چنڊ جي چانڊوڪي ۽ سج جي ڪرڻن مان ٺهيل ماڻهو [شهيد قيوم منگي]
جيءَ اچي نه جهل،
توکي ڪهڙي ڪل،
مون کان سنڌ نه وسري!
تون ڇا ڄاڻين اوپرا، تو کي ڪهڙي ڪل،
مون کان سنڌ نه وسري!
ڪارونجهر جون ڪامڻيون، ڳاڱين ڳاڙها ڳل،
مون کان سنڌ نه وسري!
- ٽيون شاعر نياز همايوني آهي، جنهن جا ٻه شعر، سنڌ وطن جي حب ۽ آزاديءَ لاءِ سندس تڙپ جو بي مثال اظهار آهن:
رُوئندي رُوئندي نير کٽي ويا، لهو اچي ويو لڙڪن ۾،
آءٌ ڪيئن کلندي کير پيان، منهنجي سنڌڙي آهي، سڏڪن ۾!
پنهنجي حجت آهه ته پنهنجي ملڪ ۾ پنهنجو نظام رهي.
ڌارئي جي ڪا ڌاڪ نه گهرجي، سنڌ نه ڪنهن جي غلام رهي!
شهيدن مان پهريون شهيد الله بخش سومرو آهي، جنهن برطانوي راڄ دوران خانداني طرح انگريزن طرفان مليل لقبن کي اعزاز بدران لعنت سمجهي ٿُڏي ڇڏيو ۽ سنڌ جي گورنر طرفان سنڌ اسيمبليءَ جي اختيارن ۾ بيجا مداخلت خلاف احتجاج طور وڏ وزارت جي ڪرسيءَ کي لت هڻي، ڪراچي ڇڏي شڪارپور اچي رهيو- ۽ سنڌ خاطر ٽانگي تي سوار هئڻ وقت [گوليءَ جو شڪار ٿي] شهادت جو جام پي، سنڌ جي شهيدن جي صف ۾ شامل ٿي ويو ۽ ٻيو شهيد قيوم منگي آهي.
قيوم منگيءَ کي ڏسي، مون کي الائي ڇو محسوس ٿيندو هو ته
خالقِ ڪائنات هڪ ڏينهن واندو ويٺو هو ۽ اُن پنهنجي مختلف تخليقَن مان ڪجهه جُزا چونڊيا/ کنيا. هڪڙي چَپٽي چوڏهينءَ جي چنڊ جي چانڊوڪيءَ مان، ٻي چپٽي سِج جي ڪِرڻن مان، ڪجهه پنکڙيون گُلن جون ۽ ڪجهه ماڪ ڦڙا، مينهن وساڙن جي ڪُوملتا ۽ ڪارونجهر جي ڪورَ تان روپلي ڪولهيءَ جا ڪجهه رَت ڦڙا ۽ مورن جون ڪجهه دانهون، اِهو سڀ ڪجهه گڏ ڪري، اُن ۾ لپَ سنڌوءَ جي مٽي ۽ راڳ جا سُر کڻي هڪ انسان کي تخليق ڪيو، جنهن جو نالو قيوم منگي هو- ۽ هو سڄي زندگي اُنهيءَ تخليق جو مظهر رهيو: ڪڏهن مورَ جي دانهن، ڪڏهن چنڊَ جي چانڊوڪي، ڪڏهن سج ديوتا جو جلالُ، ڪڏهن روپلي ڪولهيءَ جي اڏولتا، ڪڏهن راڳ جي اُها تانَ ۽ صدا، جنهن جي نه ابتدا هوندي آهي نه انتها هوندي آهي. هو اسان جو اهڙو ئي ماڻهو هو. جڏهن ڳالهائيندو هو ته سندس لفظن مان نه رڳو ڇاڇري تي پِرهَه ڦٽندي هئي، پر ڪارونجهر جي سُرمائي سونهن، سموريءَ سنڌ کي واسي ڇڏيندي هئي. ٻين واسطن سان گڏ ’شهيد