شهيد عبدالرزاق سومرو
پر اهي سڀ ڳالهيون ته اهو لکي سگهي ٿو، جنهن جو تعلق شهيد سان رهيو هجي ۽ جيڪو ان جي زندگيءَ جي جذبن ۽ جولانن، رنگينين ۽ سنگينين، خيالن ۽ لاڙن، ان جي ڳوڙهن ۽ مُرڪن کان واقف هجي. آءُ ته هن لاءِ اڻ واقف ۽ هو منهنجي لاءِ اجنبي هو، ۽ منهنجو هن سان ڪو به ظاهري تعلق نه هو. ٿي سگهي ٿو ته زندگيءَ جي هن سائنسي دور ۽ قومن جي جنگاھ ۾ ڪنهن موڙ ۽ ڪنهن پيچري تي اسين هڪ ٻئي کان اڻ واقف نه رهون ها.
پر ڪميڻي دشمن جي ڪٽاريءَ ۽ موت جي بي رحم هٿ، کيس ايتري مهلت ئي نه ڏني ۽ وڃڻ وارو هليو ويو، ايترو پري، ايترو تکو، جو اڄ نه کيس پنهنجي پيءُ جا غير آلود ڳوڙها، نه ماءُ جون آهون الاهون، نه ڪا مٺڙي مُرڪ ۽ اسان جون تمنائون ۽ اميدون واپس ورائي سگهن ٿيون.
ٺيڪ آهي، منهنجو هن سان ظاهري ڪو به تعلق ڪو نه هو، پر پوءِ هي ڇا هو، جو جڏهن مون سندس شهادت جو ٻڌو، تڏهن منهنجين اکين ۾ ڳوڙهن ٽانڊن جي صورت ڇو اختيار ڪئي؟ ڇو منهنجي دل ۾ وڍ پئجي ويا؟ ۽ ڇو مون پنهنجي نڙيءَ ۾ ٿوهر جا ڪنڊا اٽڪندي محسوس ڪيا هئا؟ سوچيان ٿو ته مون اهو ڇو سمجهيو ته منهنجو هن سان ڪو به تعلق نه هو. منهنجو هن سان ازلي ۽ ابدي تعلق هو، جنهن کي دنيا جي ڪابه طاقت ٽوڙي نه ٿي سگهي.
اسان جو اهو تعلق هوته هُو ۽ آءٌ ٻئي سنڌي قوم جا فرد هئاسون. اها سنڌي قوم، جنهن جي زبان، تهذيب، ثقافت، تاريخ، جاگرافي، شاندار ۽ انفرادي حيثيت رکڻ جي باوجود، اها قوم تاريخ جي هر دور ۾ پيڙبي، چچربي، چيڀاٽبي رهي آهي ۽ هر فاتح ان کي سڻڀو گرھ سمجهي پئي ڄٻاڙيو آهي. ان جي تاريخ جو هر ورق زخمي، هر صفحو خون آلود ۽ جنهن جي زمين جو هڪ هڪ انچ لٽيرن جي گهوڙن جو لتاڙيل آهي، انهيءَ ڪري اسان ٻنهي جا ڏک ۽ سُک، مرڪون ۽ لُڙڪ ساڳيا ۽ اسان جو درد مشترڪ هو.
اسان ٻئي سنڌ جي انهيءَ نسل سان تعلق رکندڙ آهيون، جنهن کي تاريخ جي گمنام صفحن ۾ ’دراوڙ‘ سڏيو وڃي ٿو، اهو نسل صبح ويل مڌ جا وٽا پي اُگهاڙو ٿي، واريءَ تي ليٽي سج جي محبوب جي مُرڪ جهڙن ڪرڻن ۽ ماءُ جي ڳوڙهن جهڙن ماڪ ڦڙن ۾ غسل ڪري، سنڌو ماتا جي سيني تي مٿو ٽيڪيندو هو، جنهن جي سوچ ۽ ويچار، سڏ ۽ پڙاڏي، ٽهڪن، ٽلورن، گيتن ۽ همرچن تي ڪنهن به نظريي، نظام، سماج ۽ قانون جي ڪابه بندش ڪانه هئي.
