هي لاش ڪنهن جو آهي؟ [ڪامريڊ نذير عباسي]
اسپتال جي سرد خاني ۾ هي چچريل، چيڀاٽيل ۽ رتو ڇاڻ لاش پيو آهي، جنهن جي چهري تي لانگ بوٽن جي ڪوڪن جا نشان آهن؛ جنهن جي ڇاتيءَ تي ڇُرن جا گهاءَ آهن؛ جنهن جو عضوو عضوو چِٿيل چيڀاٽيل ۽ وڍيل آهي. اُن لاش جي انهيءَ حالت ۽ ڪيفيت کان پوءِ به سنگينون ٽنبيل رائفلون اُڀيون آهن ۽ اسپتال جي دروازي تي پوري ڪمپنيءَ جو پهرو آهي.
ها، پر پوءِ به اُن لاشَ جي چهري تي نفرت، عظمت، تقدس ۽ معصوميت جون ريکائون اُڀري، اونداهيءَ ۾ روشنيءَ جا ڪرڻا پکيڙي رهيو ن آهن. اِهو لاش اڪيلو آهي، مٿس ڪوبه معصوم، ’بابا‘ چئي ڳوڙها ڳاڙڻ وارو ناهي؛ ڪوبه جوڀن ڳوڙهن سان اُن لاش جي حرارت کي ٿڌاڻ پهچائڻ وارو ناهي. سرد خاني ۾ پيل اُن لاش جي گرمي ۽ تپاڻ، ڪولڊ اسٽوريج جي ديوارن کي رجائي رهي آهي. نيٺ اهو لاش ڪنهن جو آهي، جيڪو هيڏي وڏي شهرَ ۾ ائين اڪيلو بيوسيءَ واريءَ حالت ۾ ڪنهن جو انتظار ڪري رهيو آهي؛ ڪا صدا ڪري رهيو آهي؟ جنهن جي چپن تي موت کان پوءِ به هڪ اهڙي للڪار آهي، جنهن جو تسلسل ڪنهن فرد جي موت سان ٽُٽندو نه آهي ۽ نه ئي ٽُٽڻو آهي. جنهن جي رت هاڻين اکين ۾ اهڙي جوت جلي رهي آهي، جنهن جي جيت به امر ٿيندي آهي ۽ جنهن جو موت به مات نه کائيندو آهي. جنهن جي بيجان جسم ۾ اها حشمت ۽ هيبت آهي، جو ڏانهنس اُڀيون ٿيل سنگينون، ڪنهن ايندڙ سمي جي خوف کان ڏڪي رهيون آهن: جيڪو سمو، اُنهن سنگينن جي مالڪن ڏانهن سنڌوءَ جي وهڪري وانگر وڃي رهيو آهي؛ ڪڻڪ جي سلي وانگر وڌي رهيو آهي؛ هماليا جي ڪِرندڙ ڇپ وانگر تيزيءَ سان ڊوڙندو پيو اچي؛ جيڪو طوفان بڻجي، وڄ جي روپ ۾ گجگوڙ ڪندو اچي رهيو آهي: سج جي سونهري رٿ تي سوار ٿي، سالازارن جا ڪنڌ مروٽيندو، بادشاهن کي گهٽين ۾ گهليندو، اميرن جا اوجهه ڪڍندو ۽ مذهبي مهندارن جا سينا لتاڙيندو، وحشت، جنون، قهر ۽ ڪڙڪاٽ ڪندو اچي رهيو آهي. هن جي ٻانهن ۾ ديوتائن جا ٻل آهن، اکين ۾ باهه جا شعلا آهن، زبان ۾ تلوار جي تيزي آهي. اهڙي وقت جي ويجهڙائيءَ کان سِنگينون ڏڪي رهيون آهن؛ اعزازي ٻلا ڪِري رهيا آهن؛ ورديون ڪپهه جي پرزن وانگر اڏامي رهيون آهن- ۽ گهُگهه اونداهيءَ ۾ اُهو وقت، باترتيب ۽ منظم عوام جي ڪلهن تي سوار آهي، جن جي هٿن ۾ ڪڏهن نه وسامندڙ مشعلون آهن، ۽ اُهي مشعلون امر اگنيءَ جون آهن. اُنهيءَ امر اگنيءَ جي شعلن ۾ هر اهڙو لاش، هڪ نئين مشعل جو، نئين جهنڊي جو ۽ نئين نعري جو اضافو ڪندو ويندو آهي. پر اِهو لاش ڪنهن جو آهي؛ جنهن تي بيٺل پهريدار به ڊنل آهن، ته سنگينون به ڏڪي رهيون آهن ۽ ورديون به ڪپهه جي پُوڻين وانگر اڏامنديون نظر اچن ٿيون؟
