سنڌ جي تحريڪ آزاديءَ جو منگل پانڊي [شهيد سميع الله ڪلهوڙو]
شهيد سميع الله ڪلهوڙو، هن دور جو شاهد آهي ته سنڌ هڪ غلام ملڪ آهي، سنڌي هڪ غلام قوم آهي ۽ سنڌ ۾ جيڪي به ماڻهو انتظامي، عدالتي ۽ سياسي عهدن تي ويٺل آهن، اُهي هن سنڌ ڌرتيءَ جا خيرخواهه نه، پر ٻاهرئين سامراج جا دلال آهن.
ڪنهن ڏاهي چيو آهي ته: ’مان پنهنجي پيءُ جي قاتل کي معاف ڪري سگهان ٿو، پر پنهنجي ڌرتيءَ جي غدار کي ڪڏهن به معاف نه ڪندس.‘ شهيد سميع الله ڪلهوڙي جي باري ۾ هڪ ڳالهه آءٌ چوندس ته هڪ هڪ ’قومپرست‘ ڪارڪن ۾ جيڪي خصوصيتون هئڻ گهرجن، سي سڀ خصوصيتون هن ۾ هيون. مون هتي لفظ ’قومپرست‘ استعمال ڪيو آهي، آءٌ اُن ماڻهوءَ کي ’قومپرست‘ سمجهندو آهيان، جيڪو ماڻهو پنهنجي ڌرتيءَ کي غلام سمجهي، ۽ اُن ڌرتيءَ جي آزاديءَ لاءِ ڪوشش ڪري، اُهو ئي قومپرست آهي. ڪي ماڻهو، جيڪي پاڻ کي ’انقلابي‘ سڏائين ٿا، چوندا آهن ته اسان کي ’قومپرست‘ لفظ کان چِڙ آهي، جيتوڻيڪ اُنهن کي ’حسن پرست‘ ٿيڻ جو شوق هوندو آهي، پر ’قومپرست‘ ٿيڻ جو شوق نه هوندو آهي. آءٌ ]سنڌ جي حوالي سان[ ’قومپرست‘ اُن کي سڏيندو آهيان، جيڪو پنهنجي ڌرتيءَ کي غلام سمجهي، اُن جي آزاديءَ لاءِ جدوجهد ڪري، جيڪي ماڻهو ڪڏهن 1940 جي قرارداد جي ڳالهه، ڪڏهن پارلياماني سرشتي جي ڳالهه، ڪڏهن ٻيو ڪو ڍنگ ۽ رنگ اختيار ڪن ٿا، اهي ’نسل پرست‘ ۽ ’صوبي پرست‘ ته ٿي سگهن ٿا، پر ’وطن پرست‘ ۽ ’قومپرست‘ نه ٿا ٿي سگهن.
سميع الله ڪلهوڙو مڪمل ’قومپرست‘ هو، منجهس هڪ قومپرست واريون سموريون خصوصيتون هيون. قومپرست ڪارڪنن ۾ سڀ کان پهرين اها خصوصيت هئڻ گهرجي ته جنهن مقصد، جنهن نصب العين، جنهن منزل مقصود لاءِ هو جدوجهد ڪري ٿو، اُنهيءَ جو اُن کي پوريءَ ريت علم ۽ ادراڪ هئڻ گهرجي، نه رڳو اُن ۾ علم ۽ اِدراڪ هئڻ گهرجي، پر اُن سان گڏوگڏ اُن راهه جي دشوارين جو به کيس علم هئڻ گهرجي. اُن واٽ جي اڻانگن سفرن جو، اُن راهه تي بيٺل پهاڙن جو، اُن واٽ ۾ ايندڙ سمنڊ جي ڇولين جو، اُن واٽ ۾ ايندڙ درندن، بگهڙن، شينهن جي چيرڻ ڦاڙڻ جو علم به هئڻ گهرجي. جنهن ماڻهو کي اِهو علم هوندو، اُهو ئي ماڻهو حقيقي ۽ صحيح معنيٰ ۾ جدوجهد ڪندو ۽ پنهنجي منزل تي پهچڻ لاءِ اڳتي وڌندو.
