ٿر جي چانڊوڪيءَ ۾ لکيل خط
شال آسُودگيون ماڻين.
تون الاءِ ڪھڙيءَ جاءِ تي ۽ الاءِ ڪنھن جي لاءِ هِن ويلَ پَنھنجين اُجرين اکين ۾ خُوشنما خواب اُڻندو هُوندين. پر آئون هينئر جنھن اِضطرابي ڪيفيت مان گُذري رهيو آهيان، اُنھيءَ اذيت ناڪ گهڙيءَ جو اظھار هِن پَتر وسيلي تون سان بہ اورڻ ٿو گهُران. الاءِ ڇو؟ تون بنھہ ويجهڙو ڀاسندو آهين، سبب آئون سمجهي ناهيان سگهندو، پر جيڪا واردات وجود سان ٿيندي آهي، اُن کي شدت سان محسوس ضرور ڪندو آهيان. جيئن هِن ٽاڻي مُنھنجي چونئري جي جاري ۾ رکيل بتيءَ جي هَلڪيءَ ڦِڪيءَ روشنيءَ سان واهُوندي جي ڇُڙواڳ هَوائن جي ويڙھہ جاري آهي ۽ الاءِ ڪيڏيءُ مھل منھنجي آسپاس جي سموري ماحول کي اک لڳي ويئي آهي ۽ اُڀَ جي گربيءَ جھڙي گج مان ٽڪ جيئن ٽُٽل ستارو روشني جي ليڪ ٺاهي، ڏُور روشن رات جي رڻ ۾ الائي ڪٿي الوپ ٿي رهيو آهي ۽ آئون بتيءَ جي سوجهري تان اکيون هَٽائي چَونئري جي گُڙک (چَونئري جي ڀِتِ ۾ ٽڪنڊو يا گول سوراخ) مان ٻاهر جهاتي ٿو پايان تہ سامھون لوڙهي جي ڀَر ۾ بيٺل ٻانوريءَ جي لامُن ۾ لڳل ماچُوڙي جي ٻوُر مان اُٿندڙ سُڳنڌ ۾ مونکي بنگلاديش جي ڀلوڙ شاعر رابندرناٿ ٽئگور جي گيتانجلي جي ڪڪوريل ڪوتائن جي ڪُنواري خُوشبو محسوس ٿي رهي آهي ۽ تيھان پراهُون اولھہ ۾ ٻانھياريءَ جي ڀِٽَ (ٿري لوڪ ڪٿا جي حوالي سان مشھوور) تان بھار مُند جي سُرمئي سانجهيءَ ويلا جي سينڌ مان ڇَڻندڙ چيٽ جي چانڊوڪيءَ جي مڌم رڌم جھڙي روشني رسول همزا توف جي ديسَ داغستان جي اُوچن پھاڙن تان هوريان، هوريان هيٺ لھندڙ جهرڻن جي جهيڻيءَ جهانءِ جيئن سانتيڪين سماعتن ۾ سرگوشيون ڪندي محسوس ٿي رهي آهي.
زيب! تو ڪڏهن ٿر کي چاندنيءَ رات جي پوئين پھر ۾ ڏٺو آهي؟ ٿر جي ٿڌيءَ واريءَ تي کير ڌارا جھڙي هِرک ۽ برف جھڙي اَڇي چانڊوڪي جڏهن پنھنجا پياسا چَپ پڌاريندي آهي تڏهن ائين لڳندو آهي، ڄڻ سموري سنسار جي سُونھن کي اِن هڪڙي لمحي جي عڪس ۾ پئنٽ ڪري ڪنھن مُصور فطرت جي ازلي حسن جي شاهڪار منظرڪشي ڪئي آهي. رڻ ۾ رات ٺرڻ جو لُطف تہ ڪو اياز کان پُڇي، جنھن چيو آهي ''نِھٺا نيڻ پرينءَ جا ائين جيئن رڻ ۾ رات ٺري''. واقعي يار چانڊوڪي رات مڌ جھڙي ولھہ ۾ وهنتل هوائون ۽ هر ڏِسا حُسن جي هيجَ ڀَري هُٻڪار، ائين ٿو ڀاسي ڄڻ ڪائنات کي ڪُنوار وانگي ڪنھن سينگاري ستارن جي سيج تي سُمھاري ڇڏيو آهي.
