جپاني_ چاڪين جا ڍڳا
رستي هلندي شل نه ڪنھن جپانيءَ کان_ مرد توڙي عورت کان، ڪنھن بس اسٽاپ، دڪان يا آفيس وغيره جو ڏس پڇو. بس روبوٽ (صاحب/ صاحبه) پريشان ٿي ويندا. اسان وٽ يا ٻين ملڪن ۾ ڪنھن کي معلوم نه هوندو ته چوندو مون کي ڪھڙي خبر. يا فضيلت سان جواب ڏيندو ته به وڌ ۾ وڌ چوندو ”آءِ ايم ساري! مون کي خبر ناهي ياآئون پاڻ هتي نئون آهيان.“
پر جپانيءَ کي ڀلي خبر نه هجي، ڀلي نئون هجي، هو توهان جي مشڪل آسان ڪرڻ لاءِ پيو زور لڳائيندو. هيڏانھن هوڏانھن ڊوڙندو، ٻين کان پڇندو.... ايتريقدر جو توهان بيزار ٿي پوندا ته توهان اجايو پڇيو، هاڻ رڳو جان ڇڏي. کيس پريشانيءَ جي حالت ۾ ڏسي توهان کي هن تي قياس پيو ايندو.
هڪ دفعي ڪيٽا ڪيوشو شھر جي ڪَوڪُورا (Kokura) ريلوي اسٽيشن وٽ، هتي جي هڪ مارڪيٽ ۾ بيٺو هوس. جيئن آمريڪا ۾ One Dollar شاپ ٿين ٿا، جن ۾ هر شيءِ ڊالر جي ملي ٿي يا مڪي ۽ مديني ۾ به ڪيترا اهڙا دڪان آهن، جن ۾ هر شيءِ ٻن يا ٽن ريالن جي ملي. اهڙي طرح جپان ۾ هر شھر ۾ ”سؤ يين“ وارا دڪان به ٿين، جن ۾ تمام گهڻيون شيون ۽ قيمت جي حساب سان سستيون ٿين ۽ ماڻهن جي انهن دڪانن ۾ پيھه پيھان هوندي آهي. هتي ڪيٽاڪيوشو شھر ۾ اهڙو هڪ تمام وڏو دڪان ”چاچاچا ٽائون“ ۾ آهي، جيڪو مارڪيٽ نما ٽائون ”سناتسو“ بس اسٽاپ وٽ آهي. احسن ۽ ايمان وارن (منھنجي ڏوهٽن) جو اسڪول پڻ اتي ئي آهي، سو شام جي وقت ڪڏهن کين وٺڻ ويندو آهيان ته وقت هجڻ جي حالت ۾ اتي چاچاچا ٽائون ۾ چڪر هڻندو آهيان ، خاص ڪري ان سؤ يين واري دڪان ۾.
ڪنھن ٻڌايو ته اهڙا ٻه دڪان ڪَوڪُورا ريلوي اسٽيشن کان ”هاءِ وا دوري“ ڏي ويندي اچن ٿا. مون ڪَوڪُورا کان هاءِ وا دوري بس اسٽاپ تائين چڪر هنيا، پر جنھن ڊگهي مارڪيٽ ۾ مون چڪر هنيا ان ۾ مون کي نظر نه آيا. ٿڪجي گهر موٽڻ لاءِ ’هائي وا_دوري‘ بس اسٽاپ تي بس لاءِ اچي بيٺس ته هڪ بس ان وقت نڪري وئي. جيسين ٻي بس اچي. مون کي کٽيءَ کنيو جو ڀر ۾ بيٺل هڪ عورت کان پڇي ويٺس ته هتي ”سؤ يين“ وارو دڪان آهي، پر مون کي ملي ڪونه ٿو. بس منھنجو پڇڻ ۽ هن جو وڏي اعتماد سان ’ها‘ ڪرڻ، جنھن کي مون اهو سمجهيو ته هن کي ڪا دڪان جي خبر آهي، جنھن لاءِ ”ها“ ڪيو اٿس. جيتوڻيڪ هن جو ’ها‘ مان مطلب اهو هو ته هوءَ ڳولي ڏيڻ لاءِ تيار آهي. هوءَ هڪ گهٽيءَ مان ڦيرائي مون کي ٻيءَ ۾ وٺي ٿي آئي، آئون ٿڪل ته اڳھين هوس، هن ويتر ٿڪائي رکيو. وري پنهنجي منهن ڪنهن دڪاندار کان پڇيو اچي، جنهن کي پڻ ڪا خبر نه هجي ۽ هيءَ مون کي وري ٻي گهٽي ۾ وٺيو هلي ۽ آئون ان سوچ ۾ ته اجهو اهو ملي ويو. آخر جان ڇڏائڻ لاءِ چيومانس ته ائين ئي پڇيم ٿي، شايد اهو دڪان نه هجي.