ننڍي کنڊ جي تمام وڏي عالم ابوالڪلام آزاد لکيو آهي ته: ”توهان جو ڪم ڌرتيءَ کي کيڙي، اُن ۾ پنهنجي رت جو ريج ڏيڻ آهي، فصل پچڻ جو انتظار اوهان کي ناهي ڪرڻو. حق ۽ سچ جي راهه نتيجن جي اسباب، يا نتيجن جي انڪار کان بي پرواهه هوندي آهي.“ -ته قومي ڪارڪن کي سڀ کان پهرين اُن مقصد جي حاصلات جا طريقا ۽ اُن مقصد جو مڪمل طرح علم هئڻ گهرجي.
ٻي شيءِ ڪارڪن ۾ اها هئڻ گهرجي ته هُو جنهن پارٽيءَ سان، جنهن گروهه سان، جنهن اجتماع سان گڏ آهي، اُن کي هو پنهنجي ماءُ وانگر مقدس سمجهي، ڇا به ٿي پوي ڪهڙيون به مشڪلاتون، ڪيڏا به ڏکيا مرحلا اچن، پنهنجن دوستن سان غداري نه ڪري ۽ پنهنجن دوستن کان نه ڇڄي.
پارٽيون، آئيڊيل پارٽيون ٿينديون آهن، ڪڏهن ڪڏهن پارٽيون غلط فيصلا به ڪنديون آهن، پر غلط فيصلن تي پڇتائڻ بدران، آئيندي لاءِ سوچي، اُن کي صحيح فيصلا ڪرڻ گهرجن.
هتي آءٌ ننڍي کنڊ جا ٻه مثال ڏيندس:
1936ع ۾ پوري هندستان ۾ اليڪشن ٿي. اُن ۾ ’انڊين نيشنل ڪانگريس‘ ڇهن صوبن ۾ حڪومت ٺاهي هئي ۽ اڪثريت سان کٽي آئي. سال ڏيڍ گذرڻ کان پوءِ اُن وقت جا وزير اعليٰ نه، پر مکيه منتري هوندا هئا، جن کي وزيراعظم چيو ويندو هو، اُنهن شڪايت ڪئي ته انگريز گورنرَ اسان جي مسئلن ۾ مداخلت ڪن ٿا. اسين ]زرعي[ اصلاحات ڪرڻ چاهيون ٿا، پر اُهي اسان کي زرعي اصلاحات ڪرڻ ڪونه ٿا ڏين ۽ جاگيردارن کي تحفظ ڏين ٿا. اسين فلاحي ڪم ڪرڻ چاهيون ٿا، پر اُهي اسان کي فلاحي ڪم ڪرڻ نه ٿا ڏين. اُن کانپوءِ، انڊين نيشنل ڪانگريس جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ، چوٿي پني جي ٽڪري تي هڪ فيصلو ڪيو ته ’توهان ڇهن صوبن جا ميمبر، ڇهن صوبن جا مکيه منتري، ڇهن صوبن جا منتري صاحبان استعيفائون ڏيو‘- ۽ اُنهن استعيفائون ڏيڻ ۾ ڪلاڪ به نه لڳايو، نه ئي بحث ڪيو ته اُهي عهدا، ڪرسيون، ڪارون ۽ جهنڊا ويندا، پر اهي استعيفائون ڏئي هليا آيا!
