ماڻهن جي جهنگل ۾ گجندڙ شينهُن [ڪامريڊ غلام محمد لغاري]
لغاري قبيلو، سنڌ ۾ ڪڏهن آيو ۽ ڪيئن آباد ٿيو، اُن سان منهنجو واسطو ناهي، البته سنڌ جي تاريخ پڙهندي، مون کي خليفي نبي بخش لغاريءَ جي ڪيڏاري، امرڪوٽ جي قلعي دار غلام لغاريءَ جي مدد خان جي مقابلي ۾ بهادري، غلام محمد لغاري کهنبڙيءَ واري جي هنن لفظن ته: ”اين سر زمين سِندهه مادرِ ما بلوچان است.“ [’سرزمين سنڌ اسان بلوچن جي ماءُ آهي‘]، ڏاڍو متاثر ڪيو ۽ اُن قبيلي جي وطن دوستيءَ کي دائمي حيثيت ڏئي ڇڏي آهي، جيڪا تاريخ جي هر دور ۾ زنده ۽ پائنده رهندي ۽ ڪي به سياسي يا قبائلي تضاد يا مخالفت، اُنهيءَ قبيلي جي وطن دوستيءَ جي قلعي ۾ ڏار نه ٿا وجهي سگهن.
1977ع ۾ مولابخش لغاري ۽ آءٌ ڪراچي سينٽرل ۾ هئاسين. اُتي مولابخش لغاريءَ کي هڪ ڏينهن سردار شير باز مزاريءَ چيو ته: ”لغاري ته غدار ٿيندا آهن، تون ڪيئن وطن دوست ٿي جيل ۾ آيو آهين؟“ مولابخش جي جواب کان اڳ مون کيس چيو ته: ”پنجاب جا مزاري تاريخ جي صفحن ۾ ڀڳت سنگهه جي دشمنن جي صف ۾ بيٺل نظر اچن ٿا، جڏهن ته سنڌ جا لغاري، هوشو شيدي، حيدر بخش جتوئي ۽
جي. ايم. سيد سان گڏ رهيا آهن، هر دور ۾.“ مزاري صاحب وڌيڪ نه ڪڇيو، نه ته آءٌ مزارين جا ڪجهه وڌيڪ تفصيل ۽ لغارين جو تذڪرو ڪريان ها.
انهيءَ لغاري قبيلي مان نبي سر روڊ وارو غلام محمد لغاري به هو، جيڪو جوانيءَ کان وٺي زندگيءَ جي پوين پساهن تائين زندگيءَ جي عظيم جنگاهه ۾ مظلوم ۽ محڪوم عوام جي بالادستي ۽ حاڪميت لاءِ، دنيا جي هر نفعي نقصان کان بي پرواهه، هر گلا ۽ تعريف کان بي نياز، وقت جي فرعوني طاقتن سان پنهنجي پوريءَ طاقت سان ٽڪر کائيندو رهيو ۽ اُنهيءَ راهِه حق ۾ هلندي، ڪڏهن به پڇتاءَ جو ٿڌو شوڪارو نه ڀريائين. هر قسم جي لالچ، هر قسم جو نفعو، هر قسم جي آڇ، هر قسم جي ترغيبَ کي هي ٿاريليءَ جو وياءُ ۽ ٻاروچو ٻارُ، پير جي ٺوڪرن سان ٺُڪرائيندو رهيو ۽ زندگيءَ جي مصيبت جي زهر کي محبوب جي چپن جو ميٺاج سمجهي پيئندو رهيو ۽ ڪڏهن به مايوس نه ٿيو. هر مصيبت کان پوءِ سندس اُميد وڌيڪ جوان نظرايندي هئي، حوصلو بلند ٿي ويندو هو. ايندڙ صبح، جيڪو پڪ سان شاندار هوندو، تنهن تي سندس ويساهه ويتر وڌيڪ پڪو ٿي ويندو هو.
مون کي ياد ناهي ته ساڻس منهنجي پهرين واقفيت واري ملاقات ڪٿي ۽ ڪڏهن ٿي، پر ايترو ڄاڻان ٿو ته جڏهن به ملياسين، تڏهن اِئين معلوم ٿيو ته ڄڻ صدين جا واقف هئاسين. الست جي روز کان هڪ ٻئي کي ڄاتو سڃاتوسين ٿي. ڄڻ هڪ ئي ماءُ جي ٿڃ ڌاتي هُئيسين ۽ هڪڙي پيهي تي بيهي، حسن، عشق ۽ وطن جي وِيرَن جي ويرتا جا گڏيل ڪيڏارا ڳائيندا رهيا هئاسين.