”نه آهي، مون کي خبر آهي.“ هن چيو.
”ڪٿي آهي؟“ مون روبوٽ کان پڇيو. روبوٽ چيو، ”اچ“، پوءِ هوءَ تکو سامهون واري بس اسٽاپ ڏي وڌڻ لڳي، جتان بس ”آسانو“ ۽ ”سناتسو“ بس اسٽاپ ڏي وڃي ٿي، جتي چاچاچا ٽائون آهي. رستي تي مون کي يڪدم خيال اچي ويو ته، هيءَ مون کي ساڳي چاچاچا ٽائون واري ”سؤيين“ واري دڪان ڏي بس ۾ وٺي هلڻ ٿي چاهي.
”ڪٿي تون چاچاچا واري دڪان ۾ وٺي ته نه پئي هلين؟“ مون پڇيومانس. هن هائوڪار ۾ ورندي ڏني ۽ مون ٻڌايومانس ته ان دڪان جي خبر آهي. بھرحال ان ڀڄ ڊڪ بعد موٽي پنھنجي بس اسٽاپ تي پھتاسين ته، ٽي چار بسون لنگهي چڪيون هيون. مون دل ئي دل ۾ سوچيو ته آئون ته واندو ٿيس پر هن کي شاباش هجي، جو پنھنجو وقت ويھي وڃايائين. پر جيئن ته هن جي دماغ ۾ اها ڳالهه Programmedآهي ته ڪنھن جي پڇڻ تي هن کي دڳ لاهڻو آهي ته هوءَ اهو ئي طريقو اختيار ڪري رهي هئي.
صبح جي وقت دڪاندار مرد توڙي عورتون پنھنجي دڪان جو شٽر مٿي ڪري پھرين دڪان اڳيان فوٽ پاٿ تي ٻھاري ڏئي ڪچرو کڻي، پوءِ دڪان کي صاف ڪنديون (اسان وٽ پھرين دڪان کي ٻھاري ڏئي صاف ڪري، ڪچرو کڻي، دڪان جي اڳيان واري رستي کي صاف ڪرڻ بدران ان جي مٿان دڪان وارو ڪچرو اڇلائي وڌيڪ گندو ڪن) بھرحال هتي جي ماڻهن ۾ رستي صاف ڪرڻ جي اهڙي عادت آهي، جو اهو صاف هوندو ته به پيا ٻھاري ڏيندا، ڇو جو هنن جي دماغ ۾ اهو ئي طريقو ڀريل آهي، جيڪو هنن جي دماغ لاءِ قابل قبول آهي. هتي جپان ۾ ان ڳالهه کي شِڪاتا (Shikata) سڏجي ٿو. يعني ڪنھن به شيءِ کي ڪرڻ جو مڃيل طريقو. ڊڪشنري مطابق جپاني لفظ شِڪاتا جي معني آهي: Accepted ways of doing things ۽ جپان ۾ شِڪاتا جي رول کي وڏي اهميت ڏني وڃي ٿي. شِڪاتا جو هڪ فائدو آهي ته ماڻهن کي ڪو به ڪم ڪرڻ جو هر دفعي نئون نئون طريقو ڳولڻو نٿو پوي. هڪ طريقو سڀني جي ذهن ۾ رهي ٿو ۽پوءِ ڪم هڪ کان وڌيڪ ماڻهو ڪن ٿا، تڏهن به آرام سان ٿيو وڃي جو هر هڪ کي خبر آهي تهڇا ڪرڻ کپي يا اڳلو ڇا ٿو Expectڪري ٿو.
شِڪاتا جو نقصان اهو آهي ته، ڪو اهڙو نئون ڪم نڪريو پوي جنھن جي ڪرڻ جو طريقو پھرين کان مقرر ٿيل نه آهي، ته پوءِ هي جپاني همراهه مُنجهيو پون ته ڇا ڪرڻ کپي. هتي جي سوسائٽي ۾اها Creativityنه آهي جو هي فقط روبوٽ وانگر ڪم ڪن ٿا. بقول هتي جي هڪ انگريز پروفيسر جي:
“The Japanese culture has its set way of doing things”
هڪ اسان جھڙو ڌاريون ماڻهو جڏهن هتي اچي ٿو ته هن کي هر ڪم ڪرڻ جا پنھنجا طريقا ٿين ٿا. هو هتي جي جپاني طريقن کان اڻ واقف ئي ٿئي ٿو.