ٻيو مثال آءٌ هتي ’عوامي ليگ‘ جو ڏيندس. عوامي ليگ 1970ع جي اليڪشن ۾ کٽي آئي. قومي اسيمبليءَ جون 162 سيٽون هيون، بنگال ۾ 160 سيٽون عوامي ليگ کٽيون، صوبائي اسيمبلين ۾ به 100 سيڪڙو عوامي ليگ کٽي آئي. پاڪستان جي فوج، جيڪا پنهنجن ماڻهن کي فتح ڪرڻ جو وڏو هنر رکي ٿي، اُن نَوَ (9) مهينا بنگالين جو بي رحمانه قتل عام ڪيو، 30 لک ماڻهو ماريا ويا، هزارين عورتن جي عصمت دري ڪئي وئي، هڪ ڪروڙ ماڻهو جلا وطن ٿيا، جن وڃي انڊيا [ڪلڪتي] ۾ پناهه ورتي، اُن جي باوجود هِتان جا [اولهه پاڪستان جا] سڀ ليڊر يحيٰ خان سان گڏ هئا، سواءِ سائين جي. ايم. سيد جي. اُن ۾ اڄ جي جمهوريت جا چيمپئن [ڀٽو وغيره] به يحيٰ خان سان گڏ هئا. پر 9 مهينن جي بيررحمانه آپريشن ۾ عوامي ليگ جو هڪڙو به ميمبر يحيٰ خان ٽوڙي نه سگهيو، پر ڪن ميمبرن کي نا اهل قرار ڏئي، ورائي اليڪشن ڪرائي وئي. اُتي مغربي پاڪستان جا به ماڻهو بيٺا، جناب ذوالفقار علي ڀُٽي جا ماڻهو به بيٺا، مولانا مودوديءَ وارن به ماڻهو بيهاريا، ٻين پارٽين به ماڻهو بيهاريا، پر بنگال جي عوامي ليگ سان تعلق رکندڙ ريڙهي هلائيندڙ به فارم نه ڀريو ۽ اُهو چيائون ته: ’اسان جا چونڊيل نمائندا موجود آهن.‘
-ته ڪارڪنن جو پارٽين سان اهڙي قسم جو تعلق هئڻ گهرجي، خواهشون اعليٰ مقصدن لاءِ قربان ڪيون وينديون آهن، پر اسان خواهشن جا اسير بڻجي، پارٽين کي قربان ڪندا آهيون.
ٽين شيءِ جيڪا سياسي ۽ قومي ڪارڪن ۾ هئڻ گهرجي، اها آهي ’سماج ۾ تبديلي‘، سماج ۾ تبديلي فقط سياست ئي آڻي سگهي ٿي، پر سماج سڌارڪ نه ٿا آڻي سگهن. انڊيا ۾ هڪڙو وڏو سماج سڌارڪ ’ونوباڀا وي‘ هوندو هو، جنهن هُگليءَ کان [هگلي بنگال جي آخري ندي آهي.] سفر شروع ڪيو هو. جاگيردارن ۽ زميندارن وٽ ويندو هو- کانئن خيرات ۾ ٻه ايڪڙ زمين وٺندو هو ته آءٌ هارين ۾ ڏيندس. ان وقت هندستان جو وزير اعظم جواهر لعل نهرو هو، اُن کي جڏهن خبر پئي ته سماج سڌارڪ ’وَنوبا ڀلوي‘ جاگيردارن يا زميندارن کان ٻه ٻه ايڪڙ زمين وٺي هارين کي ڏئي ٿو ته هن [جواهر لال نهروءَ] پارليامينٽ ۾ بل آندو ته ڪو به ماڻهو 30 ايڪڙن کان وڌيڪ زمين نه ٿو رکي سگهي. باقي زمين آزاديءَ لاءِ وڙهندڙن، بيواهن ۽ هارين ۾ ورهائي ڇڏي. ونو باڀا وي وارو سفر سماج سڌارڪ سفر هو، پر هيءَ جيڪا تبديلي آئي، سا سياست آندي، پارليامينٽ آندي.