مون ڪامريڊ لغاريءَ کي پهريون ڀيرو تقرير ڪندي، ’مرڪزي اردو بورڊ [حيدرآباد]‘ ۾ ڏٺو. سنڌي شاگردياڻين، ون يونٽ خلاف ڪارو ڏينهن بورڊ جي آڊيٽوريم ۾ ملهايو پئي، انهيءَ جلسي ۾ سنڌ جو ممتاز عالم ۽ مؤرخ سيد حسام الدين راشدي، چوٽيءَ جا شاعر نياز ۽ اياز، مشهور ليکڪ ۽ مقرر رسول بخش پليجو، جادو بيان خطيب حفيظ قريشي موجود هئا. اُتي ٿر جو هي اڌ پڙهيل، پر مڪمل عملي انسان، غلام محمد لغاري ڳالهائي رهيو هو. ڳالهائي ڇا رهيو هو، ڄڻ ماڻهن جي جهنگل ۾ شينهن گجي رهيو هجي. لفظن جو آبشار، ڪارونجهر جي ڪنارن تان وهي رهيو هو. يحيٰ شاهيءَ جي اگهاڙي فوجي آمريت ملڪ تي مسلط هئي ۽ لغاريءَ جا لفظ اُن جي سُري کاڌل قلعي تي بمباري ڪري رهيا هئا.
اُن جلسي ۾ لغاريءَ جي تقرير جي پڄاڻي هن ريت هئي:
”هي اوندهه انڌوڪار ختم ٿيندو، ڏڪاريا ڏيهه جا موذي سڀ مرندا، ساڻيهه ۾ سُڪار ٿيندو، وڏڦڙو وسندو، ٻانهاريون ٻانهن لوڏي هلنديون، گاهن جون گلزاريون ٿينديون، سانگيئڙا ۽ جهانگيئڙا سکيا ٿيندا، ’ڦوڳ‘ مَرندا، ’کيت‘ خوش ٿي مارئيون ماڻيندا. همت هارڻ جي ڪابه ضرورت ناهي. حاڪمن اسان کي ڪمزور سمجهيو آهي، پر اسان سنڌ واسي اُهي آهيون، جڏهن ڪنهن مقصد جي حاصلات لاءِ نِڪرندا آهيون ته آزاديءَ جي لال ڪنوار وٺي ايندا آهيون يا پنهنجي سيني جو رت هن ماتر ڀوميءَ جي اوڙ اوڙ ۾ هاري ايندا آهيون.
”اي حاڪمو! ٻڌو! جڏهن اسان مان ڀاڙيو ڀڄي ايندو آهي ته اسان جون زالون اسان جي سلامت موٽڻ تي خدا جا شڪر مڃڻ بدران اسان کي هيئن چونديون آهن:
جي تون ڀڄي آئيينِ، ته مون ڪانڌ مَ ڪُڇ،
ويهه ڪُوڙائي ڪوڏ سَين، مادر جهوليءَ مڇ،
هيءَ ڏاڙهي پکيءَ پڇ، کونڌِ ته کاڏي اُجرئي!
-
جيِ تون ڀڄي آئيين، ته آءٌ تنهنجي ڀيڻ،
نٿ تنهنجي نڪَ ۾ وجهان ڏيئي ويڻ،
جي تو ڏي کڻان نيڻ، ته ڪَر پسان پُٽَ کي!“
اُنهيءَ تقرير کان پوءِ آءٌ سندس نيازمندن ۾ شامل رهيس ۽ اَنيڪ ملاقاتون ۽ ڪچهريون ٿينديون رهيون، جن ۾ هو زندگيءَ جا تجربا، سياسي سبق ۽ سماجي لطيفا ٻڌائيندو رهيو.
حقيقت هيءَ آهي ته غلام محمد لغاري، جڏهن جيل کان ٻاهر هوندو هو ته سندس ’سچائي منزل‘ سياسي ڪارڪنن، اديب دوستن، ڪامريڊن ۽ مظلوم هارين لاءِ هڪ تربيت گاهه يا مڪتب هوندي هئي. هونئن گهڻو ڪري غلام محمد لغاريءَ جي زندگي جيل ۾ ئي گذرندي هئي. هو سنڌ يا پاڪستان جو اڪيلو سياسي ڪارڪن هو، جنهن زندگيءَ جا پورا اوڻيهه سال جيل جي ’سي ڪلاس‘ ۾ گذاريا. ۽ سي ڪلاس جي جيل هڻي سندس صحت کي جهوري ۽ ڀوري ڇڏيو. هن پنهنجي سياسي زندگيءَ جي شروعات، انگريز سامراج جي خلاف جدوجهد سان ڪئي هئي. اُها سامراج دشمني ۽ عوام دوستي سندس زندگيءَ جو مقدس نغمو ۽ دلڪش گيت بنجي ويئي، جنهن جي ڌُن ۽ ترنم جي نشي ۾ سرشار ٿي، هو جدوجهد جي ميدان ۾ ڪڏهن ڪونه ٿڪو، پر اڳتي وڌندو رهيو.
ٿرپارڪر ضلعو بدقسمتيءَ سان سنڌ جي ڀارت سان ملندڙ سرحدن جي مختلف ايجنسين جي رپورٽ جو شڪار هوندو آهي. مهاتما گانڌيءَ هڪ ڀيرو چيو هو ته ’پنجاب سمورو سي. آءِ. ڊي سان ڀريو پيو آهي.‘ ساڳي حالت سنڌ جي هن ضلعي سان آهي ۽ هر ٻيو ماڻهو سرڪار جو جاسوس هوندو آهي.