اهو لاش، دنيا جو قديم ترين، مشهور ترين ۽ گمنام ترين لاش آهي. ها، اِهو لاش يسوع مسيح جو آهي، جيڪو صليب تي لٽڪيل آهي. اهو لاش حڪيم مانيءَ جو آهي، جنهن جي فڪر ۽ فن کي وقت جي اقتدار جي طوائف ۽ اُن جي محافظ ڀڙوي، پنهنجي جسمن لاءِ تيزاب پئي سمجهيو؛ نتيجي طور هن کي جيئري ساڙيو ويو هو. اهو لاش سينيڪا جو آهي، جنهن کي روم جي نيرو خودڪشيءَ تي مجبور ڪيو هو. اهو لاش شاهه عنايت جو آهي، جنهن کي قرآن وچ ۾ رکي [دغا سان] ڪُٺو ويو هو؛ ۽ اهو لاش، هيمون ڪالاڻيءَ ۽ جيولس فيوچڪ جو لاش آهي. اهو لاش، هر انهيءَ باضمير اديب، شاعر، دانشور ۽ سياسي ڪارڪن جو آهي، جنهن جي روحَ، فوجي جنتا جي ٽشو پيپرن جهڙن فرمانن مطابق سجدن ڪرڻ کان انڪار ڪيو آهي- ۽ جن جا سجدا صرف پنهنجي مادر وطن جي عوام جي خوشيءَ ۽ خوشحاليءَ لاءِ وقف رهيا آهن. جيڪڏهن تون ۽ مان، هو ۽ هي، باضمير آهيون ته اِهو لاش اسان سڀني جو آهي. اي! اهي انسانو، جيڪي نرم بسترن تي عياشيءَ سان سُتا پيا آهيون، سوچيو! ڪٿي اهو لاش توهان جي پٽ، پوٽي، ڏوهٽي يا نياڻي جو ته نه آهي؟ اهو لاش پوريءَ دنيا جي حريت ۽ آزادي پسند نوجوانن جو لاش آهي. انهيءَ لاش جي روپ ۾ مون کي احمد لاسي، مير داد خان، ڀڳت سنگهه، دت، چي گويرا ۽ قادر صديقي نظر اچي رهيا آهن. ها! هيءُ لاش هر انهيءَ سنڌيءَ جو آهي، جنهن جي ذهن ۽ ضمير جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ذرو به غيرت جو باقي آهي. ها؛ هيءُ لاش تنهنجو به آهي ته منهنجو به آهي. هيءُ لاش ڏاهر جو به ٿي سگهي ٿو ۽ هر وڙهندڙ منهنجي ڀاءُ جو به ٿي سگهي ٿو. ها! اهو لاش اڄ ٽهڪ ڏئي رهيو آهي: تنهنجيءَ منهنجيءَ بيغيرتيءَ، بزدليءَ، بيحيائيءَ ۽ دلال پائيءَ تي! اهو ٽهڪ ڏئي رهيو آهي اُنهن سنگينن جي ٽُٽڻ جي آواز تي! اهو ٽهڪ ڏئي رهيو آهي. عوام جي هٿن ۾ کنيل امر اگنيءَ جي مشعلن جي روشنيءَ تي! اهو ٽهڪ ڏئي رهيو آهي؛ پڃيل ڪپهه جي ذرن وانگر اڏامندڙ وردين جي چيٿڙن تي! اهو ٽهڪَ ڏئي رهيو آهي، پنهنجي دائمي ۽ ابدي فتح جي يقين تي، عوام جي آزاديءَ جي ايمان تي! ظلم جي زنجيرن جي پگهرڻ واري ويساهه ۽ پنهنجي ماتر ڀوميءَ جي هر بک؛ ڏک ۽ مصيبت کان آزاديءَ واري وشواس تي هو ٽهڪ ڏئي رهيو آهي!
