هماليه، آءٌ ۽ وقت جي وڇوٽي [شيخ اياز]
[شيخ اياز]
خبر ناهي ڪيتري وقت کانپوءِ وقت جي ڌوڙ ۾ لٽجي، ليٿڙجي، ڌِڪا ۽ ٿاٻا کائي، سنڌي شاعريءَ، علم ۽ فڪر جي هماليه شيخ اياز سان ملڻ ويس. وچ واري وقت ۾ اسان ۾ ڪي قدر رنجشون رهيون هيون. هُن ڀُٽي صاحب لاءِ ڪي ڳالهيون چيون هيون. شاهه عنايت شهيد ۽ مخدوم بلاول جي حوالي سان، منهنجيءَ نظر ۾ اُهي صحيح نه هيون، اُن ڪري مون هڪ زوردار مضمون اياز جي خلاف لکيو هو. اُن ڪري رنجشون پيدا ٿي پيون هيون. مضمون لکڻ جي باوجود اياز جي شاعريءَ جي مهانتا ۽ اُن جا اُلا، منهنجيءَ دل ۾ ڪڏهن به جهڪا نه ٿيا هئا. جنهن جو اظهار به آءٌ وقت به وقت ڪندو رهندو هوس، پر پوءِ به وڃڻ کان اڳ سوچيم پئي ته خبر ناهي اياز مون سان ملي يا نه!
خير، جڏهن سندس ڪلفٽن واري فليٽ جي گهنٽي وڄايم ته هڪدم سندس نوڪر دروازو کوليو، ۽ نالو پُڇي اندر هليو ويو. وري اُنهيءَ گهڙيءَ واپس اچي چيائين ته ”اچو!“ اسان جيئن اندر گهڙياسين ته اياز نائيٽ ڊريس ۾ بيٺو هو. آءٌ عادت موجب کيس جهُڪي مليس. منهنجو اِهو جهُڪڻ شخصَ اياز لاءِ نه، پر سندس اُنهيءَ سدا بهار ۽ لازوال ڏات لاءِ هو، جنهن ڏات سنڌڙيءَ ساريءَ کي کُهنبو بنايو هو؛ جيڪا تعليمي ادارن کان اڳتي وڌي مندر ۽ مسجد تائين پهچي وئي هئي؛ جيڪا هاڻي پڙهيل ماڻهن کان ٿيندي، الهڏني خاصخيليءَ ۽ اسلم تنئي جي سريلن آوازن جي لهرن ذريعي ڌنار پنهوار کي پنهنجي ڀاڪرن ۾ وٺي رهي آهي ۽ مون کي يقين آهي ته اُهو وقت اچي ويو آهي، جو ساري سنڌ نه رڳو اياز جي ڇيرن جي ڇم ڇم تي رقص ڪندي، پر اُن جي روشنيءَ جي گهيري ۾ وڪوڙجي ويندي.
جوڳين ۾ روايت آهي ته جتي نانگن ۽ بلائن جو گهڻو آزار هجي، اُتي رات جو سمهندڙ مسافر پنهنجي پاٿاريءَ جي چوڌاري پِڙُ ڪڍي، ’گوگي چوهاڻ جو منتر‘ پڙهي سُمهن، ته ڪو اَهرو انهن کي ڏنگي نه سگهندو. سو آءٌ به سمجهان ٿو ته جيڪڏهن اڄوڪي سنڌ، اياز جي شاعريءَ جو پِڙ ڪڍي، اُن ۾ سندس مرشد جو منتر پڙهي، ته مٿس حملو ڪندڙ ارڙ بلائن جي حملن کان محفوظ رهندي.