انگريزن جيڪو بدترين وڏيراشاهيءَ جو نظام ننڍي کنڊ ۾ جاري ڪيو هو، سو سنڌ جي هن سرحدي ضلعي ۾ وڌيڪ جابرانه، وڌيڪ ظالمانه، وڌيڪ ڪميڻپ ۽ ڪٺورتا سان ڀريل پئي رهيو آهي. هتي جو وڏيرو، مير، پير ۽ ٺاڪر، خدا، رسول ۽ ڀڳوان کان وڌيڪ انگريز سامراجيت جي هڪ رت پياڪ رهزن پُرزي ’تروٽ‘ جي واکاڻ ڪندو آهي. تروٽ اُهو ماڻهو هو، جنهن جا هٿ ننگرپارڪر جي آزاديءَ جي سورمن جي رَت سان رڱيل هئا؛ جنهن هن ضلعي ۾ غدارن، مفاد پرستن، چمچن ۽ سامراج جي روحاني اولاد پيدا ڪرڻ لاءِ سنڌ جي سونُ اُپائيندڙ زمين مفت ورهائي، غدار ۽ جاسوس وڏيرن جي لوڌ پيدا ڪئي، جنهن هتي سامراج جا پير مضبوط ڪرڻ ۾ وڏو اهم ڪردار ادا ڪيو.
اهڙي ضلعي ۾ غريب گهراڻي ۾ پيدا ٿيل نوجوان غلام محمد لغاري، پيڙيل ۽ ڪُچليل طبقن کي آمريت ۽ وڏيراشاهيءَ جي بدمعاشين ۽ ڪميڻپ مان ڇوٽڪارو ڏيارڻ لاءِ سياست ۾ آيو: ڇو ته کيس اُن وقت جي ڏاهن ماڻهن جي تجربن ۽ ڳالهين مان پروڙ پيئي هئي ته احتجاجي، مظلومي يا اجتماعي غلاميءَ مان ڇوٽڪارو رڳو گڏيل جدوجهد، گڏيل محنت ۽ گڏيل پورهيي سان ئي ممڪن آهي ۽ اها گڏيل جدوجهد، گڏيل محنت ۽ گڏيل پورهيو، جيستائين ظالم طبقن، ڦورو قومن ۽ غاصب ٽولن کان ظلم، ڏاڍ ۽ پرماريت جا هٿيار ڦري پنهنجي هٿ وس نه ٿو ڪري يعني رياستي ادارن تي قبضو نه ٿو ڪري، اُن وقت تائين انفرادي چڱائي، انفرادي خيرات ۽ انفرادي عمل ڪائي حيثيت نه ٿا رکن. اِهو آهي عوامي انقلاب جو سادو مفهوم. اهو انقلابي عمل دنيا جي مڃيل سچائيءَ موجب رڳو سياسي ميدان ۾ جدوجهد سان ئي ممڪن آهي.
غلام محمد لغاري، اُنهيءَ معنيٰ ۾ پهريون محب وطن، سامراج دشمن، انسان دوست انقلابي هو، جيڪو انقلاب لاءِ زندهه رهيو، انقلاب لاءِ وڙهيو ۽ انقلاب لاءِ وڙهندي وڙهندي مري ويو، پر نه آس جي روشنيءَ کي جهڪو ٿيڻ ڏنائين، نه ئي وري همت جي لاٽ وسامڻ ڏنائين. سندس وفات کان ڪجهه ڏينهن اڳ جي لکيل ڊائريءَ جو مفهوم، سندس آس ۽ همت واري جذبي جي اپٽار ڪري ٿو:
”اڌ عمر جيل ۾ گذري ۽ اڌ ريل ۾. قدرت طرفان موروثي طرح ڪابه دولت يا نعمت نصيب نه ٿي هئي، رڳو صحت واري نعمت مليل هئي، سا به کسجي وئي آهي. سمجهان ٿو ته هاڻي وقت پورو ٿيڻ تي آهي. سڄي عمر وڙهندي گذري وئي. آزادي ۽ انقلاب نصيب نه ٿيا، پوءِ به نا اميد ناهيان. آزاديءَ جي ڳاڙهي ڪنوار ايندي، انقلاب جو جهنڊو هٿ ۾ کڻي. منهنجا سانگي جهانگي ضرور اٿندا ۽ سوڀارا ٿيندا، اها پڪ اٿم.“
ڪامريڊ جي آس ۽ همت سان ڀرپور اها عظيم جدوجهد ئي هئي، جنهن کيس ٿرپارڪر جهڙي سياسي طرح يتيم ضلعي ۾، جتي ميرن، پيرن ۽ وڏيرن جي سدائين هڪ هٽي قائم آهي ۽ جيڪي هن ضلعي جا فرعون بنيا ويٺا هئا، سياسي طرح بلند مقام تي پهچايو ۽ هو پاڪستان جي پهرينءَ صف جي ليڊرن ۾ ليکجڻ لڳو. ميرپور خاص ۾ سندس رهائشگاهه ’سچائي منزل‘ تي سموري پاڪستان جا سياسي ليڊر ايندا ويندا هئا ۽ رَٻَ پِڇ پي ويندا هئا.
