سَروَ- قدارا سُپرين...! [فقير محمد امين مڱريو]
ماڻهن، هن کي هڪ عام انسان سمجهيو، جماعت اُن کي هڪ بهادر مريد جي روپ ۾ ڏٺو، ۽ پير سائينءَ کيس هڪ جان نثار خليفي جي روپ ۾ پرکيو، پر ڪاتب تقدير نه ڄاڻ ڪيترن رنگن ۽ روپن کي گڏي، ڪيترين چانڊوڪين کي هم آغوش ڪري، کيس شهادت جي اعليٰ رُتبي تي فائز ڪري ڇڏيو ۽ هُن دنيا جي سڀني ’سول اعزازن‘ کان وڌيڪ اِهو اعزاز حاصل ڪري ورتو. ’شهيد‘ لفظ جي معنيٰ آهي ’پنهنجي دور جو شاهد‘ ۽ مذهبي معنيٰ آهي ’سدا زندهه‘ ۽ سدا زنده جي معنيٰ هر دور جو شاهد.
اسين امين فقير جي شهادت مان اهو اندازو لڳائي سگهون ٿا، جنهن کي منهنجو دوست اعجاز منگي ’جمهوري دور‘ سڏيندو آهي ته اُن دور ۾ ماڻهن سان ڇا وهيو واپريو.
فوجي جنرلن فيبروري 1971ع جي ڪنهن تاريخي تي مرحوم آصف شيخ• جي ڳوٺ واري ڍنڍ ’ڊرگهه‘ ۾ لانچن ۾ سير دوران ’بليڪ ڪوئين‘ جي شبابَ ۽ اسڪاچ جي مستيءَ ۾، پاڪستان جي اونداهي مستقبل جي اُڀرندڙ ڌنڌلي ستاري جي روشنيءَ ۾ اِهو فيصلو ڪيو ويو هو، ته ’لک بنگالي مارينداسين، پر مجيب کي اقتدار نه ڏينداسين.‘ اها تجويز اعجاز منگيءَ جي لفظن ۾: ’جمهوريت جي علمبردار ذوالفقار علي ڀُٽي جي هئي‘ ۽ اُن اسڪيم جي ترتيب ڏيندڙن کي اِها خبر نه هئي ته اُهي پنهنجي ئي اُڻيل ريشمي ڄار جي ڌاڳن ۾ ڦاسندا پئي ويا، ڇو ته لانچ ڊرائيور گرئجوئيٽ هو ۽ جيئي سنڌ جو ميمبر هو، جنهن ٻن ڪلاڪن کان پوءِ ’کيرٿر جي پوڙهي‘ [جي. ايم. سيد] کي ٽيليفون جي ڏڪندڙ تارن تي اطلاع ڪيو ته ’پاڪستان جا حڪمران خطرناڪ پلاننگ ترتيب ڏئي، ڊرگهه جي گيسٽ هائوس ۾ مستقبل جي رنگين ماحول کي ترتيب ڏيڻ ۾ مصروف آهن.‘
هي 13 فيبروري 1971ع جو ڏينهن آهي ۽ ’رني ڪوٽ جو پوڙهو‘، ڌان منڊيءَ ۾ رنگين مزاج سراج الدوله جي وارث [شيخ مجيب] سان مخاطب آهي ۽ ڊرگهه ڍنڍ واري سڄي پلاننگ کيس ٻڌائڻ کان پوءِ کيس مشورو ڏئي ٿو ته ’تون بنگال مان نڪري وڃ‘- ۽ هو انوکي واسڪوٽيءَ ۾ ملبوس ۽ خوشبودار تماڪ پيئندڙُ شخص کيس چوي ٿو ته ”شاهه صاحب! توهان جي انفارميشن انتهائي اهم آهي. اُن مان مون کي خبر پئي ته سنڌ جو علم ۽ دانش توهان سان گڏ آهي ۽ جهالت ڀُٽي سان آهي. آءٌ پنهنجي ڌرتي نه ڇڏيندس، پرتوهان کي مشورو ڏيندس ته توهان سنڌ ڇڏي وڃو، اُن ڪري ته ماڻهو توهان سان گڏ نه آهن- ۽ جيڪڏهن آءٌ بنگال ڇڏي ويندس ته منهنجي ڳولا ۾ هر بنگاليءَ جو گهر ساڙيو ويندو-“ ۽ پوءِ اُن پوڙهي [جي. ايم. سيد] پنهنجي شاگرد [مجيب] جي نصيحت تي عمل ڪيو ۽ پاڻ سعودي عرب [پنهنجي ميزبان کنيارين واري پيرمعين الدين کنيارويءَ وٽ] هليو ويو. اُن وقت مون کي مشهور مصري صحافي حسنين هيڪل جي ڪتاب ’عبدالناصر والعام‘ ۾ ناصر ۽ نهروءَ جي گڏيل تصوير ياد آئي، جنهن جي هيٺان عربيءَ جو هي جملو لکيل هو:
”شاگرد، پنهنجي اُستاد کي سيکاري رهيو آهي.“
-۽ پوءِ بنگال تي نه اچڻ جهڙي قيامت اچي وئي ۽ ’کيرٿر جو پوڙهو‘ مڪي مان ويهي افغانستان ۾ ويٺل خان عبدالغفار خان کي خط لکندو رهيو. پر تاريخ هميشه عوام جي ڪردار تي ئي فيصلو صادر ڪندي آهي. اهو يا سنڌ جي اڻ پڙهيلن جي آڌار تي يا بنگال جي پڙهيلن جي آڌار تي- ۽ سنڌ ۾ ڪابه عوامي طاقت ’رني ڪوٽ جي رکوالي سان گڏ نه هئي، جيتوڻيڪ اياز ۽ جويو ته هن سان گڏ هئا، جن جي ڏات ۽ شعور کي ساهميءَ جي هڪ پڙ ۾ رکيو وڃي ۽ سموري سنڌ جي ڪرڙن ڪانڊيرن جي ووٽ کي ٻئي پڙ ۾، پوءِ به ڏات ۽ سمجهه وارو پلڙو وزني هوندو آهي، جو ساهميءَ جون تارون [نوڙيون] ئي ڇڄي پونديون آهن. پر هن مادي دنيا ۾ ’انساني مٿا‘ ڳڻيا ويندا آهن، پر توريا نه ويندا آهن. اُن ڪري ئي اقبال چيو هو ’هڪ سؤ گڏهن جو دماغ، هڪ ماڻهوءَ جي دماغ برابر نه ٿيندو آهي.‘ اُن ڪري اهي ڳڻيل مٿا، گهڻي تعداد ۾ ذوالفقار علي ڀُٽي سان گڏ هئا. هت آءٌ هڪڙي وضاحت ڪندو هلان، جيڪا تاريخ جي درستگي لاءِ تمام ضروي آهي ته پ پ سنڌ ۾ قطعي اڪثريت، سواءِ 1988 جي ڪڏهن به حاصل نه ڪئي آهي، ۽ نه ئي ذوالفقار ڀٽو 1970ع ۾ سنڌ مان ڪا اڪثريت حاصل ڪري سگهيو هو، ڇو ته اُن وقت سنڌ ۾ قومي اسيمبليءَ جون سيٽون 40 هيون، جن مان ذوالفقار علي ڀٽي 18 سيٽون کٽيون هيون، جن ۾ ٽي سيٽون ذوالفقار علي ڀُٽي جون ذاتي کٽيل هيون. لاڙڪاڻو، ٺٽو ۽ حيدرآباد، باقي 22 سيٽون مختلف پارٽين کٽيون هيون ۽ سنڌ ۾ اُن وقت صوبائي اسيمبليءَ جون 60 سيٽون هيون [عورتن کانسواءِ] جن مان ڀٽي 28 سيٽون کنيون هيون. هن صاحب رڳو پنجاب ۾ قطعي اڪثريت حاصل ڪئي هئي. اُن ڪري هن فوجي جنرلن سان سازش ڪري، مجيب کي اقتدار ۾ اچڻ نه ڏنو، ڇو ته شيخ صاحب جو خيال هو ته ’پاڪستاني حڪومت آءٌ ٺاهيندس، اُن ڪري صوبن ۾ گورنر مقرر ڪرڻ منهنجو اختيار هوندو ۽ هن سينٽر لاءِ پنهنجي ڊائريءَ ۾ شيخ اياز جو نالو گورنر طور لکي ڇڏيو هو- ۽ آءٌ سمجهان ٿو ته اِهو نالو هن يقيناً سائين جي. ايم. سيد جي رضامنديءَ سان لکيو هوندو.
ڀُٽي جي اقتدار ۾ اچڻ کانپوءِ سنڌ ۾ ٻن ڌرين لاءِ ڪاري قيامت اچي وئي: پهرئين نمبر تي جي. ايم. سيد جا پوئلڳ ۽ ٻئي نمبر تي پير صاحب پاڳاري جا حُر هن جو خاص نشانو ٿيا. جي. ايم. سيد جا پيروڪار ته پاڪستان جي هر دور ۾ حڪمرانن جو نشانو ٿيندا رهيا آهن، پر حُرن تي هيءَ آفت، انگريزن کان پوءِ ٻيو دفعو آئي هئي. اهي حُرَ، جن 1965ع جي جنگ ۾ ’امين فقير‘ جي قيادت ۾ جواهر لعل نهروءَ جي فوجن کي پوئتي ڌڪي، راجستان جي ڪافي علائقي تي قبضو ڪري ورتو هو.