انهيءَ ۽ اهڙيءَ شاعريءَ جو مالڪ، اسان کي اندر وٺي ويو. پر ترسو! اندر وڃڻ کان اڳ جڏهن مون پاڻ کي اياز جي ڀاڪرن ۾ محسوس ڪيو ته خبر ناهي ڇو، مون کي لڳو ته منهنجي سرير جي انگ انگ ۾ مسرت سان گڏ قرار ۽ سُڪون جي اهڙي لهر ڊوڙي ويئي، جيڪا شايد هڪ صوفيءَ کي اُن وقت ڊوڙندي محسوس ٿيندي آهي، جڏهن هن ۽ خُدا جي وچ ۾ ڪوبه پردو نه رهندو آهي. پر ويچاري صوفيءَ جي اُن وقت ڪهڙي حالت هوندي، جڏهن هو محبوبِ حقيقيءَ جي ڀاڪرن ۾ هجي، پر آءٌ سمجهان ٿو ته اها سعادت اڄ ڏينهن تائين ڪنهن صوفيءَ جي مقدر ۾ لکجي نه سگهي آهي.
اسان اندر ڊرائنگ روم ۾ وڃي ويٺاسين. هڪٻئي ڏانهن ڏٺوسين. نه هُن کي ڪا پشيماني هئي سندس لکڻيءَ تي، نه آءٌ شرمندو هوس پنهنجي لکڻ تي- اُنهيءَ ڪري جو اسان ٻنهي پنهنجي پنهنجي ضميرَ جو اظهار ڪيو هو؛ ۽ اُهو ضميرَ جو ئي آواز هو، جنهن سنڌ جي هر ڏاهي ۽ باشعور ماڻهوءَ کي گهاڻن، ٽياسن ۽ ڪوڙن جي ٽڪٽڪين ۾ پيڙايو ۽ ٽنگايو آهي.
آءٌ اياز ڏانهن ڏسندو پئي رهيس. حقيقت هيءَ آهي ته سنڌ جي ٽن ماڻهن کي آءٌ جڏهن ڏسندو آهيان ته اُهي مون کي هن ڪائنات رنگ وبُو جا ماڻهو ئي نه لڳندا آهن: جي. ايم. سيد کي ڏسي مون کي لَڳندو آهي ته هيءُ يونان جو پروميٿئس ديوتا آهي. پير حسام الدين راشدي، مون کي ڪائنات جي علم، جلال ۽ اساطير جو ديو مالائي ڪردار لڳندو هو؛ ۽ شيخ ايازُ، سچ پچ ته اُن کي آءٌ ڪنهن به تشبيهه، ڪنهن به استعاري ۾ بند نه ڪري سگهندو آهيان. اياز جون اکيون مون کي اهڙيون لڳنديون آهن، جو آءٌ سمجهندو آهيان ته هنن اکين جيڪڏهن ڪنهن حامله عورت ڏانهن ڏٺو ته ڳڀيرڻ ۾ پيل ٻارَ جي بُت ۾ سيئاندا پئجي ويندا- ۽ سندس ڀِرون اُنَ شينهن يا چيتي جي ڀِرُن وانگر لڳندا آهن، جيڪو دشمن تي جهپ هڻڻ لاءِ تيار هجي.