هو سومرا خاندان سان تعلق رکندڙ هو، جن تاريخ ۾ پنهنجو ڪردار نهايت عظيم ۽ اُتم رکيو آهي. جن سنڌ خاطر عربن کي ڀالن ۽ بڙڇين وسيلي شڪست ڏئي، سنڌ ديس جي آزاد حڪومت قائم ڪئي، جن سنڌ جي آزادي برقرار رکڻ خاطر پنهنجو پورو قبيلو ۽ راڄ ڀاڳ قربان ڪيو ۽ دودي جهڙا دلير ۽ ننگر جهڙا نينگر تاريخ جا اڻ مٽ سنبل (Symbol)بڻجي ويا. انهيءَ خاندان مان شهيد الهه بخش سومرو به هو، جنهن برٽش امپيئريلزم ۽ مسلم ليگ جي غليظ سياست جي دَور ۾ اهو نعرو هنيو ته: ”مان موت کي قبول ڪندس، پر انگريزن جي دلالن جي جماعت مسلم ليگ جي خود ساخته صدر کي سليوٽ نه ڪندس“ - ۽ هن سنڌ جي سياسي ۽ ثقافتي آزادي ۽ انفراديت کي برقرار رکڻ لاءِ سر ساھ صدقو ڪيو.
عبدالرزاق انهيءَ تحريڪ سان واسطو رکندڙ هو، جيڪا سن جي عظيم حڪيم ۽ اڏول انسان، سنڌ جي استقلال لاءِ شروع ڪئي هئي، جيڪا اڄ چڻنگ مان ڀنڀٽ بڻجي وئي آهي ۽ انهيءَ باهه جي ڄڀين جا وات نانگن وانگر پنهنجون زهريليون زبانون ڪڍي، سنڌ جي نِمرود ۽ سندس حوارين ڏانهن وڌي رهيا آهن ۽ سنڌ جي مانجهين جو قافلو اڳتي وڌڻ ۾ جيڪا کڏ ڏسي هٻڪي بيهي رهيو هو، عبدالرزاق پنهنجي لاش سان انهيءَ کڏ جو منهن ڍڪي قافلي کي اڳتي وڌڻ لاءِ رستو ٺاهي ڏنو. آءٌ به ان قافلي جو هڪ ادنيٰ فرد آهيان.
عبدالرزاق شهيد آهي ۽ دنيا جي اُنهن ماڻهن، جن سچ ۽ سونهن خاطر جان قربان ڪئي، تن جي رت جي ڦڙي ڦڙي جو مان پرستار آهيان. پوءِ اهو رت خواھ يونان جي گهٽين ۾ وهيو هجي يا يروشلم جي ڦاسي گهاٽن ۾؛ عرب جي ريگذارن ۾ يا سنڌ جي صحرائن ۾؛ سائبيريا جي ميدانن ۾، ويٽنام جي ٻيلن ۾ يا بنگال جي کيتن ۾ منهنجي لاءِ مقدس آهي. پر راءِ ساهسي کان وٺي عبدالرزاق تائين جيڪو رڻ ۾ رُليو، بيابانن ۾ تڙپيو، چمنين ۾ لُڇيو، تنهن جو رت منهنجي لاءِ مقدس ترين ۽ ڪنوارين جي هٿن تي سُهاڳ رات مينديءَ وانگر لائڻ لائق آهي، ڇو ته اهو رت سنڌي جو، سنڌين لاءِ ۽ سنڌ لاءِ وهيو آهي. عبدالرزاق جو نالو ٻڌي مون کي اهو سورمو ياد ايندو آهي، جنهن ڦاسيءَ چڙهڻ وقت پنهنجي اميد سان زال جي پيٽ کي چُمي ڏيئي پنهنجي اڻ ڏٺل پُٽ کي چيو هو ته پُٽ!آءٌ ڦاسيءَ تي چڙهان ٿو، پر ايترو يقين اٿم ته اُهي ڦاسيءَ جون رسيون، جن مون کي موت جي هنج ۾ سمهاري ڇڏيو آهي، سي تنهنجي لاءِ آزاديءَ جو پيغام آڻينديون:
منهنجو موت تنهنجي آزادي آڻيندو!
اهڙي عبدالرزاق لاءِ جيڪڏهن آءٌ پنهنجي دل ۾ ڪا پنهنجائپ محسوس نه ڪريان ته پوءِ مون کان وڌ دنيا ۾ ڪو به احسان فراموش ۽ بزدل ٿي نه ٿو سگهي، پر آءٌ اهڙو ٿيڻ نه ٿو چياهيان، عبدالرزاق سان منهنجو به رشتو ناقابل شڪست آهي.
اي اجنبي دوست تنهنجي وفا جو قسم
ڪابه خوشي راس ناهي خدا جو قسم!
-