''جديد سنڌي شاعريءَ جي سينڌ مان ٽُٽُل سُھائو ستارو''
هُوءَ کامي ٿي، پَچي ٿي، پِڄري ٿي ۽ اوچتو ڇرڪ کائي اُٿيي ٿِي، ڪجهہ وڃائجي وڃڻ جو ڀَئو، ڪا شئي کسجڻ جو خوف سندس سيني ۾ ڇِپلي هڻي ويھي رهي ٿو، درد جو ڪاريھر نانگ ڦَڻ ڪڍي سندس ڏيل ڏنگي ٿو، بيوسي ڪنھن بي گُريءَ بلا جيئن سندس هر سوچ جي هر گهيڙ ۽ گهاٽ تي ۽ وجود جي هر واٽ تي'' ٿارو'' هڻي ويھي رھي ٿي، ڀٽائي جو هِيءُ بيت ''هُو ٿا پَلاڻين هُتي، هِتي هينئون منھنجو ٿو هيڻو ٿيئي''.. سندس هينئن ۾ هٿ وجهي ويھي ٿو رهي تہ سنڌ خود سان هم - ڪلام ٿئي ٿِي.. ''الائي ڪھڙا گهوڙا آهن جو هاڻ مون تان هيڪي اڌي ٽَري ئي ڪانہ ٿِي، اڃا هڪڙي پٽ يا ڌيءَ جي ڏَهي تي مَٿي پاڻي ئي مَسَ ٿي ڏيان جو وري ڪو ٻيو حياتيءَ جي هٿ- آڱرين مان گهر- گِهلي ڇَلي وانگر گِسڪيو وڃي''.
باقي بي مھابو موت ئي آهي، جيڪو ڪنھن اڻ ڪوٺي ۽ ڪِرياتي مِزمان جيئن سدائين خيالن ۽ خوابن جي کٽوليءَ تي ائين پاڳوٺي ٺوڪي ويٺل آهي، جيئن ڪو آمر اقتدار ۾ اچڻ لئي تہ ''مڊ نائيٽ جيڪالن'' جي معرفت اوير ئي ناهي ڪندو پر وڃڻ بجاءِ ورهين تائين يعني اڻ ڄاتل مدي تائين سڀئي ارادا مُلتوي ڪري ''آري'' تي ويھي رهندو آهي.
سنڌ اڃا طارق عالم ابڙي جي ئي تَڏي تي هُئي جو سورهين جُون جو سِجُ ٻي منحوس خبر کڻي اچي سندس شيشي جھڙي دل مٿان وِڄ وانگر ڪريو، جنھن ڄڻ تہ سنڌ جي هٿن مان حياتيءَ جو ڀَريل گلاس کسي کڻي فرش تي ڦَڳائي ڦُوندا، ڦُوندا ڪري ڇڏيو، ڄڻ تہ سنڌ جي هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ مٿان ڪنھن ائٽم بم ڪِرائي وڌو. سنڌ جي ساحلن سان سونامي ٽڪرايو، سِج سوا نيزي تي لھي آيو، سنڌوءَ جون لهرون لُڇڻ لڳيون، ڀِٽائيءَ جي مَزار جا ڪِنگرا ڪِرچيون ڪِرچيون ٿي ڪراڙ ڍنڍ ۾ ڪرڻ لڳا، اياز جي اندر ۾ ٿر، ٿر پيدا ٿي سندس قبر ڪَر موڙيا، درازن جي ڌرتي ڌُٻي، سَچل جي گهڙوليءَ دانھن ڪئي، ''گهوڙا هيءُ هاڃو ڪيئن ٿيو'' ؟ قلندر جي ڪَليجي ۾ ڪھاڙو کُپي ويو، وڻن تي ويٺل پکين ۾ ٽاھُ پيو، ۽ اکين ۾ اڻ مُندائتو آگم لٿو، سڄو ڏيھہ ڏَهين مُحرم جو ڏيک ڏيڻ لڳو، ۽ سنڌ کي ڏندڻ پئجي ويا، ڇاڪاڻ جو ان اڀاڳيءَ رات جي پوئين پھر ۾ سنڌي نظم چنڊ گِرهڻ ٿيو هو. سِنڌ جو هڪڙو لااُبالي شاعر، هڪڙو فقير منش ماڻھو، هڪڙو انتھائي اڪابر، هڪڙو قابل ۽ ذهين شخص، حَسين و جَميل عاشق حسن درس حيدرآباد ۾ هڪ روڊ حادثي ۾ حياتيءَ جي راند هارائي ويٺو ھو.