زيب! مونکي ساھہ کان اوڏي سُپرينءَ کانپوءِ جيڪا شيءَ سڀ کان وڌيڪ وڻندي آهي، اِها بسنت رُت جي آڌيءَ رات جي اُها سُندر گهڙي آهي، جنھن ۾ چوڏهينءَ جو چنڊ پنھنجي سموري سھائي ٽِڪ ٻڌي ٿر جي واريءَ مٿان وکيريندو آهي ۽ مُنھنجي اوٽي جي ڀر ۾ بيٺل ڪَنڊيءَ جي ڪُراڙي وڻ جي ٽارين ۾ ٽِنڊريل پکين جا آکيرا اوچتو آجيان ڪرڻ لاءِ ڪَر موڙي اُٿندا آهن. خير آکيرن کي پنڇين جو ئي اوسيئڙو هوندو آهي، پر مونکي الاءِ ڪنھن جي اچڻ جو انتظار آهي اِهو ڄاڻندي بہ تہ مُنھنجي دل – دُوار تي دستڪ ڏيڻ لاءِ ڪو بہ اچڻو ڪونھي، پوءِ بہ مون کي اوسيئڙو آهي، اُن اجنبي شخص جو، جنھن جي لاءِ مون هِيءُ جڳ جهاڳيو آهي ۽ منھنجي مڪليءَ جھڙي من اندر ۾ ڌرتي ۽ آڪاش جي وچواري خليج جيڏي کوٽ مونکي تڙپائي ٿي ۽ ڳولھاجي پاتال ڏانھن وٺيو وڃي ٿي، ڇا پيار جي پُورڻتا لئه مُسلسل ڳولھا اڻٽر آهي؟ هائو! ڇو جو عشق جو اِمام بہ ائين ئي ٿو چوي.....
ڳولھيان، ڳولھيان مَ لھان، شال مَ ملان هوت،
مند اندر جا لوچَ، متان ملڻ سان ماٺي ٿـــــئي.
ڳالھہ ڪَچيءَ نموري جھڙي ڪَڙي جُدائي جي، اُن گهڙي جي آهي جنھن ۾ دل چَوندي آهي تہ ڪاش! وقت کي اِتي ئي مَنڊُ لڳي وڃي ۽ اِهو من لُڀائيندڙ لمحو اکين جي ڪئميرا ۾ هميشھو لاءِ قيد ٿي وڃي ۽ مونکي ڪنھنجي اَڻھوند جو احساس اڃان بہ شدت سان سَتائڻ لڳي، الاءِ ڇو؟ ڪڏهن ڪڏهن اذيت ۾ بہ لذت پئدا ٿي پوندي آهي ۽ درد بہ ڏاڍو دلڪش ٿي پوندو آهي.
زيب! مون جنھن کي بہ دل جي سَمورين سچاين سان چاهيو آهي، اُن اوترو ئي شدت سان مونکي ٺُڪرايو ۽ رد ڪيو آهي. جنھن کي شھہ رڳ کان ويجهو ڀانيم اُن جي دل دروازي تي رُڳو مون لاءِ (No Vacancy) جو بورڊ ڏسي مُنھنجي مَنَ جو ڀنڀور الائي ڪيترا ڀيرا اُجڙيو آهي. بقول ناز ٿريءَ جي ''جن لاءِ هٿ وهاڻا ڪياسين اُنھن جي اکين ۾ ڪنھن ٻي اوپري شخص جا اولڙا پسي احتجاج ٿا ڪيون تہ ڌُتاري دٻايو ٿو وڃي''. واقعي جن تي پاڻ کان وڌ ويساھہ ڪجي اُهي بہ اويساهي ڪن تہ پوءِ جيئڻ لاءِ باقي ڪو بہ جواز ڪو نہ ٿو بچي. ظاهر آهي تہ پيار- پَکيڻون شخص اڻپورن ارمانن جي ارٿين جي رک اکين ۾ سُرمي جيئن سَجائي بي رُخي جي اذيت (هڪ طرفي پيار جي بيرُخي بہ ڏاڍي اذيت ناڪ هوندي آهي) برداشت ڪرڻ جو ساهس ساري نہ سگهي تہ پوءِ ماٺيڻي ۽ ساحر پريميءَ جي روايت جو روادار بڻجي آتم هَتيا جي ٽياس تي ئي ٽنگبو آهي، ڇو تہ جنھن شخص جي جنم ۾ سندس مرضي شامل نہ هُجي ۽ جيڪو جيون هُن کي گهارڻو آهي، اِهو بہ منَ جي مَنشا موجب نہ پر جاگيرداراڻي سماج جي دقيانوسي دستور (دائمي انساني قدرن ۽ اخلاقي ضابطن جي اهميت کان انڪار ناهي) پاران ايجاد ڪيل نام نھاد اصولن جي اشارن تي ليفٽ، رائيٽ ڪرڻ لاءِ هڪڙو باضمير ۽ بي باڪ اديب ناهم آهنگ معاشري سان ڪئين ٿو ڪامپرومائيز ڪري سگهي؟ نيٺ نتيجو اهو ٿو نڪري جو هُو مصلحت بَجاءِ بغاوت جو جَهنڊو ٿو بُلند ڪري پوءِ اهو انتھائي سنگين قدم آپگهات جي ئي روپ ۾ ڇو نہ هُجي.
