مسڪين جهان خان کوسي جون آخري گهڙيون
ٿيو هِيئن، جو پهرين جولاءِ 1980ع جي صبح جو مون کي جيل انتظاميا سڏي، پوليس گارڊ جي پهري هيٺ سول اسپتال ڄام شوري روانو ڪيو ته جيئن آءٌ پنهنجي ٻانهن جي سُورَ جو پروفيسر عالماڻيءَ کان معائنو ڪرايان. پروفيسر عالماڻيءَ منهنجو معائنو ڪرڻ کانپوءِ پنهنجي ماتحت کي چيو ته ’عبدالواحد آريسر کي منهنجي وارڊ جي روم نبر 17 ۾ ڇڏي اچو.‘ ماتحت، عالماڻي صاحب کي ٻڌايو ته روم نمبر 17 ۾ ’مسڪين جهان خان کوسو‘ داخل آهي، عبدالواحد آريسر لاءِ نمبر 18 روم خالي ڪرايون ٿا. اِهو ٻڌي مون کي ٻيڻي خوشي ٿي: هڪ اسپتال ۾ داخل ٿيڻِ جي ۽ ٻيو مسڪين جي ڀرسان رهڻِ جي، جتي آءٌ مسڪين سان ڳل ڳراٽي پائي، ’روح رَچنديون رهاڻيون‘ ڪري سگهندس.
روم نمبر 18 ۾ پهچڻ کان هڪدم پوءِ، هڪ ڇهه فُٽو پنجابي ڊاڪٽر مون کي نيلام جي زمينَ سمجهي وڪوڙي ويو. هسٽري معلوم ڪرڻ لڳو. هن جي سخت سوالن ۽ کهري لهجي کان ڪَڪ ٿي، مون چيو: ’يار! تون ڊاڪٽر هجڻ جي باوجود مون کان اهڙيءَ ريت سوال ڪري رهيو آهين، جهڙيءَ ريت ڪو ميجر پُڇ پڇان ڪندو آهي.‘ هن هڪدم منهنجي مُنهن ڏانهن ڏسندي چيو: ’فوجي خراب ته ڪونه هوندا آهن!‘ مون چيو ته ”آءٌ ڪڏهن ٿو چوان ته فوجي خراب هوندا آهن، پر اُهي ڪهڙا هوندا آهن، سو لوممبا جو روح ۽ باچي جي بيوهه ٻڌائي سگهن ٿا.“
اُنهيءَ ڪارروائيءَ کان واندڪائي ملڻ تي مون ڊيوٽي گارڊ انچارج مسٽر صاحبڏني لاکي هيڊ ڪانسٽيبل کي چيو ته ”آءٌ روم نمبر 17 ۾ مسڪين وٽ وڃڻ چاهيان ٿو.“ هن پوليس جي روايتي اخلاق کان هٽي، هڪدم نه رڳو مون کي مسڪين وٽ وڃڻ جي اجازت ڏني، پر چوڻ لڳو ته ”آءٌ به هلان ٿو، جيئن رڻ جي راهيءَ کي ڏسي سگهان.“
اسان روم نمبر 17 ۾ داخل ٿياسون. سامهون پلنگ تي ’جدوجهد ۽ جاکوڙ جو ڏونگر‘ بي ست ۽ بي سڌ، پلنگ تي ليٽيو پيو هو. هو ڳالهائي به نه ٿي سگهيو. لڳاتار، سُمهڻ ۽ پوريءَ ريت پرگهور نه هجڻ ڪري سندس ويهڪ واري جاءِ ۽ پٺن تي چُٽا پئجي ويا هئا. مکين جا ڀنڀٽ سندس جسم تي ويٺا هئا. هن جي ڪنهن وقت جي سگهاري جسم ۾ هن وقت ايتري به سگهه ڪانه هئي، جو هو پنهنجي بُت تان مکيون اُڏائي سگهي! هن جي نظر مٿي ڪمري جي ڇت ۾ کُتل هئي، شايد هو ڪجهه ڳولي رهيو هو يا ويل عمر جي اُنهن گهڙين جو حساب ڪري رهيو هو، جيڪي ڀرپور ۽ ميٺاج ڀريون هيون. آءٌ هن ٿري جاکوڙيءَ کي ڏسندو رهيس. اڄ اُهو ماڻهو