پاڪستان ۾ جمهوريت يا انقلاب جي ڳالهه ڪندڙ ليڊر، جڏهن ٿرپارڪر ضلعي ۾ داخل ٿيندا هئا ته سرڪاري مشنريءَ جي ڊپ ۽ وڏيراشاهيءَ جي روايتي بزدليءَ جي ڪري کين ڪٿي به تقرير لاءِ جڳهه نه ملندي هئي، اُن وقت ’سچائي منزل‘ واحد جڳهه هوندي هئي، جنهن جا دروازا سڀني حڪومت مخالف ليڊرن لاءِ کليل رهندا هئا. انهيءَ ’سچائي منزل‘ تي عبدالحميد ڀاشاني، ولي خان، ذوالفقار علي ڀٽو، جي. ايم. سيد، سهروردي ۽ ٻيا آيا ۽ عوام جي هجومن کي پنهنجو پروگرام ٻڌائي ويا. اهڙي ئي هڪڙي پروگرام جي سلسلي ۾ پاڪستان ۾ مخالف ڌر جو چوٽيءَ جو ليڊر حسين شهيد سهروردي، ٿرپارڪر ۾ آيو ۽ کيس ’سچائي منزل‘ کان سواءِ ڪٿي به جاءِ پناهه نه ملي، ’سچائي منزل‘ تي ترسڻ کان پوءِ جڏهن ڪراچيءَ واپس پهتو، تڏهن هڪ خط غلام محمد لغاريءَ کي لکيائين، سو هيٺ ڏجي ٿو:
”ڪلفٽن ڪراچي
10 جولاءِ 1956ع منهنجا پيارا لغاري صاحب!
آءٌ سچ پچ اهو ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو آهيان ته اوهان ميرپور خاص ۾ ڪهڙو نه بهترين ڪم ڪيو آهي. جيتوڻيڪ آءٌ ميٽنگ جي ڪاميابيءَ کان ڏاڍو متاثر ٿيو آهيان، پر اُن کان به وڌيڪ مون کي اهو ڏسي ڏاڍي خوشي ٿي آهي ته اوهان غير معمولي ڪم ڪيو آهي ۽ اوهان اسان جي عوام جي هيٺين طبقن جون سچيون خدمتون ڪيون آهن، انهيءَ سموري بندوبست لاءِ جيڪو اوهان ڪيو هو، اوهان جي وڏي مهرباني. آءٌ اوهان جي روشن مستقبل جو خواهشمند آهيان.
اوهان جو مخلص
حسين شهيد سهروردي.“
غلام محمد لغاريءَ جي سياست بنيادي طرح هارين جي تنظيم ۾ طبقاتي شعور پيدا ڪري، وڏيراشاهيءَ جو تختِ فرعوني اونڌو ڪرڻ تي ٻڌل هئي. انهيءَ سياست کي اڳتي وڌائڻ لاءِ هو پاڪستان جي هر ترقي پسند ۽ جمهوريت دوست تنظيم ۽ تحريڪ ۾ شامل ٿيندو رهيو. پر هن جڏهن به ڏٺو ته ڪابه آل پاڪستان نام نهاد ترقي پسند جماعت سندس مقصد ۽ بنيادي سياست جي راهه ۾ رڪاوٽ بنجي رهي آهي ته هو هڪدم انهيءَ تنظيم ۽ تحريڪ کي ڇڏي، پنهنجي هاري پليٽ فارم تي موٽي ايندو رهيو. انهيءَ سلسلي ۾ هو نعپ، عوامي ليگ، ۽ پيپلز پارٽيءَ ۾ به شامل ٿيو، پر هڪڙي ڳالهه هر حالت ۾ مڃيل هئي ته هو پهرين قوم پرست سنڌي هو ۽ سندس اها قوم پرستي سراسر انقلابي نوعيت جي ترقي پسندانه هئي، جنهن جو آخري مقصد، هن ديس ۾ ’پرماريت کان آجو، هارين ۽ پورهيتن جو راڄ‘ قائم ڪرڻ هو. سندس خيال هو ته هتي هاري تحريڪ جي ناڪاميءَ جو وڏو سبب سنڌ جي وطن دوست سياست سان ڳنڍجڻ بدران انقلابي لفاظيءَ تي مشيني انداز ۾ عمل ڪندي، اهڙي پورهيت جو، پڇ لٽڪائو ڪرڻ آهي، جيڪو سنڌ ۾ رڳو معاشي مفادن جي بنياد تي ڪمائي ٿو ۽ رڳو معاشي مفاد، انقلاب لاءِ نه صرف ڪارگر ناهن، پر اُلٽو اُن جي راهه ۾ رڪاوٽ آهن. ڪنهن ملڪ ۾ انقلاب يا آزاديءَ واري عمل جي تڪميل، اُن ملڪ جو هيٺيون طبقو ۽ ٻيون محب وطن قوتون ڪنديون آهن، جن جا ثقافتي، اقتصادي ۽ تاريخي رشتا هڪ ٻئي سان لاڳاپيل ۽ ڳنڍيل هوندا آهن. بلوچستان ۾ رهڻ واري عرصي ۾ سندس انهيءَ نظريي کي هيڪاري هٿي ملي، جڏهن نعپ جي هڪ ميٽنگ ۾ ڪامريڊ لغاريءَ، ولي خان کي چيو ته: ”آءٌ جيل جي اسپتال ۾ اُهي بلوچ نوجوان ڏسي آيو آهيان، جن جو سَنڌ سنڌ چيري منجهن لوڻ ٻُرڪيو ويو آهي. بلوچ عورتن سان جيڪي ڪجهه وهيو واپريو آهي، تنهن جي اوهان کي چڱيءَ طرح خبر آهي. مون کي اوهان اِهو ٻڌايو ته بلوچستان جي تحريڪ ۾ پٺاڻ اڃا تائين ڇو شريڪ نه ٿيو آهي؟“