اُهو ذوالفقار علي ڀُٽو، جنهن قومي اسيمبليءَ ۾ تقرير ڪندي، پنهنجي فصيح ۽ بليغ انگريزيءَ ۾، لارڊ بائرن جي شاعريءَ واري رنگ ۾ حُرن کي خراج تحسين پيش ڪيو هو، اُهو ئي ڀٽو اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ اُنهن جانباز حُرن ۽ سندس مرشد جو جاني دشمن بنجي ويو. ’جيئي سنڌ‘ وارن سان ته هن جيڪي ڪجهه ڪيو، اُهو تاريخ کان اڃا لڪل آهي، معلوم نه آهي ته ڇو اسان جا قلمڪار، اُن دور تي قلم کڻڻ لاءِ تيار ناهن! آءٌ هتي صرف پاڻ بابت ٻڌائيندس ته منهنجي پوڙهي پيءُ ۽ ٻن ڀائرن کي گرفتار ڪري، ڊسٽرڪٽ جيل ميرپورخاص ۾ رکيو ويو ۽ پويان گهر ۾ ڪوبه مرد نه ڇڏيو ويو. آءٌ روپوش هئس ۽ پنهنجي پيءُ سان ملي به نه پئي سگهيس. اُهو ماڻهو، جنهن ڪڏهن ريل گاڏي نه ڏٺي هئي، سو مهينن تائين ڊسٽرڪٽ جيل ۾ سَڙندو رهيو. باقي ابوبڪر زرداري، علي حيدر شاهه، امان الله شيخ، ابراهيم منشي، ڪاڪي تيرٿ داس ۽ اسان جي البيلي شاعر غلام حسين رنگريز سان جيڪي وهيو واپريو، اُن جي ترجماني شايد ’فيض‘ جو هي شعر ڪري سگهي:
جو هم پر گذري سو گذري، مگر شب هِجران،
هماري اشڪ تيري عاقبت سنوار چلي!
هتي ’تيري‘ مان مراد ’سنڌ جو محبوب‘ عوام آهي. باقي جيئن مون مٿي چيو ته حُرن سان انگريزن کان پوءِ ڀُٽي جيڪا روش اختيار ڪئي، تنهن مان لڳو ته واقعي هو انگريزن جي ازلي وفادار شاهنوار ڀُٽي جو حلالي پٽ هو.
اسين جيلن ۾ هوندا هئاسين ته روز بوسڪيءَ جي پٽڪن، سنڌي ڪٽ ڏاڙهين ۽ ڏيادار مهانڊن وارا حُر جيلن ۾ ايندا رهيا ۽ جيل جي انتهائي ڪميڻي انتظاميه، هنن سان انتهائي توهين آميز سلوڪ ڪندي هئي. پر اُتي به جي. ايم. سيد جا پوئلڳ، اُنهن حُرن جي بوسڪيءَ جي پٽڪن جي تحفظ لاءِ مولا بخش لغاريءَ جي اڳواڻيءَ ۾ هر وقت تيار هوندا هئا. اُنهيءَ دوارن مون کي خبر پئي ته امين فقير کي گرفتار ڪري، انتهائي بيدرديءَ سان شهيد ڪيو ويو آهي: اهڙي بيدرديءَ سان، جهڙي بيدردي فرينچن، جميله بُوپاشا سان ڪئي ۽ انگريزن تانتيا ٽوپي ۽ سندس ساٿين سان ڪئي هئي.
جيتوڻيڪ مون کي اِها خبر هئي ته هُو [امين فقير]گرفتار ٿي چڪو آهي، پر اها خبر نه هئي ته کيس اِن طريقي سان شهيد ڪيو ويو آهي. اها خبر ٻڌڻ شرط مون کي عربيءَ جي هڪڙي شعر جو هي مفهوم ياد آيو.
”اڄ اسان تي اهڙي مصيبت ڪِري پئي آهي، جيڪڏهن اُها ڏينهن تي ڪري ها ته اُهو رات ٿي وڃي ها.“
-ها، هن ’جمهوريت جي علمبردار‘[ڀُٽي]، صبحَ جي ستاري کي گُم ڪري ڇڏيو ۽ هن جي پٽڪي کي، جيڪو سنڌ جي اونداهين ۾ چوڏهينءَ جي چنڊ وانگر نظر ايندو هو، تار تار ڪري ڇڏيو. ڇا، سڀ انڊلٺون ختم ٿي ويون؟ ڇا اُهي ڪهڪشائون وسائي، ڀُٽي پنهنجي لاءِ اونداهو مستقبل تيار نه ڪيو هو؟ ۽ يقيناً هن اِئين ئي ڪيو، ۽ جن جي چوڻ تي ڪيو، اُنهن ئي کيس ذلتن جي آڙاهه ۾ اڇلائي ڇڏيو.
