سنڌ سان پيار ڪندڙ دل ڌڙڪڻ ڇڏي ڏنو! [بشير خان قريشي]
اپريل جو مهينو، سنڌ واسين لاءِ انتهائي نڀاڳو مهينو ثابت ٿيو آهي. ذوالفقار علي ڀُٽو به اپريل [4 اپريل 1979ع] ۾ سنڌ واسين کان وڇڙيو. سائين جي.ايم.سيد به اپريل [25 اپريل 1995ع] ۾ ڏهاڳ ڏئي ويو. اُن کان پوءِ شهيد سِرائي قربان کهاوڙ، پنهنجن ساٿين [روپلي چولياڻي ۽ نورالله تنيي] سميت اپريل [21 اپريل 2011ع] ۾ سنڌ تان صدقي ٿيو، ۽ هاڻي تازو بشير قريشي به اپريل جي مهيني ۾ [07 اپريل 2012ع] ۾ سنڌ ماءُ جي هنج ۾ ابدي آرام ڪرڻ لاءِ هليو ويو.
بشير قريشي، هڪ بيقرار روح جو مالڪ هو ۽ اُنهيءَ بيقرار روحَ کي مادر وطن سنڌ جي هنج ۾ شايد قرار اچي ويو هجي. بشير قريشي، سيد ۽ سنڌ جو عاشق هو، ۽ عشق ابدي هوندو آهي. اُهو زمان ۽ مڪان جي قيد کان آزاد هوندو آهي.
بشير قريشيءَ ۾ بيشمار خوبيون هيون. هو دوستن جو دوست ۽ سنڌ جي ويرين جو ويري هو. هن جي خاص خوبي، جُرئت، جدوجهد ۽ جفاڪشي هئي. هن مارچ [2012ع] ۾ سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ، واهڻ وستيءَ ۾ سنڌي ماڻهن کي متحرڪ ڪرڻ لاءِ جيڪا جدوجهد ڪئي، اهڙي جدوجهد شايد ذوالفقار علي ڀُٽو به سماجي سجاڳي آڻڻ لاءِ نه ڪري سگهيو هجي. اُنهيءَ ڪري هو غافل سنڌين کي بيشمار تعداد ۾ ڪراچيءَ ۾ گڏ ڪري سگهيو.
مون کي ساڻس گڏ ڪم ڪرڻ جو ڪيترن سالن کان تجربو رهيو آهي. اُنهيءَ تجربي دوران ڪڏهن ڪڏهن آءٌ ٿڪجي پوندو هوس ۽ تقرير ڪرڻ کان اِنڪار ڪندو هوس، پر هو اياز جي شعر وانگر ته: ’ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مسافر‘، ڪڏهن به ٿڪبو نه هو. آءٌ اُهو ڪونه ٿو چوان ته هُو نِڪروما ۽ لوممبا وانگر جادوئي اثر رکندڙ مقرر هو، پر سنڌ جي ماڻهن جي نفسيات مطابق مادر وطن سنڌ جي خوبين ۽ خاصيتن تي ڳالهائيندو هو. هو بيپناهه جرئتمنديءَ سان ڳالهائيندو هو، ۽ سنڌي ماڻهو جرئتمنديءَ جا تاريخي طرح عاشق رهيا آهن- ۽ هن پنهنجي لفظن ذريعي سنڌين جي دلين ۾ اهڙي حرارت ۽ حِدت پيدا ڪئي، جو سنڌ جو ’سُتل شينهن‘ جاڳي پيو. آءٌ ڪڏهن ڪڏهن جلسي ۾ ماڻهن جي اُن ولولي کي ڏسي، نياز همايونيءَ جو هي شعر پڙهندو هوس ته:
سنڌ جي مڪلي ۽ ساموئيءَ جو قسم،
شاهه جي سُهڻي ۽ مارئيءَ جو قسم،
پنهنجي جهانگين کي جهوليءَ ۾ لولي ڏئي،
پنهنجن لوليءَ کي ٻاگهيءَ جي ٻولي ڏئي،
سنڌ جاڳي پئي،
سنڌ جاڳي پئي!
رات جي سانتِ ۾ ڪنهن سِتاري مثال،
صُبح جي نُور ۾ ڪنهن نظاري مثال،
ماءُ جي رُوحَ ۾ راسِ لوليءَ جِئان،
ڪنوارِ جي ذهنَ ۾ ڪنهن پروليءَ جئان،
سنڌ جاڳي پئي،
سنڌ جاڳي پئي!
