گهر جي بالڪنيءَ مان
پر هتي جپان ۾ مختلف حال آهي. هتي هر ورڪر ۽ حڪومت طرفان ڪارخانيدار توڙي ڪارخاني جي عزت عبادت جي حد تائين ڪئي وڃي ٿي، جيئن هڪ واڍو رازو پنھنجن اوزارن جي ڪريٿو، جو اهي هن لاءِ ۽ هن جي ٻچن لاءِ پيٽ قوت مھيا ڪن ٿا. هتي جا سياستدان توڙي سرڪاري ڪامورا پڻ نيڪ نيتيءَ سان پنھنجي علائقي جي خدمت ڪن ٿا. هي شھر ڪيٽا ڪيوشو (Kita- Kyushu) جنھن مان هي لکي رهيو آهيان ۽ جتي اڄڪلهه رهان ٿو، ڀان سعيد آباد ۽ هوسڙي جھڙن پنجن ڳوٺن جو مجموعو هو. ستر واريڏهاڪي ۾ جڏهن اسان ڀر وارن بندرگاهن، موجي ۽ شيمونو سيڪيءَ ۾ جھاز وٺي ايندا هئاسين ته اهي شھر هئا پر ڪيٽا ڪيوشو 1980ع تائين ڳوٺ هئا، جن جي وچ مان ’موراساڪي گاوا‘(ندي) وهي ٿي. اڄ 22 سالن بعد هنن ڳوٺن جي قسمت چمڪي وئي آهي. ان جھڙي تھڙي نديءَ مٿان ڇھه کن پليون آهن. جتي ڪٿي پبلڪ پارڪ، پبلڪ لائبريريون، اعليٰ درجي جا ٻارن لاءِ سھڻا اسڪول ۽ جمنازيم، پڪا ۽ ويڪرا رستا، صحت لاءِ هر سھوليت سان ڀرپور اسپتالون، بسون، ٽرينون، ڪارخانا، فئڪٽريون_ سڀ ڪجهه عوام جي ڀلي ۽ بھتريءَ لاءِ ۽ ان جو Credit هتي جي سياستدانن کي آهي، خاص طور هتي جي ميئر ڪوئچي صاحب (Koichi Sueyoshi) کي جيڪو سول انجنيئر هجڻ ڪري عمارت سازي ۾ وڌيڪ دلچسپي رکي ٿو، خاص ڪري هتي جي پُلين جي گهڻي Idea هن جي آهي. شھر کي صاف سٿرو ۽ عوام لاءِ سھوليت وارو رکڻ ڪري هن کي ٻه سال اڳ (2002ع) ۾ جھانسبرگ (سائوٿ آفريڪا) ۾ ٿيل Environment تي ڪانفرنس ۾ ايوارڊ ڏنو ويو هو. آئون کيس ان جي مبارڪ ڏيڻ ويس.
“It is part of my duty” هن کلندي سٺي انگريزيءَ ۾ جواب ڏنو. سندس اهو جملو هن وقت به منھنجي دماغ ۾ ٻُري رهيو آهي. ڪاش اسان جا سياستدان، ناظم ۽ سرڪاري ڪامورا پنھنجي عھدي جي زور تيفقط پنھنجي بنگلي تائين پڪو رستو ٺھرائي پاڻ کي اهم سمجهڻ بدران عوام لاءِ ڪجهه ڪن ۽ هو هتي جي ميئر وانگر پنھنجي فرض کي فرض سمجهن. اسان جو هڪ اهڙو ناظم ضرور آهي، جيڪو ڪراچيءَ کي دل سان ٺاهي رهيو آهي. اهو آهي نعمت الله صاحب جيڪو پنھنجي خرچ تي، هتيجي ناظم سان صلاح مشوري لاءِ ايندو آهي ۽ ڪوشش ڪري ماني به پاڻ سان کڻي اچي ٿو. هن وڏي مشڪل سان اسان وٽ فقط هڪ ويلو ماني کاڌي.
هن کان پھرين به لکي چڪو آهيان ته، ”جپان“ پاڪستان، ايران، برما يا عراق، افغانستان وانگر هڪ چَڪُ_ يعني زمين جو يڪو ٽڪرو ناهي، پر فلپين ۽ انڊونيشيا وانگر ٻيٽن جو جهڳٽو آهي. ننڍا ننڍا ٻيٽ (ڪي ته فوٽ بال يا اڃا به ننڍا والي بال گرائونڊ جيڏا) ملائجن ته پنجٽيھه هزار کن ٿيو وڃن، پر چار وڏا ٻيٽ آهن، جيڪي اتر ۾ هوڪائيدو کان وٺي ڏکڻ ۾ سائوٿ ڪوريا جي ڀر ۾ ڪيوشو ٻيٽ تائين آهن. وچ ۾ هونشو سڀ ۾ وڏو آهي ۽ چوٿون شڪوڪو آهي. هونءَ ته جپان جي انهن چئني ٻيٽن جي مختلف بندرگاهن ۾ اسان کي جھاز وٺي وڃڻو پيو ٿي، پر هن وقت منھنجي رهائشگاهه ڪيوشو ٻيٽ جي بلڪل اتراهين ٽِپ واري علائقي ڪيٽا ڪيوشو ۾ آهي. ڪيٽا معنيٰ اتر ۽ ڪيوشو ٻيٽ تان هن شھر تي Kita-Kyushu نالو پيو آهي، جيئن سنڌڙي سنڌ صوبي تان پيو آهي. هن شھر جي ڀر ۾ موجي ۽ شيمونو سيڪي مشھور بندر گاهه آهن، جن کان هر پاڪستاني جھازي جيڪو جپان روٽ تي رهيو هوندو، ضرور واقف هوندو.