شهيد سميع الله ڪلهوڙي کي خبر هئي ته هي اسان جو سماج غلام آهي. فرد غلام تڏهن ٿيندو آهي، جڏهن اُن فرد جي حيثيت انسان مان بدلجي مارڪيٽ جي ڀاڄيءَ جهڙي ٿي وڃي، جيئن ڪنهن وقت ۾ بغداد ۽ بصريٰ ۾ ٻانها ۽ ٻانهيون وِڪامندي نظر ايندا هئا، اِئين فرد غلام ٿي ويندو آهي- ۽ ملڪ تڏهن غلام ٿيندو آهي، جڏهن ملڪ جي سرحدن جو احترام ختم ٿي وڃي، جيڪو اچي بنا احترام جي سرحدن ۾ داخل ٿيندو وڃي. بنگلاديش هڪ ننڍو ملڪ آهي، پر هڪ آزاد ملڪ آهي ۽ هندستان جي وزير اعظم کي به اها طاقت نه آهي ته هو بنگال جي وزير اعظم جي دعوت تي پاسپورٽ ۽ ويزا کانسواءِ اُن ملڪ جي سرحد ۾ داخل ٿي سگهي، ڇو ته آزاد ملڪ جي سرحدن جو احترام هوندو آهي. يورپ ۾ يورپي يونين ٺهي وئي آهي، پاسپورٽ سسٽم به ختم ڪيو ويو آهي، پر هڪڙي ملڪ جو ماڻهو اُن ۾ جڏهن داخل ٿئي ٿو ته کيس راهداريءَ جي ضرورت پوي ٿي. پر سنڌ جي حالت ڇا آ هي؟ هتي ويزا، پاسپورٽ ته ڇا، پر ٽڪيٽ جي به ضرورت نه آهي. ’شاليمار ۽ عوامي ايڪسپريسون‘ پنجاب مان نڪرن ٿيون ته حامله بڻجي نڪرن ٿيون ۽ گهوٽڪي ۽ ڏهرڪي پهچندي، عاقل ۽ بالغ، وڏن مٿن وارا ٻار ڄڻڻ شروع ڪن ٿيون، جن جي هڪڙي هٿ ۾ حقو ۽ ٻئي هٿ ۾ کٽ هوندي آهي، جيڪي چون ٿا: ”سانون زمين ليڻي سِي.“
قومون مڪمل طور غلام تڏهن ٿينديون آهن، جڏهن اُن قوم جو ڪوبه طبقو پنهنجي مرضيءَ سان آئين نه ٺاهي سگهي. مزدور جيڪڏهن اقتدار ۾ اچي وڃن ته پورهيت جي ڀلي جوآئين ۽ قانون نه ٺاهي سگهن. اڄ ڪلهه اقتدار ۾ وڏيرا ۽ سردار ويٺا آهن، ڪالا باغ ڊئم ۽ ٿل ڪئنال خلاف اسيمبليءَ ۾ ٽي ڀيرا قراردادون پاس ڪيو ويٺا آهن، پر انهن کي ڪير کنگهي به ڪونه ٿو ۽ اهي قراردادون قانون جي حيثيت به اختيار نه ڪري سگهيون آهن. اهڙي غلام قوم، اهڙي غلام ملڪ ۾ مڪمل تبديلي فقط ’سياسي جدوجهد ۽ سياسي اقتدار‘ جي ذريعي آڻي سگهجي ٿي.
اسان جي دوست شهيد سميع الله ڪلهوڙي به ٻين گهڻن سان گڏجي، انهيءَ راهه جو پنڌ اختيار ڪيو هو ۽ هو اُنهيءَ پنڌ ۾ اذيتون ۽ عذاب سهندي شهيد ٿي ويو.