ولي خان انتهائي ڪاوڙجي چيو ته: ”مون ڪڏهن ٻروچن جي پيرن تي ٽوپي اڇلائي هئي ته اوهان جبلن تي چڙهي تحريڪ هلايو، جو اڄ اوهان مون کي تحريڪ ۾ شامل نه ٿيڻ جو مهڻو ڏيئي رهيا آهيو!“ ولي خان جو جواب ٻڌي ڪامريڊ لغاري نعپ جي ميٽنگ مان واڪ آئوٽ ڪري ويو. پوءِ هن پنهنجي سموري قوت ’بلوچستان جي قومي تحريڪ‘ لاءِ وقف ڪري ڇڏي. اُن وقت ’سچائي‘ اخبار ڪوئيٽا مان ٻن صفحن تي نڪرندي هئي ۽ ڪوئيٽا شهر ۾ هٿو هٿ کپي ويندي هئي. اخبار جي وڪري مان جيڪي ڪجهه حاصل ٿيندو هو، تنهن مان اخبار به ڇاپيندو هو ته گهر جو خرچ به هلائيندو هو. اُن وقت سندس دوست نواب اڪبر بگٽي بلوچستان جو گورنر هو، پر ڪامريڊ غلام محمد لغاريءَ بلوچستان جي قومي تحريڪ جي حمايت ڪانه ڇڏي، نه وري بگٽي صاحب، ڪامريڊ جي انهيءَ روش تي ناراض ئي ٿيو. ڪامريڊُ، بگٽيءَ سان ذاتي لاڳاپا ڪونه ٽوڙيا، ۽ پاڻ انهن لاڳاپن جي آڌار تي هو قومي تحريڪ جي ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ مدد ڪندو رهيو. اُن سڀ ڪجهه هوندي به هن، بگٽيءَ جي گورنري قبول ڪرڻ واري عمل کي ڪڏهن ساراهيو ڪونه ۽ نه وري ڪو کانئس مالي فائدو ئي ورتائين.
نواب اڪبر بگٽيءَ جي گورنريءَ واري وقت ۾ سندس صلاحڪار ملڪ عثمان ڪانسيءَ ٻڌايو ته: ”آءٌ نعپ ۾ هوندو هوس، پر دوستن کان ڪن ذاتي ناراضگين جي ڪري، آءٌ نواب بگٽيءَ جي گورنريءَ ۾ سندس صلاحڪار بڻيس ۽ منهنجي ڪار تي جهنڊو لڳي ويو. هزارين ماڻهو مبارڪون ڏيڻ لڳا. هڪ ڏينهن انهيءَ مبارڪي ماڻهن ۾ شامل ڪامريڊ اوچتو منهنجي جاءِ ۾ داخل ٿيو ۽ مون تي نظر پوندي شرط وڏي اوڇنگار ڏيئي روئڻ لڳو. آءٌ ڏانهس وڌيس، کيس گلي لڳائي چيم: ”ڪامريڊ خير ته آهي روئين ڇو ٿو؟“ چوڻ لڳو: ”تون ذهني ۽ روحاني طرح مري وئين. عثمان ڪانسي، جيڪو منهنجو انقلابي دوست هو، سو مري ويو. هي ڪار تي لڳل جهنڊو اُن جو ثبوت آهي.“ چيم: ”ڪامريڊ! هي منهنجي ڪار تي جهنڊو پختونستان جي علامت آهي. تون حال في الحال ماٺ ٿي، اسان ان طريقي سان بلوچستان جي خدمت ڪرڻ ٿا چاهيون.“ ڪامريڊ ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي چوڻ لڳو: ”هڪ ته ذهني طرح پنهنجي بزدلي ۽ ڀاڙيائپ جي پرواني تي صحيح ڪئي اٿئي! مٿان وري بلوچستان تي احسان ڪرڻ جي پوچي ڦيرڻ ٿو چاهين؟ جيڪڏهن اهڙي نموني عوام جي خدمت ٿئي ها ته لينن سڀ کان پهرين زار جي حڪومت ۾ شامل ٿي وڃي ها ۽ گانڌي ساري عمر جيلن ۾ ڪونه سڙي ها. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ سرڪار ناراض ٿي توکان اهو جهنڊو ڦري ڇڏيندي. پختونستان اچي پٽ تي ڪِرندو. اهڙا ديس اسان کي ڪونه کپن، جيڪي جلدي ٺهن ۽ سرڪاري ناراضگيءَ تي جلدي ڊهن“
ڪانسيءَ ٻڌايو ته ڪجهه ڏينهن کانپوءِ آءٌ استعيفيٰ ڏيئي آيس ۽ منهنجي ڪار تان جهنڊو لهي ويو ته ڪامريڊ ٽهڪ ڏيئي اچي مليو ۽ چيائين: ”ڪيڏانهن ويو تو وارو پختونستان؟“ وراڻيم: ”جيڏانهن تو وارو سنڌو ديش ويو!“
ڪامريڊ وڏو زنده دل ۽ بهادر ماڻهو به هڪڙو ئي هو. سندس زنده دلي ۽ بهادريءَ جا ڪجهه مثال پيش ڪجن ٿا:
*هڪ ڀيري ڪنهن فيصلي جي سلسلي ۾ ڪجهه عورتون ڪامريڊ وٽ آيون ۽ کيس ڏاڍو تنگ ڪيائون، پر ڪامريڊ کي اهو فيصلو ڪرڻو ئي ڪونه هو، سو نٽائيندو رهيو. نيٺ هڪ مائيءَ چيو: ”ڪامريڊ! آءٌ تو وٽ نياڻيون ميڙ وٺي آئي آهيان. نياڻي ست قرآن ٿيندي آهي.“ ڪامريڊ جي ڀوڳائي طبيعت اُڌمو کاڌو. چئي: ”مائي! نياڻي واقعي ست قرآن آهي، پر مرد سان گڏ سمهڻ کان پوءِ سيپارو به نه لهي!“ اهو ٻڌي مايون ڪامريڊ کي گاريون ڏينديون هليون ويون ۽ هن سُک جو ساهه کنيو.
*هڪ ڀيري ڪامريڊ نبي سر روڊ کان ريل گاڏيءَ ۾ ميرپور خاص اچي رهيو هو. ساڳئي گاڏي ۾ هڪ قادياني مبلغ به ويٺو هو. مبلغ، ڪامريڊ سان ڪچهري ڪندي اچي مرزا غلام احمد قاديانيءَ جي نبوت جي ثبوت ۾ دليل ڏيڻ شروع ڪيا. ڪامريڊ خاموشيءَ سان ٻڌندو رهيو. مبلغ دليل ختم ڪري ڪامريڊ کي چوڻ لڳو ته اوهان مهرباني ڪري قادياني فرقي ۾ اچي مرزا صاحب تي ايمان آڻيو. ڪامريڊ ٺهه ڦهه جواب ڏنو ته: ”جڏهن آءٌ سچي نبيءَ جو آندل دين ڪونه ٿو مڃان، ته پوءِ تو واري ڪوڙي نبيءَ جو دين ڪيئن قبول ڪندس.“ قادياني مبلغ حيران ٿي، ڪامريڊ جي منهن ۾ ڏسندو رهجي ويو.
*هڪ ڀيري ڪنهن مسڪين ماڻهوءَ جي زال پير غلام رسول شاهه جيلانيءَ جو هڪ مئنيجر زوريءَ کڻائي ويو ۽ ميرپورخاص جي هڪ بنگلي تي سُريت وانگر رهائڻ لڳو. غريب ماڻهو، پير غلام رسول شاهه وٽ دانهين ويو، پر پير صاحب سندس ڪوبه داد فرياد ڪونه ڪيو. اُتان مايوس ٿي هو پوليس، ڪورٽن، تر جي ننڍن وڏن زميندارن، پيرن، ميرن وٽ ويو، پر هر جڳهه تان کيس مايوس ۽ نامراد واپس ورڻو پيو؛ ڇو ته پير غلام رسول جو اثر رسوخ هر جڳهه تي پنهنجي مئنيجر کي بچائيندو رهيو. نيٺ اُن غريب ماڻهوءَ کي ڪنهن ٻڌايو ته ’سچائي منزل‘ تي غلام محمد نانگو رهي ٿو، اُن وٽ وڃ. ڪامريڊ همراهه جي ڳالهه ٻڌڻ کان پوءِ ٻه چار همراهه ساڻ ڪري سڌو اُن بنگلي تي وڃي بيٺو. همراهه کي چيائين: ”آءٌ دروازي تي بيٺو آهيان، تون وڃي اندران پنهنجي زال کي وٺي اچ، ڇو ته منهنجي خيال ۾ هن وقت بنگلي ۾ تنهنجي زال ۽ سَسُ کان سواءِ ٻيو ڪير به ماڻهو موجود ڪونهي.“ هن غريب شخص اندر وڃي پنهنجي زال کي هلڻ لاءِ چيو، پر مائيءَ [مئنيجر جي ڊپ کان] انڪار ڪيو ته: ”تون منهنجو مڙس ئي ڪونه آهين.“ اِهو جواب ٻڌي همراهه موٽي اچي ڪامريڊ کي سموري ماجرا ٻڌائي. ڪامريڊ اهو ٻڌي ڌوڪيندو سڌو بنگلي اندر هليو ويو ۽ مائيءَ کي چوٽيءَ مان جهلي ٻه ٽي نيٽ هڻي چوڻ لڳو ته: ”هلين ٿي يا نه؟“ مائي وڌيڪ موچڙن جي ڊپ کان هڪدم هلڻ لاءِ تيار ٿي وئي. جڏهن سڀئي همراهه مائيءَ کي وٺي ٽانگي ۾ چڙهي هلڻ لڳا ته اوچتو ماين رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون ته ’اسان کي بچايو، اسان کي اغوا پيو ڪيو وڃي.‘ بازار ۾ بيٺل پنجابي ۽ پناهگير، اسلامي جوش ۾ ٽانگي کي وڪوڙي ويا. اُن وقت تائين مئنيجر به سهڪندو اچي پهتو، چئي: منهنجي زال ڪامريڊ زوريءَ کڻائي ٿو وڃي. ڪامريڊ هڪل ڪري چيو: ”سڀ بيهي رهو، ٻيءَ صورت ۾ سڀني کي شوٽ ڪندس. اڄ منهنجو رَتُ تتل آهي.“ مئنيجر سميت سڀ ماڻهو بيهي رهيا. ڪامريڊ مائي وٺي ’سچائي منزل‘ تي آيو، جتان زال مڙس کي ڪنهن ڊيهي تي ڇڏي آيو، جتان اڄ ڏينهن تائين مائي واپس مئنيجر وٽ نه پهتي آهي.