ساحر پريمي تان ياد ٿو اچي تہ ڪُجهہ وقت اڳ آئون مٺي شھر ۾ نامياري صحافي دوست کاٽائو جاني جي ''ٿر ڪتاب گهر'' تي ويس اُتي ئي ساحر جو ڪتاب ''جيون اڌوري ڪھاڻي'' خريد ڪيم، ساڳئي دُڪان تي سُريلو فنڪار صادق فقير ۽ سنڌ جو سرموڙ شاعر سائينداد ساند ويٺل هئا، سائينداد مون کان ساحر جو ڪتاب کڻي اُن تي هڪ نظر وڌي ۽ پوءِ مونکي مُخاطب ٿيندي چيائين! ''امر! ھہڙا ماڻھون خودڪشي ڇو ڪندا آهن؟'' (جن کي مَرڻ گهرجي اُهي جيئڻ جا جتن پيا ڪن ۽ جن کي جيئڻ گهرجي اُهي مرڻ لاءِ ماندا آهن) پوئين پئراگراف توڻي جو سائينداد ڪونہ چئي پر مون ئي سندس ڪيل سوال جي پَسمنظر ۾ محسوس ڪئي هُئي. گهڙي کن گهري سوچ ۾ گم ٿيڻ کان پوءِ ٿڌو ساھہ ڀريندي وراڻيو هُئم ''يار! جڏهن جيئڻ مان ارواح ئي کَڄي وڃي تہ پوءِ موت سان مُلاقات درد کان نجات جو واحد ذريعو آهي''.
ساحر خودڪشي ڇو ڪئي؟ ڇا هِن اِهو دُرست قدم کنيو؟ اِهي سوال جوابن جي جھان ۾ جهاتي پائڻ جي نينڊ تہ ڏين ٿا، پر مُنھنجي ناقص راءِ موجب هُن جي اهڙي اَتاڪي عمل پُٺيان سندس حياتي جي هَرجائي حَسرتن ۽ پيار جي اڻپورڻتا جو وڏو هٿ آهي. ڇو تہ بقول ساحر لڌيانوي جي ''وہ افسانہ جسے انجام تک لانہ ممکن نہ ہو، اُسے ایک خوبصورت موڑ دیکر چھوڑ دینا اچھا ہے'' ظاهر آهي تہ جڏهن ڪو شخص اُنس کان نپٽي سماج اندر پاڻ کي ائڊجسٽ ڪري نہ سگهي تہ پوءِ اُن لاءِ سواءِ آپگهات جي ٻيو ڪو بہ چارو ڪونھي اُن ڪري بہ ساحر جو آپگهات ايترو پيچيدہ ڪونھي جنھن جي تھہ تائين پھچڻ تمام ڏکيو هُجي. ساحر پنھنجي سمورين ڪھاڻين اندر مَن جي بن ۾ بَرپا ٿيل ڀونچال جي واردات پيرائتي نموني پيش ڪئي آهي. هُن پنھنجي ٽرئجيڪل جيون جي هر المناڪ لمحي جو ذڪر ڪھاڻين جي ڪردارن ذريعي نروار ڪيو آهي. ساحر انساني اندر جي اڪيلائي واري احساس (هڪ سماجي سچائي سنڌي سماج جا اُهي بَدبخت ماڻھو جيڪي نہ رُڳو پيار جي روحاني تسڪين کان محروم آهن، پر زندگيءَ جي رعناين ۽ رنگينن مان لفط اندوز ٿيڻ کان بہ محروم آهن.) جي اهڙي تہ ڀرپُور نموني عڪاسي ڪئي آهي، جو ائين ٿو لڳي ڄڻ ساحر سڄي سنڌي سماج جي نئين نسل جو ترجمان آهي. قطعي نظر، انھي ڳالھہ جي تہ، آپگهات غلط روين جي نمائندگي ڪري ٿو پر سچ اهو آهي تہ اهڙي ٻھروپي دؤر ۾ ساحر جي خودڪشي سنڌي سماج جي جاگيردارڻن قدرن ۽ ريڏن رَوين جي ٻُوٿ تي هڪڙي زوردار چماٽ جئين آهي. هُن جو اهو احتجاج اُنھن روائتن خلاف بغاوت جي ڀُونڊي برابر آهي. جيڪي انساني آدرشن ۽ قدرن جي نفي ڪن ٿيون ۽ سڪ جي سَلن کي اُسرڻ کان اڳ ئي جَڙتو معيان جي ڪھاڙين (نام نھاد غيرت جو بي غيرت تصور) سان ڪپي ڪاروڪاري جي ڪارنھن ۾ لڪايو ڇڏين.