مون کي سائين جي. ايم. سيد جا لفظ ياد اچن ٿا. پاڪستان ۽ سنڌ جي تمام وڏي ماڻهوءَ [ذوالفقار علي ڀُٽي] کي ڦاسي ڏني وئي هئي، مون سائين جي. ايم. سيد کي چيو ته: ”انتقام جو ڪهڙو طريقو آهي؟“ سائينءَ چيو ته: ”انتقام جو اِهو طريقو آهي ته اسان جبل جا ماڻهو آهيون، جڏهن اسان جو ڪو عزيز قتل ٿيندو آهي ته ڪارا پٽڪا ٻڌندا آهيون ۽ جيڪڏهن هڪڙي ماڻهوءَ ڏوهه ڪيو آهي ته اُن هڪڙي کان انتقام وٺندا آهيون. جيڪڏهن گهڻن ڏوهه ڪيو آهي ته گهڻن کان انتقام وٺنداسين. جيڪڏهن ڪنهن قوم ڏوهه ڪيو آهي ته اُن قوم کان انتقام وٺنداسين. هي ڏوهه [ڀُٽي جي ڦاسيءَ جو] پنجابي قوم ڪيو آهي، اُنهيءَ جو انتقام اِهو آهي ته هنن فوجين جون ورديون، ٻٻرن جي ٽارين تي ٽنگيل نظر اچن ۽ ڪوبه [غاصب] پنجابي سنڌ ۾ نظر نه اچي.“ اهو هو رستو، جنهن رستي تي ڪڏهن ته ٿورا ماڻهو هئا، پر اڄ ڪيترا ماڻهو آهن، اڃا به گهڻن ماڻهن جي ضرورت پوندي.
هونئن به پارٽين ۾ سموري قوم شامل نه ٿيندي آهي، پر سموري قوم پارٽيءَ جي ڇپر ۽ ڇانوَ هوندي آهي. پارٽين ۾ ٿورا ماڻهو هوندا آهن. چين جي آبادي هڪ ارب کان مٿي آهي، دنيا جي وڏي ۾ وڏي ڪميونسٽ پارٽي چين جي آهي ۽ اُن جي ميمبرشپ جو تعداد 10 ڪروڙن کان مٿي ناهي. اُهي 10 ڪروڙ ماڻهو هڪ ارب ماڻهن لاءِ جدوجهد ڪن ٿا، اُن جي ترقي ۽ خوشحاليءَ لاءِ جدوجهد ڪن ٿا- ته پارٽين ۾ ٿوررا ماڻهو هوندا آهن. گهڻي ميمبرشپ نه هوندي آهي، پر اُها قوم، پارٽيءَ جي نصب العين کي پنهنجو نصب العين سمجهندي آهي. پارٽيءَ جي ڪارڪن کي پنهنجو ٻار ۽ ٻَچو ڪري سمجهندي آهي، جيئن مون مٿي چيو آهي ته پاڪستان ۾ قانون نالي ڪابه شيءِ ناهي، هتي پوليس آفيسر کي ايڏا اختيار هوندا آهن، جيڏا پاڪستان جي چيف جسٽس کي به نه آهن.
اڄ شهيد سميع الله ڪلهوڙي کي قتل ڪندڙَ، ٻين کي ڌمڪيون ڏين ٿا ته هو ’عدالت کانسواءِ قتل‘ (Extra judicial killings) ڪرڻ جا ماهر آهن ۽ ٻين سان به اهڙو نمونو اختيار ڪندا، جيڪو سميع الله سان ڪيو ويو آهي، جيڪو ممتاز چانڊئي سان ڪيو ويو آهي يا فلاڻي سان ڪيو ويو آهي، پر آءٌ پنهنجي قلم ذريعي اُنهن غاصبن کي ٻڌائڻ ٿو چاهيان ته اهڙيون ڳالهيون ڪرڻ وارا جنرل ڊائر جي انجام کي ياد رکن!
