مھاڳ

ڊائرين ۾ شاعري لکڻ واري عمر کان به گهڻو اڳ، جڏهن اڃا ڪاڙهي تتي ۾ بلور چُٽبا هئا، ڏاڪ چمائيو کيڏندي کن پل ۾ وڻن جي چوٽيءَ تي چڙهي وڃبو هو، نٽھڻ اُس ۾ سرد شامن ۾ ساڳ پٽڻ لاءِ ٻنين ڏانھن پنڌ ڪاهبو هو، يا اڃا به وري ٻاراڻي رونشي خاطر ڪنھن پرائي ٻڪريءَ کي ڌڻ کان ڇنل ڏسي، اَواٽي تي چوري چوري کير ڏهي پيئڻ جھڙيون حرڪتون به وڏو ائڊونچر پيون لڳنديون هيون. نه اُس ڪاڙهي، نه ئي سياري پاري جي پرواهه، نه مٿي ۾ وارن کي ڦڻي، نه پيرن ۾ جُتي جو هوش، انهن ئي ڏينھن ۾، ان ئي ڇڙواڳ ۽ بي پرواهه ٻاراڻي وهيءَ ۾ منھنجو روح اهڙيءَ دنيا سان اٽڪيو جا اکرن جي ئي اڍائي اکري دنيا هئي. اڍائي اکري ان ڪري جو پنھنجي عمر کان وڏا موضوع مون لاءِ هڪ طلسم هئا، تن ڏينھن ۾ پنھنجي همعصر ڀيچي ملي نه سگهڻ ڪري گُڏين راند کيڏي نه سگهيس، ۽ ائين روايتي ٻارڙن واري لڏي کان ڪي پَل ٻاهر اچي هڪ ٽِڪاءُ هٿ ڪيم، سو هو ناني بابي جو ڪتابن جو ڀريل ڪٻٽ، جيڪو منھنجي اندر جي سموري راند جو مرڪز ۽ محور بڻيو. ٻاراڻو ادب ته ممڪن آهي ته، ان دؤر ۾ به تخليق ٿيندو هجي، پر اُتي جتي ڪورس جي ڪتابن کان سواءِ واري ٻي ڪا به پڙهائي ٻارن لاءِ ممنوع هجي، اُتي پنھنجي عمر جي حساب وارن ڪتابن تي پھچ يقيناً ناممڪن هئي. نه سمجهه ۾ ايندڙ ڪتابن کان هلندڙ سفر ۾ جن ڪتابن سڀ کان پھرين پنھنجي ساحري ۾ جڪڙيو، سي هُئا سفرناما، سي به سنڌ جي پھرئينسيلاني الطاف شيخ جا_ها، اُن وقت، جڏهن اسان جھڙن جا ڳوٺ بجلين ۽ ٽي وي وارين سھولتن کان به نا آشنا هئا، تڏهن، اِهي سفرناما ”سنڌ باد سيلاني“ جي سفر کان ڪنھن به صورت ۾ گهٽ نه ڀاسندا هئا.
سنڌي ادب ۾ پڙهندڙ لاءِ پھرين ڏاڪي طور ڪم ايندڙ الطاف شيخ جا اِهي سفرناما رڳو مون کي ئي نه پر منھنجي ٽھيءَ جي ڪيترن ئي پڙهندڙن لاءِ بلڪل هڪ ڪرزما رهيا. ”اديب خالق سان گڏو گڏ بيٺل جڏهن هو لفظن سان نئين دنيا خلقي ارسطو چواڻي، پر ائين الطاف شيخ، نئين دنيا جو تخليقڪار نه سھي پر لفظن وسيلي اُنهن سڀني اڻ ڄاتل، اڻ ڏٺل ۽ ڪڏهن ڪڏهن اڻ ٻڌل دنيائن جي ديس ۾ وٺي ويندڙ، عجيب گائيڊ، عجيب سونُھون جيڪو ڏسندڙ اک سان نه پر محسوس ڪندڙ Imagining eye سان هڪ نئين دنيا پڙهندڙ جي اندر ۾ تخليق ڪندو، اُن جي سير ڪرائيندو ويندو.