الاءِ ڇو؟ ڪڏهن، ڪڏهن ائين ڀاسندو آهي ڄڻ اِهو آپگهات ساحر پريمي نہ پر مون پاڻ ڪيو آهي ۽ الاءِ ڪھڙي جذبي تحت هُو مرڻ پڄُاڻان مونکي ويتر ويجهو ٿو ڀاسي. (حالانڪہ مُنھنجي ساڻس ڪا بہ شناسائي ڪا نہ هُئي) ائين تمام گهٽ ماڻھن جي مقدر ۾ هوندو آهي تہ اُهي جيڪا محبت جيئري حاصل ڪري ناهن سگهندا، اُها مُئي پُڄاڻان ماڻيندا آهن. شايد ساحر پنھنجي اندر ۾ جيڪا اڻپوري پيار جي کوٽ محسوس ڪئي هُئي، اُن جو هِن اهڙي ريت پنھنجو انت آڻڻ سان ئي پورائو ڪيو آهي (ٿي سگهي ٿو تہ ڪي ٻيا بہ عوامل ڪار فرما هُجن).
زيب! لڳي ايئن ٿو ڄڻ هِن هرَجائي دنيا ۾ پُر خُلوص پيار جي ڪالَ جھڙي مُند ۾ اسين پيار - پَکيڻا ماڻھو پنھنجي پنھنجي واري (آپگهات) جي انتظار ۾ ويٺا آهيون ۽ اِهو سڀڪجهہ سوچيندي ڪڏهن، ڪڏهن ذهن مان هڪ سوال ٿو اُڀري تہ ڇا اسان ايڪويھن صديءَ جي آجيان آپگهات ڪرڻ سان ئي ڪنداسون؟ چوڻ وارا چون ٿا تہ ويھين صدي کي هٿ لوڏي الوداع چوڻ وقت ۽ ايڪويھين صديءَ جي دهليز تي پير ڌرڻ وقت سمورو سنڌي سماج اجتماعي (اجتماعيت مان مُراد علمي ادبي ۽ اخلاقي ڏيوالپڻو آهي) خودڪشي ڪري ڇڏيندو. جيڪڏهن واقعي ائين ٿيو تہ پوءِ ڪنھن تي ذميواري عائد ڪري اسان پاڻ کي آجو ڪنداسون؟ پنھنجي پُٺ ورائي ڏسون تہ اهڙين حالتن جا ذميوار اسان هڙئي آهيون، ڇو تہ حاصلاتن جي حمام ۾ اسان سڀئي اُگهاڙا آهيون. اسان جيڪي عقل ڪُل آهيون، ۽ پاڻ کي ڪَويسر سمجهي سُمھي پيا آهيون، سي جيڪڏهن آپيشاهي ۽ موقعي پَرستيءَ جي ميريءَ ڍنڍ مان نڪري انساني درد جي آڱر جهلي اڳواڻي ڪيون تہ هُوندَڪو بہ ماٺيڻوڪو بہ ساحر ۽ ڪو بہ ماڻڪ خودڪشي جا خواب ڏسڻ ڇڏي ڏي.
اُن کان اڳي جو تون منھنجي گهڻي گِڦ سبب توائي ٿئين، رهاڻ رس ۾ ئي ڇڏجي تہ بھتر آهي.