*جڏهن جسم ۾ طاقت هئس ۽ سختين سندس جسم کي هيڻو نه ڪيو هو، تيستائين ڪامريڊ هميشه ريل گاڏيءَ جي ٿرڊ ڪلاس گاڏي ۾ سفر ڪندو هو. پر ڪڏهن ريچڪ ۽ ڦڏو ڪري فرسٽ ڪلاس ۾ ضرور ويهندو هو. اهڙو ئي هڪڙو واقعو ميرپور خاص ريلوي اسٽيشن تي ڪري ڏيکاريائين. ڪامريڊ نبي سر روڊ وڃڻ لاءِ ٿرڊ ڪلاس جي ٽڪيٽ وٺيو پليٽ فارم تي بيٺو هو ته، سندس نظر هڪ واقفڪار تي پئي، جيڪو پريشانيءَ جي حالت ۾ هيڏانهن هوڏانهن وائڙن وانگر چڪر ڪاٽي رهيو هو. ڪامريڊ اُن کان پريشانيءَ جو سبب پڇيو. هن ٻڌايو ته مون فرسٽ ڪلاس جي ٽڪيٽ ورتي آهي. پر فرسٽ جي گاڏن ۾ ڪنهن طاقتور ايجنسيءَ جا ماڻهو ويٺا آهن، جيڪي اسان کي ويهڻ نه ٿا ڏين. اِها ڳالهه ٻڌي ڪامريڊ هڪدم ايس. ٽي. کي سڏي چيو ته مون کي فرسٽ ڪلاس جي ٽڪيٽ ٺاهي ڏي. فرسٽ جي ٽڪيٽ کڻي ڪامريڊ سڀني گاڏن ۾ ويو، پر ڪنهن به گاڏي ۾ کيس ويهڻ نه ڏنو ويو. هن ريلوي جي عملي کي چيو، پر عملي به پنهنجي بيوسيءَ جو اظهار ڪيو، جنهن تي ڪامريڊ ٻه چار همراهه وٺي ريلوي جي پٽڙيءَ تي ويهي رهيو ته جيستائين اسان کي فرسٽ ۾ ويهڻ نه ڏنو ويندو ۽ اِهي طاقتور ماڻهو اسان کان معافي نه وٺندا، ته اُن وقت تائين اسان هتان نه اُٿنداسون. وڏو گوڙ ٿيو. ڪامريڊ کي ڏسي ٻيا به ڪيترا ماڻهو پٽڙين تي اچي ويهي رهيا. نيٺ ڪامريڊ جا سڀ شرط مڃيا ويا، پوءِ ڪامريڊ ۽ سندس پوئلڳ پٽڙين تان اٿيا.