اي سنڌي انسانو! انهيءَ لاش جي روپ ۾ اوهان سڀ ٽنگيا پيا آهيو. مردؤ ۽ عورتو! وڏيرؤ ۽ هاريو! ڊاڪٽرؤ ۽ مريضو! تمام بي شمار بندوقون اوهان جي سينن ڏانهن سِڌيون ٿيل آهن ۽ ڪنهن به وقت توهان جا لاش به ائين لٽڪيل نظر ايندا. اهو اوهان کي ڪراچيءَ، اسپتال جي سرد خاني ۾ پيل لاش وڏي واڪي ٻڌائي رهيو آهي. اهو لاش، سنڌ جي هڪ ڪميونسٽ حُريت پسند جو آهي، جنهن جو نالو نذير عباسي آهي. شايد! توهان نه سڃاڻندا هجو، ڇو ته توهان يا مير علي مراد کي سڃاڻندا آهيو يا چارلس نيپئر کي!
***
(2)
جڏهن وقت ۽ تاريخ جو سنجوڳ ٿيو،
اُن سنجوڳ کي صديون گذريون.
صدين پڄاڻان
جُڳن جي بي پناهه پيڙا کان پوءِ
تاريخ جي ڪُکِ،
وقت جي پٽ کي جنم ڏنو.
اهو اڪيلو پٽ تون هئين!
منهنجو ايمان آهي،
دشمن جي گولي
تنهنجي يقين جي سيني ۾ سوراخ ڪري نه سگهندي.
اي منهنجا دوست!
ديس جي انبوهه ۾ اڻ ڄاتل وانگر ماريل
اي منهنجا پيارا!
مون توکي هميشه سمجهيو هو،
دل کان ويجهو،
۽ ماڻهن جي نظر ۾ هئين،
ڀٽائيءَ جو ڪيڏارو!
(3)
هم جو تاريک راتون مين ماري گئي!
تيري هونٽون ڪي پهولون کي چاهت مين هم،
دام کي خشک ٽهني په واري گئي
تيري باتون کي شمعون کي حسرت مين هم
نيم تاريک راتون مين ماري گئي!
(فيض)
نذير عباسي ماريو ويو. هن ڌرتيءَ جو هڪ اهڙو نوجوان، جيڪو ماءُ جي ٿڃ وانگر سادو ۽ خالص هو. جنهن جي طبيعت امن جي ڪبوتر جهڙي نرم هئي، اُن کي فوجي بوٽن چيڀاٽي ڇڏيو. افسوس رڳو اهو اٿم ته نذير جي ساهه جي قيمت، سنڌ جي اندر ايتري به اهميت نه رهي، جيتري شيرين جي مغربي زهر آلوده جسم جي!
نذير عباسي منهنجو دوست هو، منهنجو ڀاءُ هو، جيل جو ساٿي هو، پر بهادر شخصيت جو مالڪ هو. نذير عباسيءَ کي ڏسي چئي سگهبو هو ته هڪ انقلابي نظريو، جنهن قسم جي مثالي شخصيت تعمير ڪندو آهي، سا نذير جهڙي ئي هوندي آهي. هو چاچي هوچي منهه جهڙو سادو هوندو هو. بک ۽ ڏک هن وٽ ڪابه حيثيت نه رکندا هئا. هو پورو هڪ سال جيل ۾ مون سان گڏ رهيو هو. اُنهيءَ عرصي دوران مون هن کي ڪڏهن به ڪاوڙيل نه ڏٺو. هميشه لطيف جي کاهوڙين وانگر غربت ۾ گذاريندو هو. ڪراچيءَ جا ڪميونسٽ سندس ڪابه پرگهور نه لهندا هئا. ايتري قدر جو هڪ سال ۾ هن کي هڪ هوائي چپل به وٺي نه ڏنائون، پر هو کين پارٽي ۽ نظريي جي عظيم مفاد خاطر ڪجهه به نه چوندو هو، جيتوڻيڪ پناهگير ڪميونسٽ هر شنوائيءَ تي سامان جون ٻوريون ڀري کڻي ايندا هئا. پناهگير ڪميونسٽ لڏي ۾ نذير عباسيءَ جهڙا سُلڇڻا نينگر ائين محسوس ٿيندا هئا، جيئن ڪنگن جي وچ ۾ هنج. شايد ٿورن دوستن کي خبر هجي ته نذير هڪ سٺو طنز نگار ليکڪ به هو، جيتوڻيڪ اُن لاءِ هن پنهنجو نالو ڪڏهن به استعمال نه ڪيو. اڄ منهنجو دوست تمام پري هليو ويو آهي، انتهائي بيوسيءَ واري حالت ۾. نذير جي موت جو ٻڌي مون جهڙي اهنسائيءَ جي دل ۾ به هٿيار کڻڻ جو جذبو وقتي طرح پيدا ٿيو آهي.