گُلن سان ڀَونر جي کينچل
شاعر ڦھليل ڪائنات ۾ انساني روح جي ويا ڪُلتا کي ختم ڪندي ماڻھو جي موجزن ۽ ڪششن کي تخليقي عمل ۾ تبديل ڪري ٿو ۽ گونگن جذبن کي زبان مھيا ڪري ٿو. شاعري، لاشعور ۽ تحت الشعور جو شعور ڏانھن هڪ تخيل ڀريو عظيم سفر آهي. جنھن ۾ فرد جي ڪرب، محرومين، اڻپورين حسرتن ۽ ڀوڳنائن جو ازالو ٿيل آهي. شاعري فطري ۽ فني جماليت جي مڃتا ۾ چيل هڪ سُندر ساراھہ آهي ۽ شاعري فرد ۽ اجتماع جي وچ ۾ خيالن جي رسد عظيم جذبن جي مناسب ورهاست ۽ انساني زندگيءَ جي فطري رُخ ۾ ترقي ڪرڻ جو ٻيو نالي آهي''.
انعام شيخ جي خيالن سان سئو فيصد سهمت ٿيندي، آئون بہ اهو ئي چوندس تہ واقعي! شاعري اُها آهي جيڪا دل جي ڌرتيءَ کي ڌوڏي ۽ اندر جي اونھي سمنڊ مان ڪائي لهر اُٿاري، ۽ جيڪا شاعري تاريخي شعور سان سلھاڙيل ناهي، ۽ جنھن شاعريءَ جو ڪو بہ سماجي ڪارج ڪونھي، يا جيڪا شاعري جياپي جو نياپو نٿي ڏي، اُها شاعري اُن حرامي ٻار وانگي آهي، جنھن کي ڪائي ڪنواري شھر جي سنسان روڊ جي ڪنھن ڪُنڊ ۾ رات جي تاريڪي ۾ رکي ويندي آهي. پنھنجيءَ ڌرتيءَ ۽ سماج کان ڪٽيل شاعري ذهني عياشي تہ ٿي سگهي ٿي پر انساني آجپي جي راهن ۾ ڪو روشني جو ڪرڻو نٿي ٿي سگهي. هڪڙي وطن دوست شاعر جي شاعريءَ جا بنيادي محرڪ ڌرتي، عالمي انساني آدرش ۽ قدر ئي هوندا آهن. بيشڪ پيار ئي شاعريءَ جو عالمي ۽ آفاتي قدر آهي پر قومي ۽ طبقاتي غلامي جي گهٽ ٻوسٽ ۾، پساھہ کڻندڙ سنڌي سماج جي شاعر جي ذميوارين ۾ اهو بہ اچي ٿو تہ هو پيار جي پويتر احساسن سان گڏ سياسي ۽ سماجي شعور جي اظھار ذريعي ماڻھن ۾ جستجو ۽ جاڳرتا جي جذبن کي اُڀاري پر افسوسناڪ پھلو اهو آهي، جو اهڙي سوچ کي ڦھلجڻ کان روڪڻ لاءِ اجاين نظرين جي ديوار برلُن اڏڻ لاءِ ڪجهہ عرصي کان سنڌ ۾ مفاد پرستن جو هڪڙو مخصوص ٽولو سرگرم عمل آهي. جيڪو وطن دوست شاعريءَ کي نعريبازيءَ جي نالي ۾ ۽ مزاحمتي شاعريءَ کي فن کان خالي، کوکلي بڪواس چئي رد ڪري رهيو آهي.
سياسي تاريخ جي شعور جو ادراڪ رکندڙ هر ذي هوش فرد اهو ڀليءَ ڀت ڄاڻي ٿو تہ بارود جي ڍير تي ويھي، ائٽمي چاڪليٽ چٻاڙيندڙ ايشيا کنڊ جي هن سازشن جي ڄار ۾ ڦاٿل خطي، سنڌ جي رعايت يافتہ طبقي جي اهڙي غير منطقي راءِ رڳو اُنھي ڪري آهي تہ جيئن ماڻھو ماءُ تي گار جھڙي غلامي کي محسوس ئي نہ ڪن ۽ نہ ئي سامراجي شودن خلاف ڪڏهن سوچين يا سِنڊين تہ جيئن عالمي بدمعاشن جا آڌيارا دانشور استحصالي قوتن جي ڪمداريءَ عيوض، سنڌ جي قومي غلامي ڪئش ڪرائيندا رهن.
