بَدبُودار ڀوتارڪي نظام مان نجات ضروري آھي
ماڻھو ٽڪي جي خسيس مُفادن لئه ڇا، ڇا نٿا ڪن؟ پنھنجا ايمان بہ اٽي جي سَير تي ڏيندي ڪا هَٻڪ نٿا محسوس ڪن. پنھنجي وطن جي وڻن، پکين ۽ اکين جھڙا اَجهور وِڪڻي وارا نيارا ڪرڻ کي ڪو عيب نٿا سمجهن، ماحول دشمني ۽ اِنسان دشمنيءَ کي جائز حق سمجهي اُن ڪڌي ڪاروبار تي ڪک رکڻ لاءِ هڙئي حيلا هلائِن ٿا ۽ چون ٿا تہ ''زمينون ۽ زمانا اسان جا آهن'' پر بقول سردار شاھہ جي تہ ''هي زمين جي نہ پر ضمير جي ٽُڪري جو سوال آهي''. سو جن جا بہ ضمير اڃان زندھہ آهن، ۽ جن جا هٿ ڪوئلي جي ڪاروبار ۾ اڃان ڪارا ڪونھي ٿيا، سي بيوسيءَ جي بند کوليءَ کي ڪُجهہ نہ ڪري سگهڻ واري ڪيفيت جا لڳل ڪُلف ۽ ڪَڙا کولي، گهٽ ۾ گهٽ ڏاڍن جي ''ٻن مٿن'' واريءَ لٺ کي ڪا آڏي ڪاٺي تہ ڏيئي سگهن ٿا. هِي ''جسڪي لاڻھي اُس ڪي ڀهينس'' واري ڀُوت جي طِلسمي تابَوت ۾ ڪنھن کي تہ ڪوڪو ٺوڪڻو پوندو! ڪنھن کي تہ وطن جي وڻن ۽ ويڙهن، سيمُن، سيڙهن ۽ تاريخي ماڳن ۽ مڪانن جي سلامتيءَ لئه هٿ پير هڻڻا پوندا. ڪو تہ هِن ڏيھہ جي ڏاڍن مُڙسن کي مُنھن ڏيندو، ۽ هِنن زميني خُدائن جي خوف مان خلق خُدا جي جان آجي ڪرائيندو.
پاڻ وارو هي سُفيد ڪالر سماج، جنھن جي شڪل و صورت جو ڪو بہ عڪس اُجرو ڪونھي، سندس ڪوجهي ڪردار کي آئينو ڏيکارڻ بجاءِ ماٺ جو مُراقبو پائي مُنھن مُونن ۾ هڻڻ سان ڪاري قبر جھڙي رات ڌونئري ڏينھن جو ڏيک ڏيئي نٿي سگهي. اوندھہ جي ديو کي ڌڪارڻ لئه عِلم جو ڏِيئو ٻارڻو پوندو؛ اُنھن کي ئي اِهو ڏيئو روشن رکڻو پوندو جن لاءِ ڀٽائي خود فرمايو آهي تہ؛
جت نہ سُجهي پير، اُت ٽِمڪي باهيڙي،
ٻيو ٻاريندو ڪير؟ کاهوڙڪي کير ري.