مون کي شروع جي ڏينھن جو هڪ مثال ياد ٿو اچي، جڏهن آئون ٽوڪيو آيو هوس. اسان جي جھاز جي انجن ”سلزر“ جپان جي هڪ ٻئي بنھه ننڍڙي شھر ”آيوئي“ ۾ ٺھي هئي. جپانين کي جھازن جي ان انجڻ (Sulzer) ٺاهڻ جي سئٽزرلينڊ وارن هاڻ اجازت ڏني هئي، نه ته اها انجڻ پولينڊ، اسپين ۽ يوگوسلاويه ۾ ڪافي سالن کان ٺھي رهي هئي ۽ منھنجو فقط انهن ملڪن جي انجڻ وارن جھاز کي هلائڻ ٿيو هو. جپانين مون کي ’آيوئي شهر‘ واري فئڪٽري ڏسڻ لاءِ چيو، جيئن آئون سندن ڪم ڏسي سگهان. اتي پھرين ڏينھن منجهند جي ماني فئڪٽريءَ ۾ ماڻهن سان کائڻ دوران هي واقعو درپيش آيو. اتي جي ميس جي خدمتگار عورت مانيءَ بعد ٿانو کڻي سڀني اڳيان فروٽ ۾ ڪينو جھڙو سنگتڙو (Orange) رکيو، جنھن کي کائڻ لاءِ جڏهن اسين سڀ ان جون کلون لاهڻ لڳاسين ته، اوچتو مون کي محسوس ٿيو ته منھنجا جپاني ڪليگ ٽيڏي اک سان مون کي غور سان ڏسي رهيا هئا. پھرين مون کي سمجهه ۾ نه آيو ته ڇو. هو به هٿ سان ڇلي رهيا هئا۽ آئون به ائين ڪري رهيو هوس. ڪپ يا پليٽ به ڪنھن جي اڳيان نه هئي جو منھنجا جپاني چون ته هي بي افعالو ڪپ سان ڇلڻ يا اڌ ڪرڻ بدران هٿ سان ڇلي رهيو آهي.
ايتري ۾ خدمتگار عورت نئون سنگتڙو کڻي منھنجي ٽپائي وٽ آئي ۽ منھنجي لاءِ اهو سنگتڙو آهستي آهستي ڪري ائين ڇلڻ لڳي، جيئن کل ٽڪرا ٽڪرا نه ٿئي. هن هڪ پيس ۾ کل کي لاهي ان کي ٽپائيءَ تي رومال وانگر رکيو ۽ مون کي سنگتڙي جو وات مان ٻاهر ڪڍيل ٻج ۽ گودي جو ڦوڳ ان تي رکڻ لاءِ اشارو ڪيو. مون چوڌاري پنھنجن ساٿين ڏي نظر ڪئي ۽ مون کي سمجهه ۾ اچي ويو ته جنھن وقت آئون سنگتڙيتان ٽڪرا ٽڪرا ڪري کلون لاهي رهيو هوس ته ٻيا مڙيئي هڪ پيس ۾ کل لاهي رومال يا ٽري جي ڪم لاءِ رکي رهيا هئا. کائي اٿڻ مهل هرڪو پنھنجي رومال جھڙي کل ٻجن ۽ Discardڪيل گودي جي چوڌاري ويڙهي ڪچري جي دٻي ۾ اڇلائيندو ويو. پويان نظر ڪيم ته سڀني جون ٽپائيون (ننڍڙا ٽيبل)اهڙا صاف هئا جھڙا اچڻ مھل.
آئون دل ۾ اهو ئي سوچڻ لڳس ته اها ڪيڏي معمولي ڳالهه آهي پر ان قسم جون معمولي ڳالهيون اسان ڌارين کي هنن جپانين کان ڌار ڪن ٿيون. هنن وٽ جيڪي روزمره جي زندگيءَ ۾ ڳالهيون درپيش اچن ٿيون، انهن کي ڪرڻ جو هنن وٽ هڪ خاص طريقو مقرر (Shikata) آهي. جنھن کي هو Robot وانگر سر انجام ڏين ٿا. ڪنھن به قسم جي ڦير ڦار هنن کي منجهايو رکي يا مقرر روٽين يا روز مره جي شين کان علاوه ڪا نئين شيءِ سامهون اچڻ تي هو يڪدم Confuse ٿيو وڃن. هو فئڪٽريءَ ۾ اسيمبلي ورڪ ڪندڙ ڇوڪرين وانگر پنھنجو مقرر ٿيل ڪم فرسٽ ڪلاس نموني سان ڪندا رهن ٿا، ڪندا رهن ٿا. بقول اسان جي هڪ سنڌي دوست اقبال ترڪ جي، جيڪو هتي جپان ۾ جيتوڻيڪ ڪجهه ڏينھن لاءِ آيو هو پر ماڻهن کي پرکڻ ۾ هوشيار ۽ ڳالهائڻ ۾ کرو هجڻ ڪري، جپانين جي ”شڪاتا“ واري ڳالهه نوٽ ڪري چيو: ”يار جپانين ۽ چاڪين جي ڍڳن ۾ ڪو ٿورو ئي فرق آهي.“