منهنجي سامهون بي ست سُتو پيو هو، جنهن کي وقت جو وهڪرو، زندگيءَ جي ڪا ابتي لهر ۽ جبرجو ڪو گهاڻو، پنهنجي جاءِ تان جهُڪائي، ڪيرائي يا دَسي نه سگهيو هو، تنهن کي اڄ بيماريءَ جي خونخوار ديويءَ ڊاهي وڌو هو. جنهن انسان سدائين پرماري ڳِجهن کان پارڪر جي عوام جي ماس کي محفوظ رکڻ جي ڪوشش ڪئي، تنهن جي جسم تان اڄ مکيون هڪلڻ وارو به ڪونه هو، ۽ جنهن انسان جي دل هميشه لکها ماڻهن جي جهوريءَ ۾ جهِڄندي رهِي ٿي. اُن لاءِ اڄ ڪنهن جي دل به نه ٿي ڌڙڪي. آءٌ خاموش بيٺو رهيس. اُنهن ڪجهه گهڙين ۾ سنڌ اندر سماجي شعور جي اَڻاٺ جي پوري تاريخ منهنجين اکين اڳيان گذري وئي ۽ آءٌ ماٺ ميٺ ۾ بنا ڪجهه ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي واپس اچي ڪمري ۾ ليٽي پيس ۽ سُتي سُتي سوچيندو رهيس ته: ’ڇا غلام قومن جا سماجي ورڪر بنا دوا درمل ۽ ڊاڪٽرن جي لاپرواهيءَ جي ڪري ائين اجل جي راهه وٺندا آهن؟‘ اُن وقت مون کي ڪلڪتي جي مڌر ٽريسا ياد آئي، جنهن کي نوبل انعام ڏنو ويو هو رڳو سماجي خدمت جي عيوض ۾، ٻئي پاسي منهنجي ماتر ڀوميءَ جي هن انسانَ جي زندگي هئي. اُها زندگي، جيڪا اونداهين راتين ۽ باهه جون ڄڀيون وسائيندڙ جهولن وارن ڏينهن ۾ هارَ مڃڻ کان سواءِ، طوفاني رفتار سان هلندي رهي ۽ جنهن ڪنهن به جبري قوت سان مهاڏو اٽڪائڻ کان ڪڏهن ڪين ڪيٻايو. زندگيءَ جي اُنهيءَ تنها مسافر، شايد ائين سمجهيو هو ته حياتيءَ جو هي سرڪش گهوڙو سدائين اِئين ڊوڙندرو رهندو ۽ ڪڏهن به ٿاٻڙجي نه ڪِرندو ۽ نه وري اُن جون رڳون ساهه ڇڏي وينديون، ۽ اهو عين روشنين ۾ اچي هميشه لاءِ اٿاهه اونداهين ۾ گم ٿي ويندو. مون ڏٺو هي مضبوط ۽ اجهل زندگيءَ جو تنها مسافر تمام تيزيءَ سان فنا جي اهڙي آڙاهه ڏانهن وڃي رهيو آهي، جتان شايد وري ڪنهن ٿُوهر يا ڪنڊي جي صورت ۾ اُڀري ۽ ڪو ٻيو رڻ جو راهي اچي سندس ڇانوَ ۾ ساهي پٽي.
مون وٽ شاگردن ۽ ملندڙن جو هُجوم ڏسي، ڊاڪٽر، شاگردن کي چيو: ”هن وارڊ ۾ هڪ ٻيو انسان به موت ۽ حياتيءَ جي ٻه واٽي تي پوين پساهن ۾ ٻاجهه جي ٻن ٻولن ٻڌڻ لاءِ واجهائي رهيو آهي ۽ اوهان ايڏا بي حِس ٿي ويا آهيو، جو اُن ماڻهوءَ کي ڏسڻ لاءِ اُن ڪمري ڏانهن لڙو به ڪونه ٿا.“ هڪڙي شاگرد پڇيو: ”اهو ڪير آهي؟“ ڊاڪٽر افسوس ڪندي پيشانيءَ تي هٿ هنيو. آءٌ سمجهان ٿو، اهو هڪ ڊاڪٽر طرفان مسڪين جهان خان جي موت تي آخري اوسارو هو.