زندگيءَ جي زاوين ۽ پُراسرار پھلوئن جي ترجماني ڪندڙ ۽ انساني جذبن ۽ احساسن جي عڪاسي ڪندڙ شاعري اها آهي جنھن ۾ فن توڻي فڪر ٻئي هڪيا هجن. فن کان خالي شاعري بہ ايئن آهي جيئن روهڙي جا رتا گل، خوشبو کان خالي هوندا آهن. هڪڙي حُسناڪ ڪويءَ جي ڪويتائُن ۾ فني پُختگيءَ سان گڏ، فڪري جماليات جا جلوه، پيار جي ڪومل جذبن جا جلترنگ ۽ سياسي سماجي شعور جو ڀرپور اظھار هوندو آهي ۽ شاعريءَ ۾ شاعري موجود هوندي آهي پر انتھائي خبرداري سان خاص طور تي مُدي خارج ۽ مُردار جاگيرداراڻي سنڌي سماج جي سياسي ٺيڪيدارن وٽ گروي ٿيل يا زبردستي يرغمال بڻايل شاعرن کي ڪنھن هڪ اڌ پارٽيءَ جو پيڊ ورڪر بڻجي پنھنجي پپيھي جھڙي نفيس ۽ نازڪ شاعريءَ کي سياسي پمفليٽ بڻائڻ کان پرهيز ڪرڻ گهرجي. ائين نہ ٿئي جو سڀا ڪالھہ سنڌ جو ڪوئي '' ڪويسر'' انھي سونھن پرست شاعر کي آثار قديمه جو اهڃاڻ سمجهي دريافت ڪرڻ جي دعويٰ ڪري.
علمي، اخلاقي ۽ عملي طرح ڏيوالو نڪتل سنڌي سماج جو مُردہ مزاج ڪاپي ۽ ڪليشنڪوف ڪلچر جي ڪوڙھہ ۾ وڪوڙيل وجود اندر رُڳو شاعريءَ جي سرمائي ۾ ئي خودڪفيليءَ جي هام هڻي سگهي ٿو، بنا ساهيءَ ان شاعراڻي سِراڙي جي سفر جا ڪي جوڳا جواز تہ اوس هوندا. پر پوءِ بہ جيڪڏهن سنڌي سماج اندر ڪائي سياسي توڻي سماجي جاڳرتا محسوس نہ ٿئي ۽ ڪائي مثبت تبديلي نظر نہ اچي تہ اها انتھائي افسوسناڪ صورتحال هڪڙي سوچڻ جھڙي صورتحال آهي جنھن جو تجزيو ڪندڙ ڪويسرن جو ئي ڪم آهي.
سنڌي شاعريءَ جي کُڙکٻيتن جھڙي هاڻوڪي کيپ ۾ هڪڙو نڪور نالو، دوست محمد علي جروار جو بہ آهي، جنھن تمام ٿوري عرصي اندر پاڻ کي پُختن شاعرن جي سٿ ۾ شريڪ ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سندس شاعراڻي وجود جو ويساھہ هي غزل بہ ڏيندو جنھن ۾ ڪنھن نوخير نينگريءَ جي حيات بخش حُسن ۽ حياءُ کي نقابن جي اوٽ ۾ نپجندو ڏيکاري ٿو ۽ زندگيءَ جي ڪشالن کي ڪنھن جي تڙپ ۾ ڪاٽيندي ڏيکاري ٿو تہ فطرت جي هڪڙي حُسناڪ جهلڪ ڪنھن جي قرب ۾ بہ ڏيکارڻ جو ڏانءُ رکي ٿو يا وري نھايت ئي شاندار نموني مَئي جي ڪرب کي پيالي ۾ لُڇندي ڏسي ٿو.
هُو نقابن جي سنڀالي ۾ هئي،
سونھن لاثاني دُشالي ۾ هئي،
ڪُجهہ اڳي مون اڻ سڌُ اهڙي لڌي،
جهلڪ فطرت جي حوالي ۾ هُئي،
شانتي لاءِ مئڪدي ويس پر اُتي،
مئي بہ لڇندڙ هر پيالي ۾ هئي.