ها، هُو [امين فقير] هليو ويو، پر منهنجي ذهن تي هن جون يادگيريون اڃا به قائم آهن. هن پير صاحب لاءِ جيڪي خدمتون سرانجام ڏنيون، اُنهن ۾ ٻه اهم آهن: پهرين ته پير صاحب جو ٽرانسپورٽ نظام هن قائم ڪيو، جيڪو اڳين خليفن نه ڪيو، ۽ ٻيو پير صاحب جي غيرآباد زمينن کي آباد ڪرڻ. انهيءَ عرصي دوران هڪ دفعو جڏهن قائم علي شاهه اقتدار ۾ آيو ته مون کي امين فقير چيو هو: ”خدا جي قدرت ڏسو ته جيڪو ماڻهو اٺ آنا ڀاڙي لاءِ منٿون ڪندو هو، اُهو اڄ اقتدار ڌڻي آهي، پر مون کي هو ڪجهه به نه ٿو ڪري سگهي.“
جيڪڏهن لکڻ چاهيان ته امين فقير جي يادگيرين تي آءٌ پورو ڪتاب لکي سگهان ٿو، پر سنڌي پهاڪي وانگر ته: ”پِنڻ کان پڙهڻ ياد نه رهيو آهي.“ اِن ڪري، ايترو وقت ئي نٿو ملي ته پنهنجن پيارن جي قبرن تي ٻه لڙڪ هاري سگهجن. انسان جي اها ڪيڏي نه بدقسمتي آهي ۽ خصوصاً سوچيندڙ انسان جي، تاريخ هن کي اهڙي ڪُن ۾ اڇلائي ڇڏيندي آهي، جو نه کيس پنهنجن جون مُرڪون ياد رهنديون آهن، نه پراون جون نفرتون- ۽ ٻيو ته جڏهن فرمائش ٿيندي آهي ته هيتري وقت ۾ توهان کي لکڻو آهي- اُهو به اهڙيءَ موسم ۾، جڏهن مون کان لفظ ايئن رُسي ويا هجن، جيئن جوانيءَ جي ڪا محبوبه رُسي ويندي آهي. پوءِ لکجي ته ڇا لکجي؟ صرف اهو ئي چئي سگهجي ٿو ته:
اي ساٿيو! ڪجهه ته بيهو.
هنن پهاڙن سان
مون کي ڳالهائڻ ڏيو!
توهان کي خبر آهي ته هن مٽيءَ ۾
اُهي جسم لڪل آهن،
جن جي خوشبوءِ
موتين ۽ مُگرن کي مات ڪندي وئي،
۽ جن جون نگاهون
ستارن جي روشني
ڦري وٺنديون هيون.
پوءِ اڳتي وڌنداسين،
منهنجن ٻن لڙڪن جي روشنيءَ ۾
جيڪي گلاب جهڙن جسمن جي مٽيءَ تي ڪرندا-
اي زندگي-!
تون ڪيڏي نه دل فريب آهين،
۽ ڪيڏي نه بي وفا آهين،
مون کي افسوس آهي ته
جيئن سنڌ جي سينڌ سنواريندڙ
سورهيه بادشاهه جي قبر نه ملي سگهي،
تيئن هن جي سچي پوئلڳ شهيد امين جي قبر به
اسان کي نه ملي سگهي
پر آءٌ سمجهان ٿو ته
اهي ماڻهو ڌرتيءَ جا سج ۽ چنڊا هوندا آهن
۽ سج ۽ چنڊ جي ڪٿي به قبر نه هوندي آهي!
اي شهيد! تنهنجا مون تي ذاتي ٿورا به آهن.
پر اُهي آءٌ هن وقت لکڻ نٿو چاهيان،
پر تون سنڌ جي اُنهن ماڻهن مان آهين،
جن جي لاءِ هڪ فارسي شاعر چيو هو ته:
’مري مٽيءَ ۾ ملي وياسين
پر اسان جي مٽيءَ جي خوشبوءِ
اِهو ٿي ٻُڌائي ته
هتان ڪو مڙس ماڻهو سُتل آهي!
-
• جيئي سنڌ جو قومي ڪارڪن، جنهن کي سائين جي. ايم. سيد ڏاڍو ڀائيندو هو، ۽ جنهن جي ڌاڙيلن هٿان شهادت کان پوءِ، سائينءَ سندس فوٽو فريم ۾ مڙهائي، پنهنجي سِرانديءَ رکي ڇڏيو هو. (ت.ج)