شام جو ساڍي ستين وڳي ڊاڪٽر ڌرمپال [هائوس آفيسر] مون وٽ آيو. چئي: ’ٿورو مسڪين جي ڪمري ۾ هل.‘ ڪمري ۾ جيڪو لقاءُ اسان ڏٺو، تنهن منهنجا هوش هواسَ وڃائي ڇڏيا. مون ڏٺو مسڪين جي ڪمري ۾ ڪو ماڻهو موجود ڪونه هو. مسڪين جي بُتَ کي ماڪوڙا اِئين ويڙهي ۽ وڪوڙي ويا هئا، جيئن هندن جي ڇڏيل ملڪيت کي ڪليمنٽ وڪوڙي ويا هئا. وارڊ بواءِ شام واري ماني مسڪين جي پلنگ تي ڇڏي هليو ويو هو، نرس ماني کارائڻ جي تڪليف ڪانه ڪئي هئي، مسڪين جي چُرڻ پرڻ سان دال ۽ ماني پلنگ تي هارجي ويئي هئي. جيئن ته هنڌ صاف ڪرڻ لاءِ به ڪو ماڻهو موجود نه هو، اُن ڪري ماڪوڙن اِهو بُل ڏسي، مسڪين تي پرماري قوتن وانگر حملو ڪيو هو. سندس وات، نڪ، اکيون، ڪنڌ، ٻانهون ماڪوڙن جي زنجير سان جڪڙجي ويون هيون. ڊاڪٽر انهيءَ حالت ڏانهن اشارو ڪري، مون ڏانهن جاچيو، ڄڻ چوندو هجي: ’ڇا تون هن روپ ۾ پنهنجو پاڻ نٿو ڏسين.‘ آءٌ ڪجهه به ڪُڇڻ پڇڻ کان سواءِ مسڪين کي ماڪوڙن کان بچائڻ ۾ لڳي ويس، پر ماڪوڙا ايترا ته گهڻا ۽ گهاٽا هئا، جو مون سوچيو ته شايد آءٌ ڊاڪٽر جي مدد سان هن ضعيف جسم کي ماڪوڙن کان آجو ڪري نه سگهندس.
ڊاڪٽر ڌرمپال، [ڌرمپال نالي هئڻ جي باوجود ڌرم کان وڌيڪ انسان پال هو] هڪ شام مون وٽ آيو. هو هميشه گهٽ ڳالهائڻ ۽ چهري جي تاثرات سان پنهنجو مطلب ظاهر ڪندو هو، تنهن مون کي هٿ جي اشاري سان مسڪين جي ڪمري ڏانهن هلڻ لاءِ چيو. جڏهن ڪمري ۾ پهتاسين ته مون کي چوڻ لڳو ته ’پروفيسر صاحب مسڪين لاءِ ڪجهه اهڙيون دوائون رٿيون آهن، جيڪي ڏاڍيون مهانگيون آهن ۽ اسپتال ۾ موجود به ڪين آهن. اسپتال ۾ غير معمولي دوائن جو ته سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي، هاڻي اُهي دوائون کپن، انهيءَ لاءِ ڪو اُپاءُ ڪجي.‘ اسان جي صلاح مصلحت دوران اها خبر ايل. ايم. سي جي آيل شاگردن کي پيئي، تن ڪامريڊ روچي رام جي پُٽ نيل ڪنٺ جي اڳواڻيءَ ۾ مسڪين جي علاج لاءِ مستقل ڦوڙي ڪرڻ جو انتظام ڪيو.