-ته اُن جلسي ۾ شعر تي تنقيد نه ڪندو هو، پر جڏهن گاڏيءَ ۾ روانا ٿيندا هئاسون، ته هن جي عادت هوندي هئي ته پاڻ ڊرائيونگ نه ڪندو هو، پر سندس پسنديده ڊرائيور غفارُ ڊرائيونگ ڪندو هو، پر جڏهن آءٌ گڏ هوندو هومانسِ ته پنهنجيءَ سيٽ تي مون کي ويهاريندو هو ۽ ڊرائيونگ پاڻ ڪندو هو، ۽ اُن وقت مون کي چوندو هو ته: ’نياز همايونيءَ جو شعر ته شاندار آهي، پر شعر جي مفهوم وانگر اڃا سنڌ جاڳي نه آهي، ۽ جڏهن سنڌ ڪنوار جي ذهن ۾ پروليءَ وانگر جاڳي، تڏهن سنڌ ڄام نظام الدين جي ٿي ويندي ۽ غلاميءَ جا ڳٽ ڇِيهون ڇِيهون ٿي ويندا. بهرحال ڪوشش ڪريون ٿا ته سنڌ، ماءُ جي لوليءَ وانگر جاڳي پوي ته پوءِ وارا نيارا ٿي ويندا. بهرحال، پنهنجو ڪم ڪوشش ڪرڻ آهي ۽ رزلٽ سنڌي عوام جي دلين ۾ آهي.‘
منهنجا هن سان اختلاف به رهيا، پر اُنهن اختلافن ڪڏهن به دشمنيءَ جو رنگ اختيار نه ڪيو.
آءٌ جڏهن سندس تڏي تي پُهتس، اُن وقت مون ماڻهن جو جيڪو هجوم ڏٺو، اُن مهل مون محسوس ڪيو ته هن جي محنت رائگان نه وئي آهي.
آخر ۾ آءٌ اِهو چوندس، جيڪو مارڪس جي وفات تي اينگلز چيو هو ته: ”هن تاريخ تي مارڪس مُئو نه آهي، پر دنيا جي سڀ کان وڏي سوچيندڙ دماغ سوچڻ ڇڏي ڏنو آهي“.
- ۽ آءٌ بشير خان لاءِ چوندس ته: ”اُن تاريخ تي سنڌ سان پيار ڪندڙ خوبصورت ۽ بهادر دل ڌڙڪڻ ڇڏي ڏنو آهي“.
***
(2)
1958ع ۾ لاڙڪاڻي ضلعي جي مردم خير مٽيءَ ۾، رتيديري شهر اندر هڪ عام ماڻهوءَ جي گهر ۾ هڪڙي ٻارڙي جنم ورتو، جنهن جو نالو ’بشير احمد‘ رکيو ويو. مون لاڙڪاڻي کي ’مردم خير مٽي‘ سڏيو آهي، اُن جو مطلب اِهو ناهي ته لاڙڪاڻي ۾ صرف ڀُٽن جنم ورتو هو، پر اُن مردم خيز سرزمين، جان محمد جوڻيجو، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، سيد تُراب علي شاهه راشدي، راشدي برادران [حسام الدين راشدي ۽ علي محمد راشدي]، سرائي قربان کهاوڙ سان گڏ بشير خان قريشيءَ کي به جنم ڏنو آهي.