پر ڳالھہ وري بہ اُتي اچي پير ڀَرائي پڙ ڪڍي بيھي رهي ٿي، جتي مصلحتُن، موقع پرستين ۽ مُفادن جا اسپيڊ بريڪر آڏي رُڪاوٽ بڻجن ٿا، مڃون ٿا تہ جتي سوال ڪرڻ بہ محال هجي، اُتي آگهي ڏيڻ بہ عذاب کان گهٽ ناهي هُوندي، ۽ اِهو بہ مڃون ٿا تہ ککر ۾ کڙو هڻڻ کان هرڪو لهرائي ٿو، ڇو تہ هِي سماج ڏاڍو سو گابو لڳو پيو آهي. جتي هڪ طرف ڀوتارڪي سوچ ڀُڳڙن وانگر ورهائي پئي وڃي، تہ؛ ڪُجهہ ڪو نہ ٿيندو، هروڀرون ڏٺا ٿا ٿِيو، هيِ مُٺ جيترا وات ڳاڙها وائِڙا ۽ مٿي ڦِريل ماڻھو آهن، اِنھن جي اجاين ڳالھين تي نہ لڳو، اوهان هرآفت، هر عذاب کي رب جي رضا سمجهي، رُکي، سُکي کائي، رلي اوڍي لت کوڙي سُمھي رهو. هي فقط ڏاڍن جو ڏيھہ آهي، جتي ڪنھن بہ جُمعي جانوءَ، ۽ خدوءَ خانوءَ جي ڪھڙي مجال جو مير جي اُٺ کي چوي هُولھي! هِتي ڪنھن بہ ڪِرڙ، ڪانڊيري جي دال قطعي ڪا نہ ڳرندي، بلڪٖ ڪنھن خان، پير، مير، مُلان ۽ پنڊت سان ڪنڌ کڻي ڳالھائڻ جي بہ ڳري قيمت ادا ڪرڻي پوندي. پوءِ بہ هڪڙي سوچ، هڪڙي آس، هڪڙي اُميد اونڌاهيءَ ۾ کڙيل تاري جيئن جرڪي ٿي تہ، هاڻ اهو زمانو ڪونھي، جو ڪنھن سِرڙيئي هاريءَ جون ست پيڙهيون وڏيرن کان کنيل وِري جي وياج ۾ ئي پوريون ٿي وڃن. هي اُهو دؤر ناهي، جڏهن ڪو ڀيل ڪولھي ڪنھن اُتم ذات جي اوٽي تي چڙهڻ کان اڳ ۾ جتي لاهيندو هو، هاڻ ڪنھن اڇوت کي اڪ جي پُڙي ۾ پاڻي پيارڻ وارو وقت بدلجي چُڪو آهي. ڇاڪاڻ جو هي پوسٽ ماڊرن ٽيڪنالاجي ۽ سوشل ميڊيا جو دؤر آهي، جنھن ۾ ڪنھن ماءُ جي پيٽ ۾ پلجندڙ ٻار بہ ڪنھن کان ڳُجهو ڪو نہ ٿو رهي، ۽ هونئن بہ هي جو ر و جفا ۽ سِتم جا سڀئي ذريعا اَڪ جي ڪاٺي آهن. هِي قانون کي هٿ ۾ کڻڻ وارن آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ماڻھن جا وجود واريءَ جا ڪوٽ آهن، ڀيليءَ سَرجئين ڀُرندڙ سندن طبقاتي نظام جي ڀت کي ڪوڙ جي ڪلر کائي کوکِلو ڪري ڇڏيو آهي، رڳو ''گرتي هوئي ديوار ڪو ايڪ ڌڪا اور'' لڳائڻ جي ضرورت آهي ۽ هي مسڪين ماڻھن کي ماري مڃائڻ وارن جي نڪ ۾ ناڪيلي پئي سگهي ٿي، هي جيڪي قانوني ۽ آئيني حقن جا مُنڪر ماڻھو آهن، انھن جي ڳچين ۾ وقت سرڪ ساهي وجهي سگهي ٿو، وڻن جي ويرين، جهنگلي جيوت، جبلن ۽ پکين جي اکين جي قاتلن توڻي هيڻن جي حال سان هٿ چُراند ڪندڙن ۽ سندن مال تي هٿ صاف ڪندڙن کي هٿ ڪڙيون لڳي سگهن ٿيون. ڇو جو قانون اگر حرڪت ۾ اچي تہ اُن جي گِرفت کان ڪو بہ بالاتر ناهي جو بچي سگهي. قانون جا ڊگها هٿ ڪنھن بہ (گُلوبَٽَ) جي ڊريڪولائي ڊرامي جي پُڄاڻي ڪري سگهن ٿا. ان ڪري خلق خُدا جي دل آزاري ڪرڻ، سندن حقن سان، هٿ چُرانڊ ڪرڻ، مٿن ذهني يا جسماني تشدد ڪرڻ، کين حراسان ڪرڻ ۽ سندن تذليل ڪرڻ نہ رڳو قانوني پر اخلاقي جُرم پڻ آهي. دُنيا جو ڪو بہ مذهب، دُنيا جو ڪو بہ قانون ماڻھن سان اهڙي سلوڪ جي هزگز اجازت نٿو ڏيئي سگهي ۽ جتي اهڙا ظلم، زيادتيون، ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ ٿيندا هجن، اُتي اندران ئي اندران عوامي انقلاب جو لاوو پچي تيار ٿيندو رهي ٿو. جنھن کي پوءِ حالتن جي هوا رُڳو تيلي ڏيئي ڏيکاريندي آهي، بقول بُخاري جي؛
لُڏندي، لُڏندي، سَچ جي ٻيڙي پار اُڪاري ويندي آ،
ٻَرندي ٻرَندي اڪِ جي ڪاٺي لوھہ پگهاري وجهندي آ.