هِتي هر ڪو ٿو هارائي، ڪنھن کٽي آ دنيا،
گهڻن لاءِ گهر گهڻو، گهڻن لاءِ گهٽي آ دنيا.
چوڏهينءَ رات جو چنڊ گِرهڻ سنڌ جي شھونشاھُ شاعر جي حُسناڪ حياتيءَ سان هِيئن ''هٿ -چُراند'' ڪندو اها ڪَل ڪنھن کي بہ ڪانہ هئي، سندس اُنھن پِياڪن دوستن کي بہ پتو ڪو نہ پيو جن وٽان هو اُن رات پي پُر ٿي پوءِ اُٿيو هو، پَتو تہ اُنھيءَ سنڌ کي بہ ڪونہ هو جنھن جي روڊن تي رت ۾ ريٽو حسن درس تڙپندو رهيو، ۽ پرينءَ جي پاڇي جھڙيءَ سنڌ کي سڏيندو رهيو پر ڪنھن بہ سندس سَڏَ ڪونہ سُئا.. ڀلا مُنھن ويڙهي مُئن جيئن سُتل سَسئي جھڙي سِنڌ کي ڪھڙي ڪَل تہ اڄ سندس پُنهل هُن پار پَلاڻيندو ؟
زندگي ڀلي اهڙي، ٽُڪ تي رليءَ جهڙي،
آئون وڇايان تون نہ ويھين، ڇو نہ پوءِ ويڙهي ڇڏيان.
حسن واقعي پنھنجي زندگيءَ جي ٽُڪ جھڙي رلي ويڙهي هليو ويو هُن پار هُن کي ڏور وڃڻو هو سو هليو ويو، پر ايترو تڪڙو ۽ ايڏي عمر ۾ جنھن لاءِ مظهر چواڻي ''ٽِڙڻ جا ڏينھن هُيا ۽ اَسين ڇَڻيا آهيون''.. هُو حياتيءَ جي سيڙهڪيءَ ڄار مان پڪل پيروُئَن جيئن ڇَڻي پيو ۽ وقت کان اڳم ئي زندگيءَ جي وَل مان اُکڙي ويو، هن واقعي وڃي ڏيکاريو، مڃڻ مراد آهي تہ هن کي اوچتو اچڻ، اک ڇنب ۾ وري گم ٿي وڃڻ، ۽ مزي سان مرڻ جو هنر ايندو هو، کيس خبر هئي تہ جند جھڙي سنڌ جي جگر ۾ جُڳن تائين ڪيئن جيئرو رهي سگهجي ٿو، دلين جا ديبل بندر فتح ڪرڻ جي فن کان هو بخوبي واقف هو. هن کي ڪنھن اڻ موٽ گهوٽ جيئن سينگاري جڏهن هوٿي مشائخ جي لائق مِٽيءَ جي لحد ۾ لاٿو پئي ويو عين انھيءَ سَمي پيرين اُڀراڻي مٿي اُگهاڙي ۽ ڪُلھي ڦاٿل ڪَنجريءَ سان سنڌ پنھنجي دل جي ڌڙڪن روڪي ساھ مٺ ۾ سوگهو ڪري پنھنجي ٻچڙي جي ٻوڪاني کولي سندس مُنھن مبارڪ ڏٺو جنھن تي مُرڪي مِلڻ جو ماڻو ۽ کِلندي روئڻ جو کُٽڪو رهجي ويو هو، سنڌ کان اهو لقاءُ ڏٺو نہ ٿيو سنڌ اکيون بند ڪري مُنھن ڦيري ٻي پاسي ڪري ڇڏيو، تہ درگاھہ هوٿي مشائخ جون ماٺيون مزارون لُڏڻ لڳيون....