ائين رڳو ليکڪ پاڻ ئي نه پر سندس پڙهندڙ به ان ڏور ڏسائنجي دنيائن جي آگاهي حاصل ڪندو، ان جي Fantasy ۾ گم ٿيندو ويندو. ان ڳالهه ۾ ته وڌيڪ بحث جي ڪا ئي گنجائش ئي ناهي ته، الطاف شيخ جو پڙهندڙ يا ائين کڻي سنڌي ادب جو پڙهندڙ، ڪيترن ئي ڏهاڪن تائين اُن ئي Fantasy ۾ جيئندو رهيو. ايستائين، جستائين ٽيڪنالاجي وسيلي انفارميشن عام ٿي گهر گهر تائين پھتي. سيٽلائيٽ جا پنجاهه/سؤ چئنل هڪ ئي وقت پنھنجي ٽي وي جي ريموٽ جي بٽڻ ۾ رکڻ واري کي ڇا پتو، کيس ڪھڙي سُڌ ته تڏهن، جڏهن اخبارن جو مُنھن ڏسڻ به ڪو پنجين اٺين ڏينھن پيو نصيب ٿيندو هو، جڏهن الطاف شيخ جا سفرناما اهي واحد کڙڪيون هئا، جتان سنڌ کان ٻاهر، سمنڊ اُپسمنڊ جي مفاصلن تي ڪوهين ڏور، ست سمنڊ پار وارن ڌرتين، سماجن ۽ اڻ ڏٺل دنيائن ۾ جهاتي پائي ٻاهر جو سُڌ سماءُ وٺي سگهبو هو. رڳو ايترو ئي نه پر اُنهن سفرنامن ”پرديس وڃڻ واري“ سنڌ سان وابسته ان Myth کي ٽوڙڻ لاءِ پھرين پٿر طور ڪم ڪيو، جيڪو سنڌين جي کاتي ۾ ائين ٿي ليکيو ويو ته ”سنڌي ڳوٺاڻا ٻاهر ڪيئن نڪرندا، انهن لاءِ ساڳئي ضلعي جو ٻيو شھر به ڄڻ پرديس آهي.“ ۽ اِها به وقت ۽ حالتن جي ستم ظريفي چئبي ته، ڪڏهن ڪڏهن ڪي قومون پنھنجي طبعي، سياسي، اخلاقي ۽ تھذيبي اُهڃاڻن بدران انهن سان وابسته ڏند ڪٿائي حوالن سان وڌيڪ سڃاتيون وڃن ٿيون. ائين ئي ”گهر کان ٻاهر جي دنيا کي پرديس سمجهڻ“ واري Myth کي الطاف شيخ جي سفرنامن نه رڳو ڀڃي غلط ثابت ڪيو آهي، پر ٻي پاسي قلمڪاري واري پورهئي ۽ سندس سفرنامن لکڻ واري ڪرت سنڌي نوجوانن ۾ سمنڊ اُپسمنڊ ڏور ولايت جي رنگين دنيائن ۽ پُرفريب منظرن ڏانھن ڇڪ ۽ ديس ديس جي صحرا جهاڳڻ جو اُتساهه پڻ پيدا ڪيو. سفرنامن واري ادب جي تاريخ کڻي ڦلهورجي ته ابن بطوطه کان ويندي هاڻوڪي پنھنجي سنڌي سيلانين تائين ڪيترائي نانءُ، ڪيترائي اسلوب ۽ ڪيترائي نمونا انهن مان ڳولهي، جُدا جُدا درجه بندي ڪري سگهجي ٿي، پر الطاف شيخ کي انهن سڀني سفرنامه نگارن ۽ سندن لکيل سڀني سفرنامن ۾ جدا ڪري الڳ ئي طريقي سان پرکي سگهجي ٿو. هيءُ سنڌ جو يگانو سفرنامه نويس ليکڪ آهي، ڇو ته سندس دل ڀلي سيلاني، پر سندس قلم هڪ ليکڪ جوئي قلم آهي. هو جسماني طور دور ديس جون دنيائون جهاڳيندڙ سيلاني آهي، جھاز راني سندس پيشو آهي، پر ذهني طور تي هو محقق يا جاکوڙي ۽ دلي طور تي رائيٽر آهي. سندس اک جو اَڀياس شاعراڻه آهي ۽ سندس ”بيان“ وک وک تي هڪ ڀيٽ آهي، جا هو سنڌ ۽ ٻاهرين دنيا جي سماجن جي حوالي سان پنھنجي بيان جو موضوع بنائيندو ٿو اچي، ان ڪري ئي سندس اِن تقابلي جائزي جي حوالي سان مان کيس دنيا جي سفرنامه نگارن کان هڪ جدا Category ۾ رکان ٿي. ڏسو ته سندس لکڻي جي باب باب ۾، سِٽ سِٽ ۾، لفظ لفظ ۾ ڀيٽ آهي، اُن مشاهداتي منظر جي ۽ يادگيري ۾ موجود سدا حيات سنڌ جي.
اَچو، هِن ئي سفرنامي جو ڇيد لھون.
جپان ۾ موجي بندرگاهه جي مسافر خاني جي پوڙهي مالڪڻ جي گهر جي Location ڄامشوري جي پُل جي Romantic Spot المنظر جي يادگيريءَ جو سندس هانءَ تي اڪري اچڻ.