دکندي دکندي سر جي تيلي ٻيلا ٻاري وجهندي آ.
۽ اهڙي هڪڙي ڀنڀٽ جي جهلڪ ڪجهہ سالون اڳ عرب دُنيا ڏسي چُڪي آهي، جتي صدين جا سومناٿ بُت عوامي انقلاب اڳيان سَٽ ئي ڪا نہ جهلي سگهيا، صدين جي بادشاهيت جا قلعا ڪِنگرين سميت دُنيا ڌوڙ ٿيندي ڏِٺا مصر کانپوءِ لبيا جي جابر حڪمرانن جي ڪنڌ ۾ جيڪا مڳيءَ جي ڪلي کُتل هُئي ان ۾ رڦڻي، سندن شاهي خاندانن جي ڏونگرن ۾ ڏڪڻي ۽ صدين کان بيٺل سندن بُتن ۾ ٿر ٿر ۽ لرزش عوامي ڪروڌ، ڪاوڙ ۽ غصي جو ئي نتيجو هئي، عرب دُنيا ۾ آيل تبديلي اُنھن سڀني لاءِ سبق آهي جيڪي پورهيت عوام ۽ نئين نسل کي ڪُجهہ ڏيڻ بجاءِ رُڳو ڏنگين ٿا، يا سندن صدين کان استحصال ڪندا اچن ٿا. اُهي هاڻ هِن مظلوم ۽ پيڙهيل طبقي کي ڪو گهڻو وقت غلام رکي نٿا سگهن، ڇو تہ پورهيت عوام جي راڄ جو سج هِن روءِ زمين تي انقريب ۽ اوَس اُڀرڻو آهي، جنھن کي دُنيا جي ڪا بہ طاقت روڪي نٿي سگهي. هِن مُلڪ جو آئين بنيادي اِنساني حقن جي حفاظت ڪري ٿو ۽ اُنھن جي ضمانت ڏي ٿو، پر اِهو سڀڪجهہ تڏهن ئي ممڪن ٿي سگهي ٿو، جڏهن اسان ۽ اوهان وٽ عِلم هوندو، اسان کي پنھنجي ۽ پرائي جي ساڃاھہ هُوندي، حق ۽ سچ جي خبر هوندي، ڪوڙ ۽ ڪُفر جي پروڙ هوندي. تڏهن ئي اسان انھن انساني توڻي حيواني حُسن جي ازلي دشمنن جي ڪوڙي انا واري ڪُفر اڳيان ''لبيڪ'' چوڻ بدران ''لا'' چوڻ جي پاڻ ۾ جُرئت پيدا ڪري سگهون ٿا. هِي جيڪي فطرت سان هٿ چُراند ڪن ٿا، اُھي جر تي ڦوٽي وانگر آهن. هن جنت جھڙي جُوءِ کي دوزخ بڻائيندڙن جي هٽ تي هاڻ رُڳو هريڙون ئي بچيون آهن. تاريخ گواھہ آهي تہ تبديلي ناممڪن ناهي، بلڪ اِها اڻٽر آهي، اچڻي آهي ۽ اوَس ايندي، پاڻيءَ کي جڏهن سئو ڊگرين تي گرم ڪبو تہ اُهو ٻاڦ بڻجي ويندو ۽ جڏهن اهو ٻُڙيءَ تي ايندو تہ برف بڻجي پوندو آهي. اِها پاڻيءَ جي تبديليءَ جي جدليات آهي، ساڳي طرح هيءَ جيڪا نئين نسل جي سوچ جي شدت ۽ جذبن جي جدت جي گرمي آهي، سا جڏهن هڪ سئو ڊگرين تي پھتي تہ پوءِ گهڻو ڪجهہ تبديل ٿي سگهي ٿو. هي ناسُور جھڙو طبقاتي نظام ۽ اُن جي استحصالي اقتدار جو سج لھي سگهي ٿو، پر بقول ساحر لڌيانويءَ جي؛
کانپ اُٹھیں قصرِ شاہی کی گُبنذ، تھرتھرائی زمین معبدوں کی،
کوچہ گردوں کی وحشت تو جاگی، غمزدوں کو بغاوت تو آئی۔