انھيءَ رات اَسر جو جڏهن چوڏهينءَ جو چنڊ ''جهليل'' هو تڏهن سنڌي شاعريءَ جي نرالي نظم کي ڪا بدنظر لڳي هئي يا چنڊ گِرهڻ جَي ڪاراڻ ويرَ مُٺ هَنئي هُئي جو اُهو اچانڪ سائي جي مريض جيئن مُرجهائجي پيلو ٿي پيو هو.. سنڌي شاعريءَ کي نئين لب و لھجي، لوڪ وِزڊم ۽ فطرت جا فيروزي وڳا سِبي پھرائيندڙ هن جوانيءَ جھڙي رواني ۽ ردم سان ڀرپور شاعر جي جيءَ - سمنڊ ۾ ڪا تہ جُوار ڀاٽا بي چين ۽ بي تاب هئي جنھن سندس بيقرار بدن مان هڪ اهڙي ويرَ اُٿاري، جنھن کيس جهٽ پٽ موت جي ڪاري سمنڊ سان ملائي هڪ ڪري ڇڏيو.. ''سمنڊ ٿو مونکي سڏي مان هليو ويندس هتان '' هو هِتان هليو ويو، هو سنڌ جي صحرائن، دَرياهُن، سامونڊي ساحلن، ڳوٺن، پوٺن، ڍنڍن ڍورن ۽ وڏن وَڻن سان سالن جي سنگت ڇِني ورهين جا واسطا ٽوڙي سندن ذهنن جي کَٽ تي يادن جو ''لَڪُڻ'' رکي راڻي وانگر رُسي هليو ويو... اُن رات هڪ روڊ حادثي ۾ سنڌي شاعري ايڪسيڊنٽ ٿي پئي ھُئي، جنھن کي جيئندان بخشيندڙ حسن درس پنھنجي شاعريءَ جا سڀئي وينٽيليٽر هٽائي هليو ويو، هُو جنھن جي شاعريءَ مان حياتيءَ جي حُسناڪي هورا ڪندي نظر ايندي هُئي، اُن جي شاعريءَ ۾ ''ڪائنات ڪيڏي وڏي آهي '' کان وٺي ''کل جھڙا پيار اسان جا'' جھڙو فڪر انگريز فلسفو بہ آهي تہ رات جو مري ويل سيءُ تپ ۾ ڪانڊيري جي ڪھاڻي بہ آهي، هُن جي شاعريءَ ۾ هارين جي نارين جون سِبيل رليون بہ آهن تہ پَڙي سان پاڻياريون بہ، گهڙي جي رکڻ لاءِ گهايل گهر بہ آهن تہ ننگر جون ناسي نينگريون بہ، هٺيلا هرڻ بہ آهن تہ مور ناچوءَ جا مڙئي منظر بہ، مٺيءَ جون گهٽيون بہ موجود آهن، تہ شاھہ لڪي صدر جون سُرمئي سانجهيون پڻ، کاري ڇاڻ جون ڇاڙهون بہ آهن، تہ نہ سُمھندڙ شاھہ بندر بہ، هن جي شاعريءَ ۾ مست قلندر بہ مَحوِ رقص مِلندو تہ گهوڙي جي ٽاپولي پڻ، مير محمد لُنڊ جي نڙ مان نڪتل ڦوڪ بہ آهي تہ منڇر ۽ ڪينجهر جو ڪنڌيون بہ، عورتن جي عُرياني جا دلڪش انداز بہ آهن تہ موکيءَ جا ڀريل مَٽ بہ ڇُلڪندي نظر اچن ٿا، هُو جيڪو هڪڙي عاشق جون غضب ادائون رکندڙ زمان ۽ مڪان جي قيد کان آزاد ۽ لامحدود ماڻھو هو اُن جي جيون جو هَر سَمو شاعراڻو ۽ فقيراڻو هو، هُو جيڪو هر ڪنھن جو ميت هو بلڪِ زندگيءَ جو گيت هو، جيڪو ڄڻ تہ جديد سنڌي شاعريءَ جو صوفي سرمد هو ۽ هيءَ سَموري سِنڌ اُن جو اَڀيچند هئي ان سان جيڪو بہ هڪ ڀيري مليو هوندو اهو سندس سحر انگيز شخصيت مان ڪڏهن بہ پاڻ آجو ڪرائي ڪو نہ سگهيو هوندو.
