سنڌي تهذيب جو آفتاب غروب ٿي ويو [ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ]
[ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ]
تاريخ ڇهين اپريل [2012ع] تي موبائل فون ذريعي مون کي اطلاع مليو ته ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، سنڌ مان عالم ارواح ڏانهن هليو ويو. ڊاڪٽر صاحب سنڌ جي تاريخ، تهذيب ۽ ادب جي انسائيڪلوپيڊيا هو. جيتوڻيڪ مون کي ساڻس ويجهڙائيءَ جو ايترو موقعو نه مليو هو. سواءِ جلسن ۽ ڪانفرنسن جي، منهنجي ساڻس ذاتي ويجهڙائپ نه هئي. پر ڊاڪٽر نبي بخش، سنڌي علم ۽ ادب جي خدمت ۽ سرپرستيءَ جو سنڌ ۾ قطب مينار هو. اُن سلسلي ۾ هن جي خاص خصوصيت تحقيق جي ميدان ۾ محنت هئي. آءٌ سمجهان ٿو ته سنڌ ۾ جيتوڻيڪ ابراهيم جويي صاحب فڪري طرح تمام گهرائيءَ سان ڪم ڪيو آهي، پر ڊاڪٽر صاحب فڪريءَ کان وڌيڪ روايتي طريقي سان وڏي جاکوڙ ڪئي آهي. اِن سلسلي ۾ سندس محنت جو ثمر، اسان جي سامهون ٽي اهم شيون آهن: (i) لوڪ ادب جا چاليهه جُلد، (ii) شاهه لطيف جي رسالي جي مستند متن تيار ڪرڻ جي سلسلي ۾ بي پناهه پورهيو، ۽ (iii) جامع سنڌي لغات جا پنج جلد.
ڊاڪٽر بلوچ صاحب پاڻ ئي هڪ دفعو ٻڌايو هو ته: ”آءٌ جڏهن آمريڪا مان پي. ايڇ. ڊي ڪري موٽيس ته منهنجي لاءِ هتي روزگار جو ڪوبه ذريعو ڪو نه هو، ۽ انهيءَ سلسلي ۾ آءٌ سائين جي. ايم. سيد وٽ ويس ۽ کيس پنهنجي حالت ٻڌايم. سائينءَ مون کي چيو ته: ”تون سنڌي لغت تي ڪم ڪر، توکي سال جو خرچ آءٌ پنهنجي هڙان ڏيندس.“ مون هائوڪار ڪئي. اُن بعد لغت جي ڪم جي سلسلي ۾ اسان پهرين گڏجي ’منڇر‘ [ڍنڍ تي] وياسين، جتي پکين جا نالا، قسم ۽ نسل، منڇري ميربحرن کان پڇياسين ۽ لکياسين. اُن کانپوءِ سامونڊي جيوت تي تحقيق لاءِ ڪراچيءَ وياسين، جتي مولانا محمد صادق کڏي واري جي مريد ملاحن کان سامونڊي مڇين، پکين ۽ ٻين قسمن جي جيوت تي بيپناهه معلومات حاصل ڪئيسين. اُنهيءَ محنت جي سلسلي ۾ منهنجو ساليانو خرچ جي. ايم. سيد پنهنجي هڙان ڀريندو رهيو. اُن کانپوءِ ته خير مون کي ملازمت ملي وئي، پر پوءِ سنڌي ادبي بورڊ ۾ ’لوڪ ادب جي اسڪيم‘ جو ڪم به منهنجي حوالي سائين جي. ايم. سيد ئي ڪرايو، ڇو ته اُن دور ۾ ادبي بورڊ جو هو با اثر ميمبر هو. ان سلسلي ۾ مون کان جيڪي ڪجهه ٿي سگهيو، سو سنڌي قوم جي آڏو آهي. آءٌ اهو ئي چئي سگهان ٿو ته سيد جي اُميدن کي مون مايوسيءَ ۾ تبديل ٿيڻ نه ڏنو.“
آءٌ ذاتي طرح ڊاڪٽر بلوچ کي ايڏو محنتي سمجهان ٿو، جنهن جو تصور منهنجي ذهن ۾ ٻئي ڪنهن ماڻهوءَ لاءِ ناهي. جيتوڻيڪ سڄي سنڌ مون پيرن هيٺان لتاڙي آهي، پنڌ، اُٺن تي، گهوڙن ۽ گڏهن تي به مون سفر ڪيو آهي، پر ڊاڪٽر صاحب رڳو ’ٻيلاين جا ٻول‘ جي سلسلي ۾ جيڪا جاکوڙ ڪئي آهي، اهو ’ٻيلاين جا ٻول‘ ڪتاب پڙهندي، مون کي حيرت جي درياهه ۾ ٻوڙي ويو. جيتوڻيڪ انهيءَ سموري پورهيي ۾ ڊاڪٽر صاحب پنهنجي فڪري لائين ڪابه نه ڏني آهي، پر سڄو روايات تي هليو آهي، پر هندستان جي وزيراعظم جواهر لال نهروءَ، پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ”هندستان جي ڳولا“ (Discovery of India) ۾ لکيو آهي ته: ”حقيقي تاريخ جو بنياد، روايتون ۽ ڏند ڪٿائون آهن“ آءٌ سمجهان ٿو ته سنڌ جي تاريخدانن ۽ تحقيق ڪندڙن لاءِ بلوچ صاحب ايڏو وڏو سرمايو گڏ ڪري ويو آهي، جنهن تي نوان فڪري بنياد اڏي سگهجن ٿا. جيتوڻيڪ هن پنهنجي لاءِ ڪا فڪري راهه متعين نه ڪئي. پر فڪري راهه لاءِ ڪيترائي گهٽ گهيڙ ڇڏي ويو. هو جيتوڻيڪ آبائي طريقي سان پير صاحب پاڳاري خاندان جو مريد هو، پر هن جيترو ڪم سومرن، سوڍن ۽ لاسين تي ڪيو آهي، اوترو پاڳاري خاندان يا حُر تحريڪ تي نه ڪيو آهي. جيتوڻيڪ سنڌ کي حُر تحريڪ جي اوائلي دور کان واقف ڪرڻ لاءِ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ صاحب ئي مضمون لکيا. ان ۾ به هن هڪڙي فرقي يا هڪڙي جماعت جي پوئلڳ واري حيثيت اختيار نه ڪئي. ان ڪري، آءٌ سمجهان ٿو ته هو ڪنهن جهيڙي جهڳڙي ۾ پوڻ بدران صرف سنڌ سان ڪميٽيڊ هو.