قيوم‘ سان منهنجي هڪڙي اها به محبت هئي ته شڪارپور جي سُونهن ۾ ڪارونجهر جي هيري روپلي ڪولهيءَ جو تِلڪ جِرڪيو ٿي، ۽ پوءِ واقعي ايئن ثابت ٿيو. اِهو ممڪن هو ۽ آهي، انهيءَ سان گڏ آريسر ۽ شهيد قيوم منگيءَ ۾ هڪڙو رشتو سائين جي. ايم. سيد جي سدا بهادر جدوجهد، شيخ اياز ۽ نياز همايونيءَ جي لازوال شاعري به هئي- ۽ پوءِ اسان گڏجي ۽ ڳنڍجي وياسين ٻن عاشقن وانگر ۽ ڳنڍير جي ڳنڍين وانگر- ۽ اهو لاڳاپو ۽ ڳانڍاپو، سنڌ جي آزاديءَ ۽ محبت وارو هو يعني شڪارپور ۽ امر ڪوٽ، سنڌو ديش جي آزاديءَ لاءِ اِئين ملي ويا. جيئن روپلي ڪولهيءَ جي ڦاسيءَ جو ڦندو ۽ شهيد الهه بخش سومري جي سيني ۾ لڳل گولي، مجاهدانه تاريخ جو هڪ ئي باب بڻجي ويا، پوءِ اسان پاڻ ۾ نه ٽُٽڻ جو وچن ڪيو، هو وچن پاري ويو ۽ آءٌ منتظر آهيان. اُن ڪري، مون هڪ ڀيري اعجاز منگيءَ جي سوال جي جواب ۾ چيو هو ته: ”مون کي گوليءَ جو موت پسند آهي، جيتوڻيڪ مون کي اُن گوليءَ کان نفرت آهي، جيڪا مهاتما گانڌيءَ ۽ شيخ مجيب کي لڳي هئي. آزاديءَ جي راهه ۾ گوليءَ جو موت ايڏو دلڪش هوندو آهي، جيڏو دلڪش بيدل مسرور جو آواز، اُن وقت ٿي ويندو آهي، جڏهن هو آزاديءَ لاءِ لکيل اياز جو ڪوئي گيت ڳائيندو آهي.“
شهيد قيوم منگيءَ جي شهادت جي اڄوڪي ڏينهن تي اسان کي اهو وچن ڪرڻ گهرجي ته شهيدُ، جنهن پارٽيءَ، جنهن نعري ۽ جنهن جهنڊي هيٺ پنهنجي جان قربان ڪئي، اُن پارٽيءَ کي ٽُٽڻ نه ڏيون ۽ جيڪو شخص اُن پارٽيءَ کي ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪري، اُن کي شهيد جي رت سان غداري ڪندڙ سمجهون. ڇو ته شهادتون نه رڳو پارٽين کي متحد ڪنديون آهن، پر قومن کي به متحد ۽ سرگرم ڪنديون آهن، جيڪڏهن اسان جي شهيدن جو رَتُ، ڪن بدنيت ماڻهن جي عملن ڪري اُهو ڪردار ادا نه ٿو ڪري ته ماڻهو اسان کي مهڻا ڏيندا ته توهان جي شهيدن جو رت، شهادت واري حقيقي جذبي کان خالي هو. اچو ته شهيدن جي رت سان روشن ٿيل مشعل، ڪارونجهر جي رهاڪو، ڪلاشنڪوف کڻندڙ ٻروچ جي هٿ بدران ڪارونجهر جي ڪورَ تي مانيءَ لاءِ واجهائيندڙ ڪولهيءَ جي ٻار جي هٿ ۾ ڏيئي ڇڏيون. اُهو ئي اسان جو فرض آهي ۽ اِها ئي شهيد جي قربانيءَ جي گهرج آهي.