دنيا جي هر موضوع تي دسترس رکندڙ حسن درس جڏهن بہ پنھنجي گَرجدار آواز ۾ خالص ٻھراڙيءَ واري ٻوليءَ جي نِجُ ڳوٺاڻي لھجي ۾ ڪنھن بہ اسٽيج تي بيھي ٻئي هٿ چيلھہ تي رکي هڪڙي مخصوص انداز سان ڳالھائيندو هو تہ سندس جسم جو هر انگ گفتگو ڪندي نظر ايندو هو. هُن جا هٿ بہ ڳالھائيندا هئا تہ اکيون بہ سندس ڏَيا ۽ ڏاهپ باڊي لئنگوئيج مان باک جيان بَکندي هُئي، ظاهري طور رُعبدار ۽ ڪڙڪ نظر ايندڙ حسن درس اندر ۾ مينھن - ماماڻي کان بہ نازڪ و نفيس ۽ ايترو پُرڪشش ۽ پولائيٽ جو ڪنھن سان ذرو بہ زيادتي ٿي تہ جِهڄي ۽ جُهري پوندو هو. هُو جيڪو لاڙ جي ملاحن کان وٺي ننگر جي ڪولھين تائين، عِلمي، ادبي اڪابرن کان وٺي هڪ عام اڻ پڙهئي ماڙهوءَ تائين سڀني ۾ هڪجيترو مقبول هو بلڪِ سڀني جو محبوب ڪردار هو، ۽ هر ڪنھن جي سڏ سان گڏ هر هنڌ پَلٿي ماري پَٽَ تي ويھي گوڏو گوڏي سان ڀَڃي مَحوِ گفتگو ٿيندو هو تہ رات کُٽي ويندي هئي پر حسن جيڪو سنڌو درياھ جيئن اُٿلي پوندو هو سو کُٽندو ڪونہ هو. ڇيڙبو هُئس تہ ڇور واھ جي ڇولين جيئن پيو خيالن جا کيٽ ۽ ٻَنيون ٻوڙيندو ويندو هو. ماکيءَ جي لار جيئن مسلسل ۽ لڳاتار پيو ڳُجهہ ڳرهيندو هو، ڏند ڪٿائون، قصا، ڪھاڻيون، شاعري، آرٽ، مُصوري مطلب تہ مِڙني مُوضوعن جا ڀَريل مَٽ خالي ڪري پوءِ اٿندو هو. هُو هِڪڙو ڀَريو، تُريو سانوڻ هو، جنھن جي نہ رُڳو شاعريءَ ۾ وِڄ وراڪا هُوندا هئا، سندس کِلڻ ۾ بہ کِنوڻ جا تَجلا هوندا هُئا پر سندس ڪچهريءَ ۾ ڪُميت گهوڙن جا سِراڙا بہ هوندا هُئا. هُو جيڪو سِنڌ جو سيلاني فقير هو تنھن سڄي سنڌ پيرن هيٺيان ڪڍي، پنجاب جي سِرائيڪي پٽيءَ سميت هِن سڄي ''ڪشورِ- حسين'' مان ڦِري ٻيءَ ڀَر کان ٿي آيو.
