تبديليءَ جو اڻپورو غزل [نثار حسيني]
واقعي مارڪسِ جِي، فلسفين تي اِها تنقيد جائز آهي. پر دنيا ۾ انساني سماج اندر هڪڙو گروهه اهڙن ماڻهن جو به رهيو آهي، جن پنهنجين جاڳندڙ اکين سان اهڙا خواب ڏٺا آهن، ته هن دنيا کي خوبصورت کان خوبصورت هئڻ گهرجي ۽ جتي رهندڙ انسان آزاد، خودمختيار ۽ محبت ماڻيندڙ هجي، جيڪو مادي، جذباتي ۽ روحاني طرح مڪمل طور مطمئن ۽ آسودو هئڻ گهرجي. انسان جو اِهو گروهه اديبن، شاعرن، مصورن ۽ سنگيتڪارن جو گروهه آهي، جن لاءِ هندستان جي عالم وزيراعظم جواهر لعل نهروءَ پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ’هندستان جي ڳولا ‘ (Discovery of India) ۾ لکيو آهي ته ڪنهن ملڪ جي سڃاڻپ، اُن تي حڪومت ڪندڙ سياستدان نه، پر اُتي جا فلسفي، شاعر ۽ اديب هوندا آهن.“ اهڙن ئي خيالن جو اظهار مشهور آمريڪي دانشور جان ڊيويءَ پنهنجي ڪتاب ’تعليمي فلسفي‘ ۾ پڻ ڪيو آهي ته: ”شاعر ۽ اديب ڪنهن سماج جا غير تسليم شده قانون ساز هوندا آهن. تسليم شده قانونَ، ماڻهن کي رياستي مشنريءَ جي جبر ذريعي پنهنجن قانونن تي عمل ڪرائيندا آهن، پر دنيا رغبت ۽ خوشيءَ سان شاعرن ۽ اديبن جي ڏسيل واٽ تي هلندي آهي.“ اِهو ئي سبب آهي جو هڪ دفعي مون مرحوم مير علي احمد ٽالپر ۽ مير
رسول بخش ٽالپر جي گڏيل ورسي پروگرام ۾ هڪ مولويءَ جي انهيءَ اعتراض ته: ”توهان عورت کي مطلق آزادي ڪهڙي قانون تحت ڏيندو؟“ جي جواب ۾ چيو هو ته ”شاهه لطيف جي شاعريءَ جي قانون جي تحت، ڇو ته سنڌي سماج جو حقيقي قانون ساز، مخدوم محمد هاشم ٺٽوي نه، پر لطيف هو.“
سنڌ ۾ سنڌ کي خوبصورت بنائڻ لاءِ سٺ واري ڏهاڪي ۾ شاعرن، اديبن ۽ دانشورن جو هڪڙو آسمان تيار ٿيو، جنهن ۾ فن ۽ فڪر جون ڪيتريون ئي جنتون آباد ٿيل هيون. بيشڪ اُنهن جنتن جا ٻوٽا پوکيندڙ، ابراهيم جويو، غلام محمد گرامي، شيخ اياز ۽ نياز همايوني هئا، پوءِ به اُنهن جنتن جي اُڀ تي ڪيتريون ئي کير ڌارائون پيدا ٿيون، جن ۾ فڪر ۽ فن جا ستارا ائين جڙيل هئا، جيئن ڪنوار جي جهومڪَ ۾ ماڻڪ موتي ٽانڪيل هجن. اُنهن ماڻڪ موتين مان هڪ نيڪ محمد شاهه عرف نثار حسيني به هو. افسوس، جو اُنهن جنتن جي معمارن مان اسان وٽ صرف هڪ محمد ابراهيم جويو بچيو آهي، باقي ڪنوار جي جهومڪ جا ماڻڪ موتي آهستي آهستي گم ٿيندا پيا وڃن ۽ مٽيءَ ماءُ جي هنج ۾، پنهنجي سڄيءَ عمر جي بيقراريءَ کي الودادع چئي، ابدي سُڪون جي تمنا ۾ آرامي ٿيندا پيا وڃن. اهڙو ئي ماڻڪ موتي تازو ئي زيب نظاماڻيءَ جي واليءَ مان ڪِريو ۽ ابدي آرام جي ڳولائن جي صف ۾ شامل ٿي ويو. پر ڇا اهي بيقرار روح، ڇا اِهي حُسن جون ڳولائو اکيون ۽ ڇا دماغ ۾ تبديلين جا غزل سِرجيندڙ دليون، مٽيءَ ماءُ جي هنج ۾ سُڪون حاصل ڪري سگهنديون؟ غالب چيو هو ته:
”سوچيان ٿو ته هنن بيقرارين کان بچڻ لاءِ مري وڃان،
پر مرڻ کان پوءِ به سڪون نه مليو ته ڪيڏانهن ويندس؟“
اڄ آءٌ سوچيان ٿو ته نثار حسيني، جنهن سنڌ ۾ خوبصورت تبديليءَ جو غزل شروع ڪيو هو، اُهو مڪمل نه ٿي سگهيو ۽ هن جون نگاهون، اڄ به ستارن جي سيج تي ڪتين جي ڪر موڙڻ ڏانهن ڏسنديون هونديون ۽ سندس ڳچي اڄ به ڪڪوريل ٻانهن جي هار لاءِ واجهائيندي هوندي ۽ هن جو روح فضا جي بلندين ۾ طوبيٰ جي تلاش بدران جهمپير جي کجين سان ٻکجڻ لاءِ بيقرار هوندو. هو. جيڪو سڄي عمر سنڌ کي مادي ۽ جذباتي سڪون ۽ اطمينان بخشڻ لاءِ تڙپندو هو، اُهو اڄ به شيخ سعديءَ جي لفظن ۾ ائين ڏسندو رهندو ته:
”منهنجي دل ويران ۽ سرگردان آهي،
ڇو ته منهنجو ملڪ اڄ به ويران آهي.“
مون وٽ نه معلوم هن جا ڪيترا خطَ هئا، جن ۾ سنڌ جي ماڻهن جي شعور بلند ڪرڻ لاءِ ڪيتريون اسڪيمون هيون، افسوس، جو ڪلهه کان وٺي آءٌ پنهنجي مختصر ڪتابن جي لائبريريءَ ۾ سندس خط تلاش ڪندو رهيس، پر مون کي ڪو به خط نه ملي سگهيو بلڪل ائين جيئن مٺڙي علي محمد شاهه لڪياريءَ جي خطن جا نوٽ بڪ اُڏوهيءَ جو کاڄ بڻجي ويا ۽ ڪن ٻين پيارن ماڻهن جا خط پاڪستان جي سلامتيءَ جا ادارا منهنجي مختصر گهر مان اِئين ٻهاري ويا، جيئن مدد خان پٺاڻ سنڌ جي دولت ۽ نادر شاهه، ميان نور محمد ڪلهوڙي جا ڪتاب کڻي ويو هو.
اڄ هُن جي وڇوڙي تي آءٌ ڪنهن سان تعزيت ڪريان؟
ڇا رسول بخش درس سان، جنهن جي دل دوستن لاءِ محبت جو باغ عدن آهي؟
ڇا تاج جويي سان، جنهن پنهنجي زندگيءَ جي جدوجهد ادب جي هيرن، جواهرن جي پوڄا ۾ گذاري؟
ڇا زيب سان، جنهن جي جيءَ جو جهونا ڳڙهه جهري پيو هوندو؟
يا پنهنجو پاڻ سان، جنهن کي هو ڪنهن به فنڪشن ۾ ڏسي پهرين اچي ملندو هو ۽ اشاعتي سلسلن جي رٿابندي ٻڌائيندو هو؟
ڇا تبديليءَ جي خواب جي ان غزل سان، جيڪو نثار جي وڇڙڻ ڪري اڻپورو رهجي ويو؟
پر اِن سڀ جي باوجود آءٌ غالب جي لفظن ۾ اِهو چوندس ته:
”سڀ ته نه، پر ڪجهه شخصيتون گلابن جي گلن ۽ موتئي جي مگرن ۾ ظاهر ٿين ٿيون.“
مون کي يقين آهي ته نثار! تون وري موٽي ايندين ۽ سنڌ ايجوڪيشن ٽرسٽ [حيدرآباد] جي اڱڻ تي گلاب جي گل جي روپ ۾ ڦٽي پوندين.
ڪاش! سنڌي ادبي سنگت، سنڌ ايجوڪيشن ٽرسٽ جي ڪنهن ڪنڊ ۾ گُلن جي ڪِياري پوکي!
-