جيترو عرصو مسڪين ايل. ايم. سي ۾ زنده رهيو، سنڌ جي ڪنهن به سماجي اداري، مسڪين جي ڪابه خبر چار ئي نه لڌي، اُنهن ادارن ۾’سگا‘ به شامل آهي، پر جيئن ته مسڪين گريجوئيٽ نه هو ۽ سگا صرفَ گريجوئيٽن ۽ انهن جي بيگمن کي اسلام آباد ۽ لنڊي ڪوتل گهمائڻ جو سماجي ڪم ڪندي آهي. ’ساوڪ‘ به هئي، پر جيئن ته مسڪين جي هٿ ۾ کڙتال يا دِلو نه هو ۽ نه وري هن کي وات ٽيڙي سا....ري..... گا.....ما ڳائڻ ايندو هو، اُن ڪري ’ساوڪ‘ جي ڌيان ڏيڻ جو سوال ئي نه ٿي پيدا ٿيو. مسڪين جي هٿ ۾ هميشه غريب ٿرين جي درخواستن جا ٿها هوندا هئا ۽ سنڌ ۾ اهڙو ڪو به ادارو موجود نه هو، جيڪو اهڙي قسم جي سماجي خدمت ڪندڙ ڪارڪن جي
سارَ سنڀال لهي. رهيا ٿري، اُهي نه ادارا ٺاهي ڄاڻن ۽ نه وري اُنهن ادارن جي وسيلي پنهنجي معتبريءَ جا دُڪان چمڪائي سگهن!
هڪ شام آءٌ ڊرپ هڻايو سُتو پيو هوس ته سِگا جو اڳواڻ محترم خان محمد پنهور آيو. بيٺي بيٺي پڇيائين: ”ڇا حال اٿئي؟“، ”ٺيڪ آهيان، ڪيئن آيا آهيو؟“ پڇيم. ”هتي طارق جي سسٽر ايڊمٽ آهي، اُن کي ڏسڻ آيو آهيان.“ ”ڀر واري ڪمري ۾ مسڪين جهان خان آهي، کيس اوهان جي پرگهور جي سخت ضرورت آهي.“ ”اُن جو علاج گورنمينٽ جي خرچ تي ٿي رهيو آهي.“ اُنهيءَ جواب تي مون کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي ۽ چيم، ”ها! مسڪين، هتي موت ۽ زندگيءَ جي ٻه واٽي تي ٽِڪيو پيو آهي ۽ سِگا، بيگم سعيد الدين قاضيءَ کي اجرڪ جو تحفو پيش ڪري رهي آهي!“
شام جا ٽي ٿيا هئا، آءٌ هڪ خوبصورت نرس سان کل ڀوڳ ڪري رهيو هوس. نرس پُڇيو پئي ته بي ڪلاس ۾ ڇا هوندو آهي. جواب ۾ آءٌ کيس بي ڪلاس جا فائدا ٻڌائي رهيو هوس. جڏهن مون بي ڪلاس جي قيدين کي مليل سڀئي سهوليتون ٻڌائي بس ڪيون ته هڪدم چوڻ لڳي: ”پوءِ ته ڏاڍو مزو لڳو پيو آهي. تُنهنجي دل واپس وڃڻ تي ڏاڍي هِرکندي هوندي، ڇو ته ٻاهر جي ڀيٽ ۾ اُها جاءِ جنت آهي.“ کيس مذاق ڪندي چيم: ” ها، رڳو حورن جي کوٽ آهي، جيڪڏهن تون هلين ته پوري حياتي اتي گذاري سگهجي ٿي.“ اسان جي ڳالهه ٻولهه اِتي مس پهتي هئي ته ڊاڪٽر ڌرمپال آيو ۽ اچڻ شرط چوڻ لڳو:
”زندگي، موت کان شڪست کائي وئي؛
ڪارونجهر جبل ڪري پيو؛
زخمي مور ڦٿڪي ڦٿڪي مري ويو- ننگر ننگو ٿي ويو!“