هُو جتي، جتي بہ ويو اُتان جي حُسن کي هُن ڪنھن سياسي نظريي جي ناسي عينڪ بجاءِ پنھنجي عاشق اک سان ڏٺو ۽ محسوس ڪيو هو، هُو ڪچي، ڪاڇي، لاڙ ۽ ٿر مان اڪثر ٿِيڻ ايندو هو، هُو مِٺيءَ سان مِلڻ ايندو هو تہ ٿَر جون ڀِٽون کيس ڀاڪُرن منجهہ ڀرينديون هيون، مِٺيءَ جا مَندر بہ ساڻس مُرڪي مِلندا هئا تہ کوھہ کيس کِلي کيڪار ڪَندا هئا. سِنڌ هِن جي ڪاڪ هُئي ۽ هُو اُن جو راڻو هو، هُو هِڪڙو غير معمولي ۽ مُنفرد ماڻھو هو،جنھن جي سوچَ جا شھزور گهوڙا بہ گهڻن کان نرالا ۽ نيارا هوندا هئا..
هِڪ ڏِهاڙي حيدرآباد ۾ مونکي چَيو هُئائين، اَمر! آئون پنھنجي شعري مَجموعي جو نالو ''ٽاپولي'' رَکندس، حيدرآباد ۾ ئي آڪاش انصاري، برڪت فقير، انور سولنگيءَ جي آڏو اِها ڳالھہ ڪَيائين تہ امر ! ''جيڪڏهن پَنج سئو ڇوڪريون مونکي ميسيج ڪري چَون تہ آئون پنھنجو ڪِتاب ڇَپرائيندس ''... اِها سَندس مَزاحيا مِزاج جي مَڳي هئي يا شاعراڻي شَرارت، مونکي خَبر ڪانھي، پَر مون کي سندس اُها خوبصورت خَواهش اَڄ بہ ياد آهي جيڪا هُن هِڪ ڀيري قاسم آباد حيدرآباد ۾ سلمان خواجه جي مئه خاني تي مَخمور ٿي ٻُڌائي هئي تہ امر ! ''اسان سڄي سِنڌ جا جيڏا، سَرتا گڏجي هِڪڙو ڪم ڪريون هر ضلعي ۾ پنجاھ سئو هَم خِيال دوست جيڪي فُنونِ- لطيف سان واڳيل آهن يا دلچسپي رکن ٿا اهي رضاڪارڻا بِنا ڪنھن تَنظيم سازي يا رُڪنيت جي هڙان وڙان ڏيئي سال ۾ هڪ دفعو هر ضلعي ۾ هِڪڙو شاندار پروگرام ڪن جنھن ۾ لوڪ فَن جا سمورا نمونا لوڪ رنگ، موسيقي، شاعري ۽ آرٽ جا ٻيا سَڀئي شُعبا اُتي هَڪيا هُجن ڳائين وڄائين کائين، پيئن ۽ جِيئن هِڪٻئي سان بِنا ڪنھن حِجاب جي هم ڪلام ٿين، حال اورين وَٺن، ٻُڌن ۽ ٻُڌائين ۽ اهو سَڄو مانڊاڻ بِنا ڪنھن مُعاوضي جي هِڪ گهر جي ڀاتين وانگر ڀيڙا ٿي ملھائين ۽ زندگيءَ کي رنگين بنائي سنڌ جي نئين نسل کي بي راھ روي ۽ خودڪشيءَ جي خيال مان ٻاهر ڪڍي اچن''....