ٻي حيرت انگيز ڳالهه اها آهي ته جڏهن سنڌ ۾ ’ترقي پسند ادب‘ ۽ ’قدامت پسند ادب‘ جو جهڳڙو هليو، جنهن ۾ ترقي پسندن جي اڳواڻي جويي صاحب ۽ قدامت پسندن جي اڳواڻي ڊاڪٽر ابراهيم خليل پئي ڪئي [ياد رهي ته ڊاڪٽر ابراهيم خليل علم جو ڊاڪٽر نه، پر چرين جي اسپتال جو ڊاڪٽر هو] اُن وقت صرف ڊاڪٽر نبي بخش ئي هو، جيڪو ٻنهي ڌرين وٽ غير متنازعه رهيو، بلڪ ائين چئجي ته هو باوجود حُر جماعت سان تعلق رکڻ جي، ترقي پسندن وٽ وڌيڪ مقبول هو.
مشرق ۽ مغرب جي وڏي علم جي باوجود، مون سنڌي تهذيب جو نمونو ڊاڪٽر صاحب ۾ ڏٺو. وائيس چانسلريءَ دوران يا ٻين تقريبن ۾ جڏهن به ڇوڪريون هن سان ملڻ اينديون هيون ته هو کين هٿ ڏيڻ بدران مٿي تي هٿ گهمائيندو هو؛ ڇو ته اها سنڌ جي قديم روايت هئي.
آخر ۾ آءٌ ڊاڪٽر صاحب جي ڪردار جو هڪ اڻ فراموش واقعو ٻڌايان ٿو، هاڻ سال ته مون کي ياد نه رهيو آهي، پر ڊاڪٽر صاحب سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر هو، ۽ غلام مصطفيٰ جتوئي سنڌ جو وزير اعليٰ هو، اُن وقت هڪڙو واقعو ٿيو ته سُپر هاءِ وي تان ٽول پلازه ويجهو سنڌ جو صوبائي وزير بديع الحسن زيدي اغوا ٿي ويو. اهو الڳ داستان آهي ته هو ڪيئن اغوا ٿيو، ڪنهن اغوا ڪرايو ۽ ڪٿي رکيو ويو. بهرحال غلام مصطفيٰ جتوئيءَ، ڊاڪٽر صاحب کي گهُرائي چيو ۽ ڪجهه شاگردن جا نالا ڏنا ته هنن کي يونيورسٽيءَ مان خارج ڪريو. ڊاڪٽر صاحب کيس سرائڪيءَ ۾ جواب ڏنو، جنهن جو مطلب هي آهي ته: ”رئيس وڏا! آءٌ ماستر آهيان، منهنجو ڪم ٻارن کي پڙهائڻ آهي، نه اُنهن کي تعليم کان محروم ڪرڻ“.
فڪري تضادن جي باوجود، آءٌ چوان ٿو ته ڊاڪٽر صاحب جي وائيس چانسلريءَ واري دور ۾ ڪوبه شاگرد ريسٽيڪيٽ ڪونه ٿيو، جيتوڻيڪ منهنجي محبوب قومي شاعر، شيخ اياز جي دور ۾ ڪيترا شاگرد ريسٽيڪيٽ ٿيا، ۽ سنڌ جي محبوب تعليمي ماهر سيد غلام مصطفيٰ شاهه جي دور ۾ به شاگرد ريسٽيڪيٽ ٿيا.
بهرحال، اهڙي مهربان، محب ۽ مشفق شخصيت جو سنڌ مان عالم ارواح ڏانهن لاڏاڻو، سنڌ لاءِ وڏو نقصان آهي. آءٌ اِهو ڪونه چوندس ته خدا کيس جنت نصيب ڪري، ڇو ته جنت جا فرشتا اهڙن انسانن جي پيرن هيٺان پنهنجا پر وِڇائيندا آهن.
-