چانهه مان واندا ٿياسين ۽ پوءِ اياز ڳالهائڻ شروع ڪيو. جڏهن اياز ڳالهائيندو هو ته ائين محسوس ٿيندو هو، ڄڻ سموري دنيا جو ادب، شاعري، تاريخ ۽ فلسفو سندس سامهون پکڙيو پيو آهي ۽ سموري دنيا جا سمورا اديب، شاعر، فلسفي ۽ تاريخدان، سندس آڏو اِئين بيٺا آهن، جيئن هارون رشيد جي آڏو ٻانهيون بيهنديون هيون، جن مان هر هڪ جي خواهش هوندي هئي ته بادشاهه سلامت مون کي طلب ڪري. بلڪل ائين هر شاعر، اديب، فلسفي ۽ تاريخدان جي ڄڻ اها خواهش هُجي ته اياز منهنجو حوالو ڏئي. هُو ڳالهيون ڪندو رهيو، جن ۾ ڪڏهن انڊلٺ جا رنگ هئا، ڪڏهن ٻارن جي مُرڪ هئي ته ڪٿي ڪنوارن اُرهن جي دلڪشي، ته ڪٿي ڏاهر جي شهپر جو موڙُ هو، ڪٿي چارڻ جي چنگ جو آواز هو، ته ڪٿي سنڌ جي روح جي ازلي ۽ ابدي دانهن هئي. هُن چيو: ”آءٌ تُرڪيءَ ويو هوس، اتي قونيا ۾ مون درويشن جو باهه تي رقص ڏٺو ۽ پوءِ گائيڊ کي چيم ته مون کي ’هني بال‘ جي قبر جا نشان ڏيکار“. گائيڊ چيو: ”سائين! اُهي تمام مٿي پهاڙ تي آهن، توهان پهاڙ تي چڙهي سگهندؤ؟“ چيم! ”ها! آءٌ نه رڳو وڏن وڏن پهاڙن کي اورانگهيندو رهيو آهيان، پر پهاڙ پِٿون به ڪندو رهيو آهيان.“ مُنهنجي هڪ دوست چيو: ”سائين! هني بال ڇا ڪيو هو ۽ توهان جي اُن ۾ دلچسپي ڇو هئي؟“ اياز وراڻيو: ”هن روم ڊاٺو هو؛ اُهو روم، جيڪو جبر ۽ استعماريت تي ٻڌل هو ۽ مون به پنهنجيءَ ڏات جي ذريعي ڪوئي روم، بار بار ڊاهڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي.“
’جمهوريت‘ جي سلسلي ۾ ڳالهائيندي اياز چيو ته: ”هڪڙي ماڻهوءَ مون کي خط لکيو ته: ”تون ’جمهوريت، جمهوريت‘ پيو چوين، پر اقبال چيو آهي ته جمهوري نظام کان بَچ۽ ڪنهن مضبوط ارادي واري جو غُلام ٿيءُ، ڇو ته ٻن سون گڏهن جي دماغ مان هڪ انسان جو دماغ پيدا ڪونه ٿيندو آهي.“ کيس چواب ڏنم ته: ”اهو صحيح آهي، پر پوءِ به آءٌ هڪ ’گڏهه‘ کان ٻن سون گڏهن کي بهتر سمجهان ٿو.“ انهيءَ جملي ۾ جيڪو بليغ اشارو آهي، اُن کي سمجهو ڪي سمجهن.
اياز چيو: ”بنيادي شيءِ آهي انسانيت يا ماڻهپو، سموري انساني تاريخ جي فڪري جدوجهد اُن لاءِ ٿي آهي ته اُنهيءَ ڳالهائيندڙ جانور کي انسانيت ۽ ماڻهپي جي سطح تي آڻجي. حقيقت ۾ ماڻهن کي آءٌ ٽن درجن ۾ رکان ٿو: آدم جو اولاد، جيڪو اشرف المخلوقات آهي؛ ڊاروِن جي نظريي موجب باندر جو اولاد، جنهن جي سمجهه جي سطح تمام هيٺاهين آهي؛ ۽ گڏهه جا ڦر، جيڪي يا ته ڪُٽبا ٿا رهن يا خلق آزاريندا رهن ٿا.“
گفتگو هلندي، مون واري مضمون جو ذڪر آيو. اُن تي اياز چيو ته ”منهنجو مقصد اِهو نه هو، جيڪو تو سمجهيو آهي. منهنجو مقصد هو ته ُمدافعت وارو وقت ۽ موت-، شاهه شهيد ۽ مخدوم بلاول حياتيءَ ۾ ڀُٽي کان عظيم تر هئا ۽ اُهي ماڻهپي جي جنهن بلند مينار تي بيٺا هئا، اُتان هو ڪهڙي به قسم جي موتَ کي مُرڪندي قبول ڪري سگهيا ٿي، پر هنن جي نظرن ۾ موت نالي ڪا شيءِ هوندي ئي ناهي، آءٌ به اڄ اُن نظريي تي پهتو آهيان. پر ڀُٽي، جنهن ماحولَ ۾ جنم ورتو هو، ۽ جنهن طبقي سان هن تعلق رکيو ٿي، اُتي ايڏو مقابلو ڪرڻ ۽ موت قبولڻ وڏي ڳالهه هئي. بهرحال، مخدوم بلاول ۽ شاهه عنايت کي ايتريقدر قيد ۽ بند ۾ رهڻ جو موقعو ئي نه مليو، ۽ جيڪڏهن ملي ها ته اُهي يقيناً وڌيڪ ثابت قدميءَ جو مظاهرو ڪن ها.“
آءٌ اياز جا دليل ٻڌي رهيو هوس ۽ سندس نادان دوستن جا دليل به منهنجي ذهن ۾ هئا، جن نه اياز جي مفهومَ کي سمجهيو هو، ۽ نه ئي منهنجي ڳالهه پروڙي هئي.