ڊاڪٽر ڏاڍي جذباتي انداز ۾ مسڪين جي لاڏاڻي جي خبر ٻڌائي. مون ڊاڪٽر ڏانهن ڏسندي چيو: ”ڊاڪٽر! موت، ماڻهن جو موتُ، اوهان لاءِ نئون نه آهي. اوهان جي دل اسپتال کان ٻاهر ڪنهن ڪُتي کي مرندي ڏسي شايد ڏکوئجي وڃي، پر بيماريءَ جي بستري تي هڪ ماڻهوءَ جو موت اوهان جي لاءِ ڪائي اهميت نه ٿو رکي.“ ڊاڪٽر ڏکارو ٿيندي چيو: ”پر هيءُ هڪ دَور جو موتُ ۽ هڪ علائقي جي هِچڪي آهي!“
اسان ٻنهي گڏجي اخبارن، ريڊيي پاڪستان حيدرآباد، مختلف سماجي ادارن ۽ ڪمشنر حيدرآباد ڊويزن کي ٽيليفون تي اطلاع ڏنو. بدقسمتيءَ سان مسڪين جي لاڏاڻي وقت سندس اڪيلو پُٽ، جيڪو اسپتال ۾ مسڪين جي پرگهور لهندڙ اڪيلو ماڻهو هو، سو به پوليس جي نوڪريءَ جي ڪري ڊيوٽيءَ تي ميرپور خاص ويل هو. مسڪين جو لاش کڻي ننگر پهچائڻ لاءِ ايل. ايم. سي وٽ ڪابه گاڏي نه هئي، ڇو ته اهو ايل. ايم. سي جي شايد قانون ۾ لکيل هو، ته اسپتال جي ايمبولنس ڪنهن جي لوٿ شهري حد کان ٻاهر کڻي نه ويندي. هيءَ ٻي ڳالهه آهي ته ڪنهن ناريءَ جو جيئرو لاش کڻي ڪينجهر يا ڪراچيءَ وڃي سگهي ٿي!
مسڪين جو لاش ٻه ڏينهن سموري سنڌي قوم، عوامي حلقن، آفيسر شاهي ۽ سماجي ادارن [۽ اخبارن] جي بي حسيءَ تي ماتم ڪندو، ڪولڊ اسٽوريج ۾ پيو رهيو. نيٺ سندس پٽ ميرپور خاص مان اچي، لاش کڻائي ويو.
حيدرآباد جي گهٽين مان نه معلوم مسڪين جو لاش ڪيڏي حسرت ۽ بيڪسيءَ سان گذريو هوندو. حيدرآباد شهر جي گپا گيهه ۾ ڪوبه فرق نه پيو هوندو ۽ سنڌ جي هن تاريخي شهر کي ڪابه خبر نه پيئي هوندي ته سنڌ اڄ پنهنجي هڪ گمنام هيري کان محروم ٿي ويئي ۽ سوامي اگن ديوَ جو روح، ڪارونجهر جي ڪورَ تي وري ڪنهن وڇڙيل مور جي روپ ۾ رڙڻ شروع ٿي ويو.
مون کي مستقبل جي خبر ناهي ته ڪو روپلي جو رهيل وارث مسڪين جي بُٺيءَ تي هيرڻ جا تازا پن رکڻ به ايندو يا نه يا مسڪين جي مٽي وري ڪهڙي ڪونڌر جي روپ ۾ نروار ٿيندي!؟
مون اسپتال جي زندگيءَ ڏانهن ڏٺو، اُن جي رونق ۽ هلچل ۾ ڪو فرق ڪونه آيو هو. اُهي خوشبودار لباسَ، بيمارن جي ڪنجهڪار ۽ اُهي ٽهڪ موجود هئا، پر مسڪين هليو ويو.
زندگي حسن جي ٻانهن ۾ ناچ ڪندي رهي،
اسان ستارن مان ٽٽي عدم جي غارن ۾ گم ٿي وياسين!
زمانو ڏاڍي ڌيان سان ٻڌي رهيو هو،
اسان داستان ٻڌائيندي ٻڌائيندي سمهي رهياسين!
-