اُن ٻارڙي بشير قريشيءَ جي جنم وقت ماڻهن کي ڪهڙي خبر هُئي ته هي ٻارڙو اڳتي هلي سنڌ جي نوجوانن جي دلين جي ڌڙڪن بڻبو، اها صرف تقدير جي ڪاتب کي ئي خبر هئي ۽ واقعي ٿيو به اِئين. هُن سنڌ ۾ قومي هلچل کي زبردست زور وٺرايو ۽ زندگيءَ جا ڪيترائي سال مڙسان مڙسيءَ جيلن ۾ گذاريا. هيءَ حقيقت آهي ته ڪجهه ماڻهن جيلن ۾ آسائش واري زندگي گذاري، پر اها زندگي پئسي جي زور تي هئي، ليڪن هن شخص جيلن ۾ رڳو پنهنجي لاءِ نه، پر عام قيدين لاءِ به آسائشون وٺي ڏنيون ۽ اِها ڪاميابي هن پنهنجي همت، بک هڙتالن ۽ جدوجهد جي ذريعي حاصل ڪئي. اِهو ئي سبب هو، جو مون هڪ دفعو مٿس مضمون لکندي لکيو هو ته: ’هو جڏهن به جيل ويندو آهي ته عام قيدي خوشيءَ مان نعرا هڻندا آهن ته اسان کي نجات ڏيندڙ اچي ويو.‘
مون کي هڪ واقعو ياد ٿو اچي ته ايم.ڪيو.ايم جو هڪ نالي وارو ليڊر [انيس ائڊووڪيٽ] ميرپورخاص جي لاڪپ اپ ۾ بند هو ۽ اُتان سينٽرل جيل حيدرآباد منتقل ڪيو پئي ويو. حيدرآباد جيل جو سپرنٽينڊنٽ اُن وقت ميجر کوسو هو، ۽ اُن کان اهو ليڊر صاحب ڏاڍو خوفزده هو. اُن ڪري، مون ڏانهن نياپو موڪليائين ته: ”سينٽرل جيل ۾ بشير خان آهي. توهان ڪنهن طريقي سان منهنجي نالي کيس نياپو موڪليو ته اڄ آءٌ اچان پيو ۽ ماڙيءَ تي منهنجي بي عزتي نه ڪن. توهان بشير خان کي چئو ته هو فلاڻي وقت تي ماڙيءَ ۾ ويٺل هجي“. اُهو نياپو مون بشير خان کي موڪليو ته هو مقرر وقت تي ماڙيءَ ۾ اچي ويهي رهيو هو. جيل جي ماڙيءَ تي ميجر کوسي ايم.ڪيو.ايم جي اُن اڳواڻ جي مهمان نوازي لاءِ انتظام پئي ڪيا، پر هو جيئن ئي پهتو ته بشير خان، کيس ٻانهن مان وٺي، بنا ڪنهن تلاشيءَ جي پنهنجي وارڊ ۾ وٺي ويو- ۽ آءٌ اها ڳالهه اڄ پهريون ڀيرو رڪارڊ تي آڻي رهيو آهيان ته اُن معاملي ۾ جنهن پوليس آفيسر پيغام رسانيءَ جو ڪم ڪيو هو، اُن کي متحده قومي موومينٽ وارن ڪڏهن به نه وساريو.
بشير خان جي زندگيءَ جو ۽ شايد سنڌ جي جيلن جي تاريخ جو هي اڻوسرندڙ واقعو آهي ته جيل ۾ قيدين سان ٿيندڙ عقوبتن جون تصويرون به بشير خان ڪڍيون هيون، ۽ اُهي پاڪستان جي معتبر اخبار ’ڊان‘ (Dawn) ۾ شايع ٿيون هيون. اُنهيءَ جرم جي پاداش ۾ هن کي گهڻو ڪجهه ڀوڳڻو پيو ۽ کيس بند وارڊ به ڪيو ويو هو. اُن تي مون پريس ۾ بيان ڏنو هو ته: ’بشير خان تان سختيون ختم ڪيون وڃن. ٻيءَ صورت ۾ آءٌ حيدرآباد پريس ڪلب آڏو مرڻ گهڙيءَ تائين بک هڙتال ڪندس.‘ اُن اعلان جي ڇپجڻ واري ڏينهن ئي جيلن جو وزير اُميد علي شاهه سينٽرل جيل حيدرآباد پهتو ۽ بشير خان تان سختيون ختم ڪيون ويون. پوءِ جڏهن هو آزاد ٿيو ته ڀوڳن ئي ڀوڳن ۾ مون کي چيائين، ’ڪاش! اهو اعلان ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ ڪرين ها!‘ اِهو اُن ڪري نه چيائين ته هو اُنهن سختين کان گهٻرائجي ويو هو، پر منهنجي اعلان جي اهميت وڌائڻ لاءِ چيو هئائين.
اسان ڪافي وقت گڏ ڪم ڪيو هو، پر هُن پنهنجي محنت سان اُهو مقام حاصل ڪيو هو، جو سنڌ ۾ ٿيندڙ ’جرڳن‘ ۾ وڏن وڏن سردارن سان گڏ بشير خان کي به گهُرايو ويندو هو. ڪامريڊن لاءِ سنڌ ۾ مشهور آهي ته هي سڀ ’وات ڳاڙها ڇوڪرا‘ آهن، جيڪي ٺلها ٺڪاءَ ڪندا ٿا وتن، پر انهيءَ سماج ۾ پنهنجي حيثيت مڃائڻ وڏو ڪمال هو، جيڪو رتيديري جي عام ماڻهوءَ جي گهر ۾ جنم وٺندڙ بشير خان حاصل ڪيو هو. هن وقت هو اسان ۾ نه رهيو آهي، پر سندس جدوجهد ۽ فڪرِ سيد سان لاڳاپو هميشه قائم رهندو.
