڳي جي وڃڻا ها،
مور نه ڪنهن جي مڃڻا ها،
آخر ۾ وري به کيس اياز جي هن شعر جي ڀيٽا ڏيندس ته:
مون ڪاتي هيٺيان ڪنڌِ ڏٺا ۽ ساڻان ساڻان سَند ڏٺا،
مون ڇا ڇا مائيءَ لال ڏٺا، جي وارو وير وڄائي ويا.
---