باقي رهيو اڄ [شهيد جي ورسيءَ جي موقعي تي] انتظاميه جو رويو، اُن باري ۾ آءٌ هڪ تاريخي واقعو بيان ڪندس، ۽ اُن جي ڪا به مذمت نه ڪندس. واقعو هي آهي ته جڏهن هندستان آزاد ٿيو، تڏهن اُن جو وزير داخلا سردار رلڀ ڀائي پٽيل ٿيو ۽ اُن سموري ڪامورا شاهيءَ جو اجلاس گهرايو. ڪامورا شاهيءَ ۾ ٿرٿلو مچي ويو ته هاڻي الائي ڇا ٿيندو: ڇو ته هي اُهو ماڻهو آهي، جنهن کي اسان لٺيون هڻي رَتورت ڪيو هو ۽ هٿڪڙيون هڻي لاڪ اَپ ۾ ڌِڪيو هو. اڄ الائي ڇا ڪندو؟ پٽيل صاحب اُتي مختصر تقرير ڪئي، جنهن ۾ چيائين ته: ”ڪالهه توهان جي سوڀ جو ڏينهن هو ۽ اڄ اسان جي سوڀ جو ڏينهن آهي. ڪالهه توهان اسان کي شرمسار ٿي ڪرڻ چاهيو، پر اڄ اسين عزت مند آهيون ۽ توهان شرمسار آهيو. توهان ڊڄو نه. هندستان جي ماڻهن سان توهان جيڪو سُلوڪ ڪيو آهي، جنهن جي ڪري اڄ شرمسار آهيو، اُن سلوڪ کي تبديل ڪريو. اسين توهان کان ڪو به انتقام نه وٺنداسين.“ ساڳي ڳالهه آءٌ سنڌ جي ڪامورا شاهيءَ کي چوان ٿو ته اهڙو رويو اختيار نه ڪريو، جو سڀاڻي جي ’آزاد سنڌ‘ ۾ اُن جي
وزير داخلا جي سامهون توهان کي ڊڄڻو پوي.
آءٌ پنهنجا ويچار ختم ڪرڻ کان اڳ ۾ پاڪستان سرڪار ۽ اُن بيورو ڪريسيءَ کي اِهو چوڻ چاهيان ٿو ته ’توهان چئو ٿا ته اسان ماڻهن کي اظهار جي آزاديءَ کان ڪو نه ٿا روڪيون ۽ اسان سدائين چوندا آيا آهيون ته ’توهان اسان کي غلام بڻائي ڇڏيو آهي، پر توهان اِن کان انڪار ڪندا آيا آهيو. اڄ توهان ثابت ڪيو آهي ته توهان اسان جو پاڻي ڦُري، سنڌ کي ريگستان ۾ تبديل ڪيو آهي، پر اسان ريگستان ۾ رهي به سنڌ سان پنهنجي نينهن جو ناتو نه ٽوڙيو آهي. توهان شديد ترين ڏڪار جي وقت ۾ اسان جي ايتري به واهر نه ڪئي، جيتري واهر غير ملڪي سامراج انگريز ڪندو هو. توهان اسان جي بندرگاهه جو ٽيڪس کنيو. توهان اسان جا سڀ معدني وسيلا هڙپ ڪري ويا. تڏهن اسان احتجاج ڪيو ته توهان اسان کي غدار قرار ڏنو، پر هاڻ ته توهان اِن حد تائين لهي آيا آهيو، جو اسان کي پنهنجن شهيدن جي ياد ۾ ڳوڙها ڳاڙڻ به نه ٿا ڏيو ۽ مون کي اها اجازت به نه ٿا ڏيو ته آءٌ شهيد جي مزار آڏو بيهي اِهو چئي سگهان ته ”تون اسان کان وڇڙيو ضرور آهين، پر وسريو نه آهين.“ ۽ اِهو غلامي جو بدترين روپ آهي.•
-
• شهيد قيوم منگيءَ جي ورسيءَ جي موقعي تي ڪيل تقرير