*هڪ ڀيري مون کان پڇيائين: ”ڪڏهن تنهنجي پيءُ تنهنجي تقرير ٻڌي آهي؟“ وراڻيم: ”نه.“ چوڻ لڳو: ”منهنجي پيءُ هڪ ڀيرو منهنجي تقرير ٻڌي هئي. ٿيو هيئن جو آءٌ گهڻو ڪري جيل ۾ ويندو رهندو هئس ۽ منهنجو پيءُ حڪومت ۽ حڪمرانن کي پِٽون ۽ پاراتا ڏيندو رهندو هو. آءٌ کيس چوندو هوس ته بابا! کهڙو ۽ قاضي، وڏا حرامي آهن، مون کي خواهه مخواهه جيل ۾ ٿا وجهن نه ته آءٌ بنهه اشراف ماڻهو آهيان. سرڪار کي ڪجهه به ڪونه چوندو آهيان.“ بابا چوندو هو: ”تقرير ۾ ڇا چوندو آهين؟“ ”اهو ته هارين سان ناحق آهي. هارين کي حق ڏيو.“ ”اِهو ته تون صحيح ٿو چوين. تون حق تي آهين. کهڙو ۽ قاضي واقعي بدمعاش آهن.“ ڪامريڊ کِلي چوڻ لڳو: ته هڪ ڏينهن جو گهر اچان ته بابا مون تي ڪاوڙيو ويٺو آهي ۽ چوي پيو ”کهڙو ۽ قاضي وڏا اشراف ماڻهو آهن.“ مون حيران ٿي پڇيو ته: ”بابا، اهو وري ڪيئن؟“ چوڻ لڳو ”پٽ! مون تنهنجي تقرير ٻڌي آهي، جيڪا تو کهڙي جي خلاف ڪئي آهي. سچ پچ جيڪڏهن، آءٌ کهڙي جي جاءِ تي هجان ها ۽ تون اڄوڪي تقرير منهنجي خلاف ڪرين ها ته آءٌ توکي ڦاسيءَ تي لٽڪايان ها، کهڙو ته وري به جيل ۾ وجهيو ڇڏيو ڏيئِي، اهو ته اشراف ماڻهو ٿيو. ڏاميچ ته تون ٿئين نه؟“
*هڪ ڀيري آءٌ ڪامريڊ سان ملڻ ويس ته هو هڪ سياسي ورڪر کي سمجهائي رهيو هو. ورڪر کان ڪامريڊ پڇيو ته: ”ڪم ڪيئن ٿا ڪريو؟“ هن چيو: ”ٻهراڙيءَ جي ڳوٺن ۾ ويندا آهيون. ڳوٺن جي ماڻهن کي گڏ ڪري پنهنجو نظريو ٻڌائيندا آهيون.“ ڪامريڊ پڇيو: ”تقريرون رڳو اوهان ڪندا آهيو يا ڳوٺاڻا به تقريرون ڪندا آهن.“ هن وراڻيو: ”تقريرون رڳو اسان ڪندا آهيون.“ ”پوءِ اوهان کي ڪيئن خبر پوندي آهي ته هن ڳوٺ جي ماڻهن سان ڪهڙي زيادتي آهي؟ ڇو ته جهڙيءَ ريت هر هڪ ملڪ جون حالتون ڌار ڌار ٿين ٿيون، بلڪل اهڙيءَ ريت سنڌ جي هر ڳوٺ جا مسئلا ۽ مصيبتون جدا جدا آهن. وڏيرن جي روش، پوليس جون حرڪتون، پاڻيءَ جا مسئلا، هر ڳوٺ ۾ جدا جدا قسم جا آهن. انڪري ٻهراڙيءَ جي ڪچهرين ۾ اول اتي جي عام ماڻهن کي ٻڌو، ته هو پنهنجا ڪهڙا سُور اوهان سان سَلين ٿا ۽ اوهان تي ڪيترو ڀروسو ڪري پنهنجا اندر جا اُڌما بيان ڪن ٿا. اُن طريقي سان توهان هن علائقي جو سياسي ۽ سماجي تجزيو وڌيڪ سولائيءَ سان ڪري سگهندؤ.“
*هڪ ڀيري آءٌ ڪامريڊ سان ملڻ ’سچائي منزل‘ تي ويس ته مون کان اڳ هڪ مولانا به ڪامريڊ وٽ ويٺو هو. ٿوريءَ دير کان پوءِ ڪامريڊ هڪ مائيءَ کي سڏي چيو ته: ”ڪڪڙ جهلي اچ ته عبدالواحد آريسر کي کارايون، گهڻن ڏينهن کانپوءِ ملڻ آيو آهي.“ مائي ڪڪڙ جهلي آئي ته انهيءَ ساڳي مائيءَ کي چوڻ لڳو ته ”هي چاڪو وٺ وڃي ڪُڪڙ ڪهي اچ.“ اتي ويٺل مولانا رڙ ڪئي ته: ”مائي وري ڪڪڙ ڪيئن ڪهندي، عورت جي ڪُٺي جائز ناهي!“ ڪامريڊ هڪدم چيو: ”قرآن ۾ ڪٿي لکيل آهي ته جانور هروڀرو مرد ڪُهي؟“ مولانا لاجواب ٿي ويو. خير مون ڪڪڙ ڪهڻ ڪونه ڏنو. دال روٽي کاڌيسين، پر ڪامريڊ وارو دليل منهنجي ذهن مان اڄ ڏينهن تائين نه نڪري سگهيو آهي.
***
ڪامريڊ جي وفات سان سنڌ هڪ پُر بهار، بهادر، سرويچ، سياسي ۽ انقلابي تجزين سان مالا مال شخصيت کان محروم ٿي ويئي.
انسان جي پيدائش ۽ موت جو سلسلو اڻ کٽ آهي، جيڪو سدائين جاري رهندو، پر ٿرپارڪر ضلعي جي ڪا نيڪ بخت ماءُ وري شايد ئي غلام محمد لغاريءَ جهڙي عظيم ۽ لاکيڻي ٻچي کي جنم ڏئي!
لک لهي ٿي اُها مٽي، جنهن تي ههڙن انسانن جنم ورتو ۽ اُن ماءُ جي ڪک پدمؤن پري آهي، جنهن ۾ غلام محمد جهڙي سدوري، سٻاجهي ۽ سلڇڻي انسان قرار ورتو.
-