ڄامشورو جيڪو سموريءَ سنڌ جي سونھن جي پناھہ گاھہ آهي ۽ سنڌوندي جيڪا سنڌ جي جياپي جي ضامن آهي، اُنھن ٻنھي جي ٻاجهارين ٻانھن جي هندوري ۾ رات رهي پوڻ ۽ هير ٿڌڙيءَ جي جهوٽي تي ننڊ اچڻ جو خوبصورت خيال چُنيءَ جي چٽن جئين چٽيو اٿس.
رات ڪنڌيءَ تي ننڊ اچي وئي،
سنڌ نديءَ تي ننڊ اچي وئي،
ڄامشورو آ ڄڻ تہ هندورو،
هير ٿڌيءَ تي ننڊ اچي وئي.
جڏهن بہ ماڻھوءَ تي ڪائي مايوسيءَ جي موسم حملي آور ٿيندي آهي ۽ جڏهن بہ ڪائي تمنا گنگا جمنا جيئن وجود کان وٿيرڪي ٿي ويندي آهي، تڏهن زندگيءَ جو ڪٺن ٿيڻ هڪڙو فطري عمل آهي، پر ڪنھن سانوريءَ جي ڇانوري جھڙي سونھن تي سوچڻ سان دل جو مگن ٿيڻ يا ڪنھن جي ريشمي ۽ خوشنما ياد جو ڪنوارو بدن آخري آسري جيئن محسوس ڪرائڻ جو ڏانءُ ڏسو.
هر تمنا دل شڪن ٿيندي وڃي،
.زندگي منھنجي ڪٺن ٿيندي وڃي،
سانوريءَ جي سُونھن تي سوچيان پيو،
دل چري ڇا لئه مگن ٿيندي وڃي،
ياد ڪنھن جي ريشمي ۽ خوشنما،
ڪنھن ڪنواريءَ جو بدن ٿيندي وڃي.
جڏهن ڪوئي ماڻھو پنھنجي وجود کي ڪنھن ٻيءَ هستيءَ جي وجود سان واڳي ڇڏي ٿو تڏهن سندس هڙني حواسن تي اُها ئي حُسناڪ هستي ڇانيل هوندي آهي ۽ سندس سمورين سوچن، سپنن ۽ ڪُل ڪائنات تي اُن پريمڪا جو ئي واسو هوندو آهي، جيئن هنن سٽن ۾ ڏسو.
ڪوتا – ڪاڳر تي تنھنجو واسو آ،
هن من آڳر تي تنھنجو واسو آ،
راز الستي ڪو آتو هستيءَ ۾،
۽ من ڪافر تي تنھنجو واسو آ.
واءُ جي وڻن جي واکاڻ واري سھڻي سوچ ننڍپڻ جي يادن جي ٿڌڙي هير جھڙي ڪونري خوشبو، چاندنيءَ ۾ چنڊ جي بادامي بدن کي چُمڻ وارو چڪور جو چريائپ سان ڀرپور خام – خيال ۽ ڪنھن ڪُراڙي فلسفي جو خيالن ۾ خدا جي خدائيءَ کي ماپڻ وارو خواب جھڙو خيال سندس غزل ۾ فلسفي فڪر جي نمائندگي ڪري ٿو.
واءُ ٿو واکاڻ وڻ وڻ جي ڪري،
پاڻ سان گڏ ٿو اُڏارڻ جي ڪري،
هير آندي ڪنواري خوشبو وري،
ياد تازي پئي ننڍپڻ جي ڪري،
چاندني ۾ آ چري ٿي پئي چڪور،
چنڊ وٽ ٿي جلد پھچڻ جي ڪري،
خيال ماپي سان ڪراڙو فلسفي،
ڏس خدائي کي ٿو ماپڻ جي ڪري.