هتي آءٌ هڪڙو مثال ڏيڻ چاهيندس ته مفتي محمود کي هڪڙي ڀيري ڀُٽي صاحب چيو ته ’تو هٽلر پڙهيو آهي؟‘ مفتي صاحب چيو ته ’نه!‘ ڀٽي صاحب کيس چيو ته: ’آءٌ پڙهان پيو ته هو مخالفن سان ڪيئن منهن ڏيندو هو‘، مفتي صاحب کيس چيو ته: ’ها، هو مخالفن سان منهن ڏيندو هو، پر مهرباني ڪري هٽلر جي انجام کي به ضرور پڙهي ڇڏيندا.‘
اِهي ڌمڪيون ڏيندڙ، جنرل ڊائر ۽ هٽلر جي انجام کي پڙهي ڇڏين. فرد ختم ٿي سگهن ٿا، قومون ڏاڍيون دير سان ختم ٿينديون آهن، سنڌي قوم، جنهن تي سِڪندر يونانيءَ کان وٺي چارلس نيپيئر تائين، چارلس نيپيئر کان وٺي پرويز مشرف تائين اُهو ڪهڙو ظلم ۽ جبر آهي، جيڪو اختيار نه ڪيو ويو آهي. اسان تي مختلف ٻوليون مڙهيون ويون آهن. هتي مختلف نسل آباد ڪيا ويا آهن، پر سنڌي ٻولي اڄ به ڳوٺ ڳوٺ ۾ ڳالهائي وڃي ٿي، سنڌي مهانڊا، سنڌي چهرا، سنڌي نقش نگار، سنڌي مُرڪون، سنڌي گيت، سنڌي لوليون، سنڌي ٻوليون، اڄ به جيئريون آهن. آءٌ کين صلاح ڏيندس ته هيءَ قوم ڏاڍي سخت جان قوم آهي، هن کي مارڻ ڪو سولو ڪم نه آهي، فرد مري سگهن ٿا، پر قوم نه.
بي موت مئا، تو لاءِ ڪٺا، انسان هزارين مان نه رڳو!
هن دنيا ۾ اي ديسَ هُيا، نادان هزارين مان نه رڳو!
آءٌ سمجهان ٿو ته هن تحرير جي عنوان تي ڪافي پڙهندڙ ڇرڪي پوندا ته سميع الله، سنڌ جي آزاديءَ جو ’منگل پانڊي‘ ڪيئن آهي، ۽ منگل پانڊي ڪير هو؟
’منگل پانڊي‘ هندستان جي جنگ آزاديءَ ۾،1857ع واري تحريڪ جو اُهو مجاهد هو، جنهن انگريز فوجين تي پهرين گولي هلائي هئي، ۽ نتيجي طور کيس ماريو ويو هو- ۽ سميع الله به هن دور ۾ آزاديءَ جي نعري هيٺ جدوجهد ڪندڙ خالص سياسي بنيادن تي شهيد ٿيندڙ پهريون نوجوان آهي. هنن ٻنهي ۾ ٻي هڪجهڙائي اِها به آهي ته منگل پانڊي طئي ٿيل تاريخ کان اڳ ۾ بغاوت جي شروعات ڪري ڇڏي، ۽ سميع الله به شايد منگل پانڊي وانگر وقت ۽ تاريخ جو انتظار ڪرڻ مناسب نه سمجهيو ۽ شايد هن سمجهيو ته دلين ۾ محبتن جا گلاب پوکڻ جي ڪائي مند نه هوندي آهي ۽ ڌرتين لاءِ آزادين جو استقبال ڪرڻ انسان کي پاڻ ئي طئي ڪرڻو آهي، زمين هن وقت رت جو ريج گهري ٿي، اُن لاءِ هڪڙي انسان جو رت ئي شايد ٻين کي وڌيڪ رت ڏيڻ لاءِ اُتساهي سگهي. جيئن قومن جي زوال جو وقت ۽ تاريخ طئي ڪري نه ٿي سگهجي، بلڪل انهيءَ ئي طريقي سان هڪ اهڙي قوم ۾، جيڪا آزاديءَ جي لذت تائين صدين کان وٺي محروم هجي، تنهن ۾ رت سان ڏيئو روشن ڪرڻ لاءِ وقت