خُدا ٿو ڄاڻي تہ سندس سڄڻ هُن جي اُن خَواب جھڙي خَواهش کي حقيقت جو پاڻي ڏيندا يا اُها تَمنا بہ سندس عُمر وانگر اَڻ پُوري ۽ اڌوري رهجي ويندي پر حَسن درس جيڪو هر لِحاظ کان سَڀني پارين سِنڌ لڳندو هو، اُن بابت سِنڌ جي نامياري دانشور عَزيز مھراڻوي ٻُڌايو تہ ''حَسن مون وٽ يونيورسٽي ۾ پَڙهڻ دوران هِڪ ڏينھن اچي چيو عزيز سائين! اڄ مون کي پيپر ياد ڪونھي مون چيو ٺيڪ آهي تون هِڪ نظم لکي ڏي پيپر ۾ پاس ڪندوسانءِ. عَزيز صاحب ٻڌايو تہ مونکي حيرت سان گڏ خوشي بہ ٿي جو حسن پنجن منٽن ۾ هِڪ نھايت ئي خوبصورت نَظم لکي کڻي آيو ۽ مون کيس شاعراڻي ذهانت تي داد ڏيندي پيپر ۾ پاس ڪري ڇڏيو، ساڻس گڏ پَڙهندڙ ڇوڪرن چيو تہ حَسن پيپر ئي ڪو نہ ڏنو پوءِ بہ اوهان کيس پاس ڪري ڇَڏيو مون کين نھايت ئي مُحبت مان سَمجهائيندي چَيو تہ حَسن سِنڌ آهي ۽ سِنڌ کي پيپر ڏِيڻ جي ڀَلا ڪھڙي ضَرورت آهي''..
حسن درس جڏهن بہ شاعريءَ جي شاهي محل ۾ ڪنھن شھونشھواھ جيئن تشريف فرما ٿيندو هو تہ نہ رُڳو سِنڌي شاعري ادب وِچان اُٿي بِيھندي هُئي پَر خاص طور تي جَديد سِنڌي نظم سورنھن ئي سينگار ڪري سندس سامھون هَٿ جوڙي اچي حاضر ٿيندو هو ۽ خيالن جو خوبصورت پَريون ننگي سر نَچنديون هيون تہ حسن کي ساري سنڌ پرين جي پاڇي جھڙي لڳندي هئي.
شاعري هُن وٽ سَرڙيو هاري هُئي ۽ قَلم هُن جو ڪَمدار هو، هُو دِلين جو ڌاڙيل بہ هو تہ پيري ۽ پاٿاريدار پڻ، هُو نہ رُڳو ''محفلِ- مُشاعرا '' لُٽِيندو هو، پر حَياتيءَ جي ''بازارِ -حسن'' مان ڏينھن ڏٺي جو کاٽ هڻڻ بہ خُوب ڄاڻندو هو..
ڊِگهي قد، گول ۽ گلابي چهري، وَڏين ڪاڇي ڪَٽورن جهڙين اکين وارو حسن درس پنھنجو وارو وَڄائي هليو ويو، بلڪِ وَڻ وڄائي هليو ويو، موت جي پھچ کان مَٿڀرو حسن درس،'' پِيئڻ۽ جِيئڻ'' جا طور طريقا توڙي ''مَزي سان مَرڻ '' جا سَڀئي سَليقا ڄاڻندو هو، هُو جيڪو حَياتيءَ جي گَج مٿان هُرمَچ وانگر هو، سو ويو تہ ڄڻ زِندگيءَ جي ڇينٽَ مان ڇِترَ ڪڍي ويو. ھٰو حاجيءَ ساند جي هنن سِٽن وانگر هو؛
''موت جو بہ عشق هو ۽ زندگيءَ ڇڏيو نٿي،
هُو شَخص ڀي تہ ڇا هُيو جو عاشقي ڇڏيو نٿي''
هُو عُمر جي آڱرين مان ڇَڻيو تہ مَزي سان مَرڻ، رَڄُ ٿي روُئڻ ۽ خُوش ٿي کِلڻ کان محروم ماڻھن کي ڏندين آڱريون ڏئي ويو.هُن جي ريشمي رومال جھڙي رومانوي ''زندگي ۽ موت'' کي حيرت ۽ حسرت سان ڏسندڙ رڳو ريس ئي ڪري سگهن ٿا، باقي ساڻس نہ ڀيچي ٿيڻ جي ڪا ڀيڻي آهي ۽ نہ ئي سندس جُتيءَ ۾ ڪو پير پائي سگهي ٿو..!