آرهڙ جيون جي جوانيءَ مان رنگن جو اُڏرڻ نفيس نقشن جو ڊهڻ ۽ ڪِن قربائتن قافلن جي ڪوهين ڏور ڪھي وڃڻ پُڄاڻان واري بيڪس ۽ بيوس ڪيفيت جو اظھار هنن سٽن مان بہ ملي ٿو:
رنگ جيون جا لھي ويا ڇا ڪجي،
نقش سارا ڊهي ويا ڇا ڪجي،
مان تياريون ڪندو رهجي ويس،
قافلا سارا ڪھي ويا ڇا ڪجي.
پنھنجي ڪڪوريل جوڀن جون ماتمي شامون ڪنھن ڪجليءَ جي نانءُ ڪرڻ کان پوءِ پنھنجن تلخ تجربن آڌار ٻيئن کي سندس ٻيليءَ سان سُرمئي شام گهارڻ تي تماشي بڻجڻ جي انديشن کان آگاھہ ڪرڻ ۽ حُسناڪ حياتيءَ کي يرغمالي بنائيندڙ ائٽمي قوتن پاران امن جو اُگهاڙو لاش لٽڪائي واڇون ٽيڙڻ واري نظريي کي نندڻ جھڙا جرئتمند خيال سندس هنن سرڪشي سِٽن ۾ بہ سمايل آهن.
اوهان جي ٿا ڪيون نالي، سموريون ماتمي شامون،
اٿوَ جي ابتدا ڀيلي تہ ڀيليو آخري شامون،
تماشو ئي بڻي ويندو اسان جي چاهنا وانگيان،
گذاريندو اگر ڪوئي اوهان سان آدمي شامون،
امن جو لاش لٽڪائي شڪاري واڇ ٽيڙي ٿو،
حياتي يرغمالي آ چون ٿيون ائٽمي شامون.
هڪڙي غزل ۾ اُفق جي رنگن کي تلاءُ ۾ ترندي ڏيکاري ٿو ۽ سنجها ٽاڻي بُکين ٻارن جي سُڏڪڻ ۾ ڪنھن ناريءَ طرفا ڪَڏا وائِرڻ واري منظرڪشي ۽ ڪنھن ڪوجهيءَ ڪنواريءَ جي اندر ۾ پڄرڻ واري سوچ يا خيالن جي دنيا ذريعي ڇاڇري ۾ هَڪيو هوندي بہ ڪراچي گهمڻ واري سوچ هنن سٽن ۾ هرُمچي جي ڀرت جئين ڀري اٿائين.
اُفق جي رنگيني تلاءُ ۾ تري ٿي،
اُنھي ويل مو کي پيالا ڀري ٿي،
بُکيا ٻار سُڏڪا سنڌو جي سنجها ۾،
ڏسو نارڪائي ڪَڏا وائِري ٿي،
ڏسي ڏيک درپن جو ڪوجهي ڪُنوارپ،
اندر ئي اندر ۾ سڙي ۽ ٻري ٿي،
اِها ڀي حياتي، حياتي آ ڪھڙي،
نہ جا محبتن جي پوي مامري ٿي،
اجائي رُلي ٿي چري سوچ مُنھنجي،
گهمي ٿي ڪراچي هُجي ڇاڇري ٿي.
عليءَ جو هڪڙو غزل فني پُختگي، فڪري اُڏام ۽ خيالن جي خوبصورت اُڻت سبب انتھائي سھڻو آهي، جنھن ۾ بڊي جي ڪڪر جھڙي بيوفا جوانيءَ جي وڇڙي وڃڻ وارو واقعو وقت جي آرسي وارن جي اڇاڻ ۾ ڏسي ٿي. خوبصورت خيال، تشبيھن ۽ لفظن جي مناسب چونڊ ۽ پياري پيشڪش هن غزل کي نہ رُڳو نواڻ جي نئين ۾ وهنجاريو آهي پر جديد فڪر جي ڦولن جا هار بہ پارايا آهن.
وقت جي درسنيءَ وار چاندي ڏسيا،
حالتن جي ڦڻيءَ وار چاندي ڏسيا،
ڪنھن پُڇيو پيار مان حال ڪھڙا اٿئي؟
ڪنھن اڌورو کلي وار چاندي ڏسيا،
ڪنھن پڇيو ڇو ڪوي پيو قصيدا لکين؟
تہ ڪُراڙي ڪويءَ وار چاندي ڏسيا،
هي حويلي بہ لُڙڪن ۾ ويندي لُڙهي،
جي سکيءَ کي سکيءَ وار چاندي ڏسيا.