جو انتظار ڪرڻ، اُن قوم کي وڌيڪ آزاديءَ جي لذت کان صدين کان ناآشنا رکڻ جو ڪارڻ بڻبو. دراصل آزادي ڪڏهن ڪڏهن ته پريءَ جي روپ ۾ ايندي آهي. اُن وقت اُن آزاديءَ جا پرستار پنهنجي اکين جا ڇپرَ سندس پيرن هيٺان ڌريندا آهن، ۽ ڪڏهن ڪڏهن هوءَ خونخوار ديويءَ جي روپ ۾ به ايندي آهي، اُن وقت آزاديءَ جا متوالا، پنهنجين ڳچين جا ڳچ ڏيڻ ۽ سندس کاڄ بنائڻ لاءِ تيار هوندا آهن. اُنهيءَ ڪري ئي ڪنهن يوناني شاعر، قديم دور ۾ چيو هو ته: ”اي آزادي! تون اچ، هر صورت ۾ اچ! جي تون محبوبا جي روپ ۾ ايندينءَ ته اسان تنهنجي چانڊوڪيءَ جهڙي چهري کي پنهنجن ڪشادن سينن ۾ جڳهه ڏينداسون، ۽ جي تون رت پياڪ ديويءَ جي روپ ۾ ايندينءَ، ته اسان جي ڳڀرن جا ڪنڌ، تنهنجي رت جي پياس ٻُجهائڻ لاءِ حاضر هوندا. پر تون اچ! ڪنهن به صورت ۾ اچ!“- ۽ سميع الله ڪلهوڙي، وقت، تاريخ ۽ حالتن جو تعين، عالمي حالتن، مددي قوتن ۽ عوامي اُڀارَ تي ڀاڙڻ بدران پنهنجي ارادي ۽ عزم تي رکي، سنڌ ۾ پنهنجي رَت سان آزاديءَ جي جوتِ جلائي ڇڏي: بقول شيخ اياز:
جي تون ايندي رات، الا او رات، ته منهنجي راتِ امر ٿي ويندي.
پر جي کاڌم مات، ته منهنجي مات امر ٿي ويندي!
سميع الله جي شهادت جيتوڻيڪ هن ٿورڙي وقت ۾ اها جوت جلائي نه سگهي آهي، پر ڪٺور دلين کي هن جي شهادت جي عظمت جي محرابن ۾ سجدا ڪرڻ تي مجبور ضرور ڪيو آهي، ۽ ڪيترائي بهادر ۽ بانڪا، اُن قربانيءَ تي پنهنجي دلين ۾ شرمسار آهن ته، اي شهيد! تو اُهو ڪجهه ڪيو، جيڪو اسان نه ڪري سگهياسون، فارسيءَ جي هن مصرع وانگر:
اين ڪار از تو آيد و مردان چُنين ڪند.
[ها، هي تون ئي ڪري سگهين ٿو ۽ مڙس ماڻهو ائين ئي ڪري سگهندا آهن.]
زندگيءَ جو قافلو هلندو رهندو، اُنهيءَ ۾ ڪيئي انسان مرندا ۽ ڄمندا رهندا، ۽ هر عورت، پنهنجي گرڀ- وتي پيٽ ڏانهن ڏسي، ائين سوچيندي ته هن مان اهڙو سندر ۽ هوشيار ٻار ڄمندو، جيڪو اڳتي هلي اسان جي لاءِ خوشين جا خزانا کوليندو ۽ دولت سان مالا مال ڪندو، پر سنڌ ۾ ڪي ڪي مائرون اهڙيون هيون، آهن ۽ پيدا ٿينديون، جيڪي پنهنجي ڀاري پيٽ ڏانهن ڏسي، اِهو سوچينديون ته هن مان ڪو دودو ۽ دريا خان پيدا ٿيندو، يا بختاوَر ۽ مالهان پيدا ٿينديون. اها [ماءُ] ماڻهن کي ٻڌائيندي ته منهنجو پيار، منهنجو وصل، منهنجون آسون ۽ اميدون، سنڌ جي برپٽ کي سائو يا ريٽو ڏسڻ چاهين ٿيون ۽ شايد سميع الله جي ماءُ به اهڙي ئي آرزو سيني ۾ سانڍي هجي!