اسان کي ويٺي ويٺي ڏيڍ ڪلاڪ ٿي ويو هو. مون کي ٻيءَ جاءِ تي به وڃڻو هو. اياز جي خواهش هئي ته ڪچهري هلي، پر وقت بي رحم ڪڏهن ڪڏهن ٻيءَ چُميءَ جو به موقعو نه ڏيندو آهي. اسان موڪلائڻ جي ڪئي ته اياز چيو ته: ”سائين جي. ايم. سيد کي سلام چئجو. اوهان جو واسطو جي. ايم. سيد سان سياسي آهي، منهنجو ناتو پيري مُريديءَ وارو آهي.“ سندس اُهي جملا ٻڌي، مون کي ڪجهه وقت اڳ هڪ دوست جي ڳالهه ياد آئي، جنهن ۾ هُن اياز جي حوالي سان چيو هو ته:
”امير حيدر شاهه ۽ امداد محمد شاهه، جي. ايم. سيد جا جسماني پُٽ آهن، پر روحاني ۽ فڪري پُٽ سندس آءٌ آهيان.“
اسان اُٿياسين، اياز به گڏ اُٿيو. مون چيو: ”سائين، توهان ويهو، ٺيڪ نه آهيو!“ چيائين: ”اهڙي ڳالهه نه آهي، مون موتَ کي موٽائي ڇڏيو آهي ته هينئر وڃ! آءٌ واندو نه آهيان- اُن ڪري، آءٌ توهان سان گڏ لفٽ تائين هلي سگهان ٿو.“ لفٽ تي پهتاسين ته اياز وري موتَ جو ذڪر ڪيو، جنهن تي آءٌ روئڻهارڪو ٿي ويس. اياز منهنجي اها ڪيفيت ڏسي چيو: ”گهٻراءِ نه! آءٌ ٻيوجنم ٿر ۾ وٺندس ۽ پوءِ ڏاڍيون ڪچهريون ڪنداسون.“ اياز جو اِهو جملو ٻڌي، مون دل ۾ چيو ته واقعي جمن دربدر، حليم باغي، مير حسن آريسر، مظهر لغاري، مجرم لغاريءَ ۽ اقبال رند کان پوءِ اياز ٿر ۾ ئي سُونهي ٿو، ڇو ته ٿرين ڪڏهن به ڀٽائيءَ کي پِنڻ لاءِ نه ڳايو آهي، پر مُسرت ۽ محبت واري زندگي گذارڻ لاءِ ڳايو آهي.
ايتري ۾ لفٽ اچي وئي ۽ اسان اُن ۾ داخل ٿياسين. منهنجي چپن تي اياز جي هيءَ سٽ اچي ويئي:
سنڌڙي تُنهنجو ساههُ ايازُ،
مري نه ٿيڻو آهي مات!
مون سان گڏ انهيءَ ڪچهريءَ ۾ غلام شاهه، هاشم کوسو ۽ روشن ڪلهوڙو هئا.
***