توڙي جو اَڄ اُن سدا وهندڙ مست درياهه جي پيٽ ۾ نه پاڻيءَ جون اُهي اڇلون آهن ۽ نه ئي درياهه ڪناري ”المنظر“ جي منظر تي اُن جوڙن جو جھان آباد آهي، جيڪي پيار ڪھاڻين جي سلسلن سان سدا آباد هئا. وِک وِک تي جنم ڀوميجي ياد، در اصل پنھنجي اصلوڪي بڻ بڻياد جي يادگيري، جتي مٽي پنوڙي مان هيڏو سارو وجود ٺھي راس ٿئي ٿو. ياد ٿو اچيم ’ڪويت جي لڙائيءَ‘ کانپوءِ، بابلي تھذيب جي وارثي ڪندڙ عراق ۾ بغداد شھر کان دجله جون گذرگاهون ۽ اُن جي پُلين تي ٿيل آمريڪن بمباري جا رهجي ويل نشان ڏيکاريندي اسان جو گائيڊ جڏهن يڪي (Tigris) دجله جي تعريف ڪندو رهيو ته ڄڻ مون کان رهيو نه ٿيو. يقيناً ڪجهه وڌاءُ سان پر مشڪري ڪندي مون چيو ”هيءُ ته ڦُليلي جي مٽ ئي مس ٿئي. سنڌو درياهه جي دهشت اڳيان هيءُ دجله ڇا بيھندي؟“
ٿي سگهي ٿو ته هُن گائيڊ جيان جپاني پوڙهي مالڪڻ جا به پنھنجي درياهه بابت اهي ئي احساس ۽ جذبا هجن، پر اِها حقيقت آهي ته سنڌو درياهه به اسان جي رڳن ۾ ائين وهي ٿو جو جھڙو تھڙو درياهه يا ندي ته ليکي ۾ ئي نه آڻيون. يا ايئن به ممڪن آهي ته درياهن جي آبياري تي جٽاءُ ڪندڙ درياهه ڪنارن واريون پراڻيون تھذيبون ۽ ان جا وارث پنھنجي درياهن بابت ائين ئي Touchy هجن، جيئن اسان سنڌي تھذيب جا وارث سنڌو درياهه بابت آهيون ۽ پوءِ اِها ڀيٽ ڪرڻ واري نفسيات ۾ به شايد قوم کي Own ڪرڻ واري ئي هڪ Attitude جو عڪس هجي ۽ اهو به شايد اسان سنڌين کان وڌيڪ ڪير ڄاڻندو هوندو ته، دنيا جي وڏين وڏين تھذيبن جي آبياري ڪندڙ درياهه جڏهن هٿرادو بندن ۽ بئراجن سان سوڙها ڪري سُڪايا وڃن ٿا، تڏهن رڳو درياهن جي خشڪ ٻيٽن ۾ ئي واري نٿي اُڏامي پر ان جي وارثي ڪندڙ قوم جي تقدير به واريءَ واري ٿي وڃي ٿي.
الطاف شيخ جي سفرنامن ۾ جتي الڳ رنگين راتيون، نيان سائن سان ٻرندڙ وسامندڙ گهٽين، همسفر ساٿين جا چرچا گھٻا ۽ ٻيا دلچسپيءَ جا سامان وڌيڪ هوندا هئا، اتي سندس اڄوڪن سفرنامن ۾ جاءِ جاءِ تي تجزياتي تبصرا، شخصي Comments وڌيڪ شامل آهن. منھنجي نظر ۾ ان جو بنيادي سبب به سندس عمر ۽ سندس تجربو آهي. شروعاتي سفرنامن ۾ الطاف شيخ، اهڙو نوجوان سيلاني جنھن جي دل بود ۾ ڀريل، اک حيرت ۾ ٻڏل ۽ پير سفر جي پنڌ ۾. جوانيءَ جو رنگ، زندگيءَ جا پھريانتجربا، حيران اک جي حيراني ۽ پوءِ قلم جي رواني... هاڻوڪا سفرناما کڻجن ته هڪ ذميدار عمر تي پھتل، زندگيءَ جي تجربن ۾ پچي راس ٿيل. هاڻوڪي ڏسندڙ اک ”حيرانگي“ واري دائري مان قطعي ٻاهر نڪتل هڪ جھانديد نظر جي ڏيک ڏئي ٿي. هاڻوڪي بيانن ۾ مشاهدو، گڏو گڏ تجربو ۽ تبصرو هڪ ئي بيان ۾ گڏ نظر اچن ٿا.
مثلاً: اچو ”جپان ويندي، دبئي“ واري باب ۾ پڙهون:
ڪالهوڪي دُبئيءَ کي ڏسي، اُن اَک خواب ٿي جهٽيا، پنھنجي ديس جي خوشحاليءَ لاءِ پر اڄوڪي دُبئي ڏسي، انهن پراڻن خوابن جي يادگيري کيس افسرده ڪري ٿي.