مون کي اُميد نه هئي ته هي ننڍڙو ڇيڳرو ڇوڪرو، جيڪو پنهنجي شاديءَ وقت ضد ڪري ته ’منهنجو نڪاح عبدالواحد آريسر پڙهائي‘، ۽ جڏهن کيس پهريون پُٽ ڄمي ته ’اُن جو نالو به آريسر ئي رکي‘، اُهو اڳتي هلي آريسر جي عشق کان باغي ٿي، سنڌ سان ايڏو بلند عشقَ ڪري، جو سنڌ لاءِ ساهُه ڏئي، سڄيءَ سنڌ جو ويساهه بنجي وڃي!
آءٌ سندس طريقه ڪار يا ٻين ڪيترين ڳالهين سان سهمت نه هوندي به سنڌ سان سندس عشقَ کي سلام ڪريان ٿو، ۽ مون کي سائين جي. ايم. سيد جا اُهي لفظ ياد اچن ٿا، جڏهن آءٌ آرميءَ جي ٽارچر سيل مان نڪري، سائينءَ وٽ سَن پهتو هوس، ۽ بيمار هئڻ جي ڪري باٿ روم ڏانهن هليو ويس ته سائينءَ منهنجي دوستن: نثار هڪڙي ۽ وهاب ڀيي کان پڇيو ته: ”آريسر ڇا ٿو چوي؟“ هنن ٻڌايو ته: ”سائين آريسر ٻڌائي ٿو ته جان ۽ ايمان ٻئي سلامت کڻي آيو آهيان.“، سائينءَ کين چيو ته: ”جان ۽ ايمان، معمولي شيون آهن، ڇا هو عشق به سلامت کڻي آيو آهي؟“ جڏهن آءٌ موٽي آيس ته سائينءَ مون کان اهو سوال ڪيو ۽ مون جواب ڏنو ته: ”سائين! اها عشق جي ئي سلامتي هئي، جنهن جان ۽ ايمان کي سلامت رکيو.“
- ۽ سميع الله، عشق جي آڌار تي جان قربان ڪري ويٺو، پر سندس عشق ۽ ايمان، سنڌ جي سُتل ضمير لاءِ ڪنواري بدن جي خوشبوءِ جو ڪم ڏيندا رهندا، ۽ شايد ئي ڪو هتي سمجهي سگهي ته عشق جي سلامتيءَ لاءِ جان جي قرباني، ساري ڏيهه کي ’ڏيئڙا ڏيئڙا‘ بنائي ڇڏيندي. بس! سميع الله جي رَت جي اُنهن ڏيئڙن کي آءٌ سلام ڪريان ٿو ۽ ڪاش! منهنجو وس پُڄي ها ته آءٌ کيس اياز ۽ نياز همايونيءَ جي سِٽن جو ڪفن پارائي دفن ڪريان ها، ڇو ته اجرڪ ته اڄڪلهه غدارن جي موت تي به وڌا ويندا آهن.
آزاديءَ جي تحريڪن ۾ نوجوانن جون شهادتون، قومن کي منزل تي پهچائڻ لاءِ پُلين جو ڪم ڏينديون آهن ۽ سميع الله پنهنجي شهادت جي ذريعي اها پل تعمير ڪري ويو آهي. اسان کي نه صرف اُن پل جي حفاظت ڪرڻي آهي، پر پوري قوم کي اُن پل تان گذارڻو آهي.
-