۽ هڪڙو ٻيو غزل جنھن ۾ نہ رڳو تغزل ۽ توازن آهي پر سوچن جي سُرهاڻ، فڪر جي نواڻ، رڌم توڻي فنڪاراڻي جوهر جا جوان جلوه ۽ جذبن جا جُهڙالا ويس واھہ جا آهن، سندس انھيءَ غزل جا ڪي بند تہ بنھہ ڀلوڙ آهن.
وڃڻ جي ويل تو چُنري الائي ڇو اُڇالي هئي،
سکي! ڀانئيم وري ايندئين تڏهن مون آس پالي هُئي،
لڳي ٿو ديپ ڌيمي تي نہ ڄاتي تڙپ تو مُنھنجي،
سندم بيچين خاموشي، سراپا ئي سوالي هُئي،
لڄارا ٿيا لقاءُ سارا، ٻُڏي فطرت حجابن ۾،
سُڪايا وار ٿي تو ڇا بڻي موسم جهُڙالي هئي،
ويو حُسناڪ منڊليء ۾، تنھا جيون پناھہ خاطر،
فريبي ڪاڪ جي ليڪن حقيقت ئي نرالي هُئي.
اسان جيڪڏهن ايمانداريءَ سان جديد شاعريءَ جي اڀياس جو ڇيد ڪيون تہ هي غزل ڪنھن بہ ريت گهٽ ڪونھي، پر مُصيبت اِها آهي جو اسان جا نقاد ۽ ڪويسر هر شيءَ کي پنھنجي نظريي جي نگاھہ سان ڏسڻ جا عادي آهن ۽ ائين اُهي ڪنھن بہ ڪويءَ يا اديب سان انصاف ناهن ڪري سگهندا. نتيجي طور جيڪي واقعي شاعر آهن اُهي گُمناميءَ جي رڻ جا راهي ٿي ويندا آهن ۽ اَشاعر ادبي مسند تي براجمان ٿي ويھندا آهن. نوجوان شاعر دوست محمد علي جروار جا جھڙا خوبصورت غزل آهن، اُنھي کان بہ انتھائي سھڻا سندس نظم آهن، جيڪي سچ پچ سندس شاندار فني مستقبل جي اڳڪٿي ڪندي ذور بہ ڪيٻائين ڪو نہ ٿا ۽ شاعر جي پورهي جو اُجوورو ڏيارڻ لاءِ آتا آهن، اهڙو ئي سندس هڪڙو نظم سگهاريءَ سوچ خيالن جي نواڻ، ترنم جي تسلسل، لفظن جي من لُڀائيندڙ چونڊ انوکي اسلوب ۽ انداز سبب نھايت ئي شاندار نظم آهي، جيڪو سندس بھترين فني مستقبل جي گواهي ڏي ٿو؛
اسين اڻڄاڻ ڇا ڄاڻون،
هتي حُسناڪ بستيءَ ۾،
وهي ۽ واپري ڇا ٿو،
هتي آنچل اُڏن ڇو ٿا؟
هتي ڇاتيون ڇُلن ڇو ٿيون،
هِتان جا پريمي پاڳل،
انڌيرن ۾ مِلن ڇو ٿا،
اسان کي ڪو پتو ناهي،
گلن سان ڀونر جي کينچل،
ڏَسي اُهڃاڻ ڪھڙا ٿي،
پتنگ ۽ ديپ جو رشتو،
ڪري اظھار ڪھڙو ٿو،
وڻن جي وچ مان وهندڙ،
ندي گنگنائي ڇو ٿي،
۽ ڇا لئه ڇُڳيريون ڇوليون،
نچن ۽ ڇال پائن ٿيون،
اڄاتن ديوتائن لئه،
پرستش جي سزا ڀوڳي،
صليبن تي سجيا آهيون،
نئين نرواڻ پائڻ لئه،
چکيائن تي چڙهيا آهيون،
عدم جي انڌ کان اڳتي،
فنا ڇاهي، بقا ڇاهي،
اسان کي ڪا خبر ناهي.