پھرين اک ۾ ادارن جي تعمير ۽ ترقيءَ جا خواب هئا ۽ هاڻوڪي اک ادارن جي تباهي، بربادي ۽ زبون حالي تي ماتم ڪده آهي. رڳو شپ يارڊ۽ ”پي آءِ اي“ نه پر سنڌي ادبي بورڊ جي يادگيري ۽ زبون حالي جي ياد به کيس ستائي ٿي. جيڪا مون جھڙن ماڻهن کي عھدي ملڻ کانپوءِ کوٽي سڪي جھڙي اوقات ڏيکارڻ تي سندس دل ئي نه پر قلم به افسردگي ۾ ورتل ڏسجي ٿو. پر هوءَ هجائت مان هُج ڪري ئي وٺي ٿو ته ملائيشيا ۾ اهڙو ئي ادبي ادارو ”ديوان بهاسا پستڪا“ اِن کان گهٽ سالياني بجٽ ۽ ان ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهن جي گهٽ هئڻ باوجود، اهو ادارو هر سال اسان جي ادبي بورڊکان وڌيڪ رسالا ۽ ڪتاب ڇپرائي ٿو. سنڌ، ادارن جي حوالي سان تنزلي جو شڪار آهي، اِن لاءِ نيٺ به ڪٿي دانھجي.
ٻين ماڻهن جيان اسان وٽ به جپان جي سڃاڻپ جا ٻيا ڪيترائي حوالا آهن.
• سڀ کان پھرين نمبر تي جاپاني گاڏيون ۽ اليڪٽرنڪس جو نفيس سامان آهي، جنھن جي ڪري هر گهر ۾ ”شين جي جاپاني هئڻ جو ذڪر“ روز جو معمول آهي.
• ٻئي نمبر تي جپان ٻي مھاڀاري دوران پھريون ڀيرو ائٽمي زد ۾ اچڻ ڪري، آمريڪا پاران ائٽم بم پھرين بمبار طور به حوالي ۾ اچي ٿو.
• گلن سان، وڻن ٻوٽن سان دلچسپي رکندڙ ”اڪي بانا“ ۾ جپان جي حوالي لکي استعمال ڪن ٿا.
• ادب ۽ شاعريءَ سان تعلق رکندڙ اڪثريت کي وري ’هائڪو‘ جي ذڪر سان جپان ياد اچي ٿو.
اڄوڪي جاپان ۾ اسلام، مسجدن ۽ اسلامي ادارا ۽ جاپانين کي انگريزي سکڻ جو شوق ۽ آمريڪا ڏانھن ڇڪ، يقيناً جپان جي حوالي سان سڃاڻپ جون کلندڙ نيون کڙڪيون آهن. جپاني عادتون ۽ پھاڪا ڏيڻ سان گڏ الطاف شيخ جا هن سفرنامي ۾ شامل ڪيل هائڪا به تنوير عباسي جي سنڌي ترجمو ڪيل باشو (هائڪي جو مشھور جاپاني شاعر) جي هائڪن کان هڪدم اڳتي آهن. هائڪو پڙهي سمجهڻ يقيناً آرٽ آهي، جنھن کي عام فھم (Common Sense) نٿو سمجهي سگهي. پر ان کي سمجهڻ لاءِ ڏاهپ کان وڌ جمالياتي حسن جي ضرورت پوي ٿي. هائڪي جي عام فھم ۽ تعارف جي سمجهاڻيءَ ۾ منور ابڙي يا بڪيرائي شاهه جي ڪارٽونسٽ چتر سان ڀيٽ يقيناً تنوير عباسي واري شاعراڻي مزاج کان مختلف پر لاجواب آهي.
جيڪڏهن چوڏهين جي چنڊ کي
ڪو هٿو وجهي ڏئي
ته ڇا خوبصورت وڄڻو ٿي پوي.
پندرهين صديءَ جي جپاني شاعر سوڪات جي مٿئين هائڪي جپان جنھن کي فقط ۽ فقط جمالياتي احساسن سان سمجهي ۽ Enjoy ڪري سگهجي ٿو، ائين الطاف شيخ جي هن سفرنامي ۾ پيرن سان لتاڙيل ۽ ڇاڻيل خاڪ جي تجزئي کي ديس دوستي جي آئيني ۾ ڏسو ته جپان جي منظر نگاري سان هاڻوڪي سنڌ جو سماجياتي پس منظر به پسي سگهبو جو سفرنامي ۾ جا بجا اِها ڀيٽ شعوري يا لاشعوري طور تي ضرور سامهون اچي ٿي، جيڪا سنڌ جي حوالي سان ڪئي ويئي آهي.

امر سنڌو
ڄامشورو_سنڌ يونيورسٽي
2 سيپٽمبر 2004ع

الطاف شيخ ڪارنر

جپان پنجويھن ورھين کانپوءِ