سيد سان هُن جو لاڳاپو ايڏو گهرو هو، جو کيس پُٽ ڄائو ته نالو رکڻ جي لاءِ سائين جي.ايم.سيد وٽ آيو ته سائينءَ کيس چيو ته ”انقلابي نالو رکان يا صوفياڻو؟“ بشير خان جواب ۾ چيو ته ”سائين! صوفياڻو“. تنهن تي سائينءَ کيس ’صنعان‘ نالو ٻڌايو. اِهو واضح ڪندو هلان ته اڄڪلهه بشير خان جي پٽ ’ صنعان‘ جو نالو ’ث‘ يا ’س‘ سان لکيو وڃي ٿو، پر سائينءَ جيڪو نالو کيس ٻڌايو هو، سو ’صنعان‘ هو يعني ’شيخ صنعان‘، ۽ اُهو نالو هڪ نامور صوفي بزرگ جو هو، جنهن جو وڏو تاريخي پسمنظر آهي ۽ جنهن جو مرڪز ’عشق‘هو. سمورو قصو تفصيلي طور ڪونه ٿو لکان، پر بشير خان سان پيار ڪندڙن کي اِهو عرض ڪرڻ ٿو چاهيان ته سندس پُٽ جو اصلي نالو ’صنعان‘ آهي، جيڪو سائين جي.ايم.سيد جو تجويز ڪيل آهي ۽ اُهو ئي اُچاريو ۽ لکيو وڃي.
ڪافي دوست سائينءَ کي پنهنجي دل جون ڳالهيون به ٻڌائيندا هئا ۽ بشير خان به سائينءَ کي ڪا اهڙي انوکي ڳالهه ٻڌائي هئي، جو جڏهن سائين اپر سنڌ جي دوري تي ويو ته بشير خان جي چانهه جي دعوت تي رتيديري به آيو. اُتي سائينءَ کانئس پڇيو ته: ’جيڪا ڳالهه تو مون کي ٻڌائي هئي، اُهو ماڻهو ته ڪونه ڏيکاريئي؟‘ جواب ۾ بشير خان خاموش رهيو. شايد اسان سائينءَ سان گڏ ويٺل هئاسين، اُن ڪري هُن ڪو جواب نه ڏنو هو، اُن تي سائينءَ، لطيف سائينءَ جو هيءُ شعر پڙهيو:
سوڙهيءَ گهٽيءَ سپرين، گُونگا ٿي گڏياس،
ڦٽيل هئا فراق جا، ڪُڇي ڪين سگهياسِ!
اُن تي بشير خان چيو ته: ”ها سائين، اِئين ئي آهي!“
بهرحال آءٌ بشير خان جي وڇوڙي کي سنڌ لاءِ هڪ وڏو نقصان سمجهان ٿو، پر سنڌ ڪنهن فرد جي وڃڻ سان ڇوري ڪانه ٿيندي. شهيد الهه بخش جي شهادت ۽ سورهيه بادشاهه جي شهادت جهڙن صدمن کان پوءِ به سنڌ زنده رهندي آئي آهي ۽ هاڻي به زنده رهندي.
آخر ۾ هڪ ڳالهه چوندس ته شهيد بشير خان کي رتيديري ۾ دفنائڻ جو جيڪو وارثن فيصلو ڪيو، اُهو درست آهي. رتوديرو ۽ نئون ديرو رُڳو ڀُٽن جا مرڪز رهڻا نه آهن، پر رتوديرو ۽ شهدادڪوٽ: جيئي سنڌ جا به مرڪز ٿيندا.
بشير خان جي وڇوڙي تي مون کي فارسيءَ جو هڪ شعر ياد اچي ٿو، جيڪو پير حسام الدين راشديءَ دولهه دريا خان جي باري ۾ لکيو آهي ته:
به گـــريــز د از صفِ ما، کــه مــــرد غوغا نيست،
ڪس ڪه ڪُشت نه شد از قبيلهء ما نيست،
[معنيٰ اسان جي صفن مان اهو ڀڄي وڃي، جيڪو وڙهڻ نه ٿو چاهي. جيڪو ڪُسجڻ لاءِ تيار ناهي، سو اسان جي ڪڙم مان ناهي.]
-