ڪيٽاڪيوشو جيڪو ماتلي ۽ تلهار جھڙن پنجن ڳوٺن کي ملائي هڪ شھر ۽ هڪ ميونسپالٽي ٺاهيو ويو آهي، تنھن جو مرڪزي شھر ڪوڪُورا (Kokura) آهي، جتي آئون ترسيل آهيان ۽ ٻيا ڳوٺ موجي، توباتان، ياهاتا ۽ اڪامتسو آهن. آدمشماري گهڻي ۽ رهائش جي زمين گهٽ هجڻ ڪري هر هڪ شھر ٻئي شھرسان مليو پيو آهي. اسان وارو Concept هتي ناهي ته شھر کانپوءِ ٻھراڙي ۽ ٻھراڙيءَ جي معنيٰ کيتيون، فصل ۽ غير آباد زمينون ۽ جهنگل. هتي اها خبر ئي نٿي پوي ته هڪ شھر ڪٿي ختم ٿيو، ٻيو ڪٿان شروع ٿيو. ائين جيئن ڪياماڙي کان ڪو نيو ڪراچيءَ تائين سفر ڪري ته رڳو رستا، عمارتون ۽ دڪان نظر ايندس. ستر جي شروع وارن سالن ۾ ئي اهو محسوس ڪري مون کي تعجب لڳو هو، اڃا ته مونو ريل ۽ بليٽ ٽرينون شروع نه ٿيون هيون، ڪارين ۽ مشينن جا ايڏا ڪارخانا نه لڳا هئا. هاڻ ته رهيل کھيل ٻيٽ به انهن شين والاري ڇڏيو آهي. ڪارين، بسين ۽ مختلف رفتار جي گاڏين جا پڪا رستا۽ ريل جا پٽا هيٺ، مٿي ۽ اڃا مٿي نانگن وانگر وڃي رهيا آهن. ڪارخانن، دڪانن، سئنيمائن ۽ وندر جي جاين جون بتيون ۽ انهن جي اشتھارن جو چمڪاٽ جتي ڪٿي آهي. ٻھراڙيءَ ته نظر ئي نٿي اچي. ستر جي شروع وارن سالن ۾ ته ٽوڪيو جي گنزا ۾ به سڪون هوندو هو، خاص ڪري ڇنڇر آچر (موڪلن وارن ڏينھن) تي، جڏهن بندرگاهه کان واڪ ڪري يا بس ۾ چڙهي اچي گنزا جي گهٽين ۾ پبلڪ لاءِ رکيل ڪرسين تي ويھبو هو. پاڪستان کان آيل ۽ ٻين ملڪن جي جھازن جا آفيسر ۽ خلاصي اتي اچي ساهه پٽينداهئا ۽ آئيسڪريم کائيندا هئا. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اوسي پاسي جي ملڪن (ڪوريا، هانگ ڪانگ، سنگاپور ۽ ملائيشيا) جي ڇوڪرين کان جپاني ڇوڪريون خاص ڪري ٽُڪيو۽ يوڪوهاما جون وڌيڪ سھڻيون ۽ ڪپڙي گنديءَ ۾ وڌيڪ ماڊرن لڳنديون هيون پر اڄ ته هتي جي ڳوٺن جون ڇوڪريون به مغربي فلمون ۽ ڌاريان ٽي وي چئنل ڏسي عجيب چرين واريون حرڪتون ڪون ٿيون. ويندي چپ ۽ زبان ٽوپائي مختلف رنگن جي ٻُڙن ۽ پٿرن جو جڙاءُ ڪن ٿيون. نوجوان ڇوڪرا به ڪڏهن ڪڏهن رات جو ٽولا ٺاهي گهڻي آواز سان موٽر سائيڪلون هلائيندي نظر اچن ٿا، پر پوليس به سندن پٺيان هوندي آهي. اسان جو فليٽ 12 ماڙ بلڊنگ جي اٺين فلور تي آهي، جيڪا بلڊنگ مين روڊ تي ڪمرشل سينٽر ۾ آهي، هيٺان بسين ۽ ڪارين جا چار چار رستا اچن وڃن ٿا ۽ مٿان مونو ريل. جنھن وقت به بور ٿيندو آهيان ته بالڪنيءَ ۾ ڪرسي رکي اچي ويھندو آهيان. اڄ ڪلهه صبح جي روشني پنجين بجي ئي ٿيو وڃي. ان وقت وڏي عمر جا جپاني مرد ۽ عورتون فوٽ پاٿ تي تکو تکو هلندي يا جاگنگ ڪندي نظر ايندا آهن ۽ ٻيا اهي نوجوان هوندا آهن جن ڪتا پاليا آهن. آفيس وڃڻ کان اڳ هو پنھنجن ڪتن کي واڪ ڪرائڻ ۽ هنگائڻ مٽائڻ لاءِ نڪرندا آهن. بقول هڪ جپانيءَ جي ”هي ملڪ ڪتن جو نه پر ٻلين جو آهي، پر اڄ جون نڀاڳيون ڇوريون يورپ ۽ آمريڪا گهمي پاڻ کي ماڊرن مڃائڻ لاءِ ڪتا ٿيون پالين. انهن کي ڀاڪر ۽ چميون ٿيون ڏين!“
وڏي عمر جا جپاني پنھنجي نوجوان ٽھيءَ کي ان قسم جون حرڪتون ڪندو ڏسي ڏاڍا جڪ ٿا کائين. هو نٿا چاهين ته سندن پراڻين رسمن ريتن جي تباهي ٿئي. هو ڳالهه ڳالهه ۾ نوجوانن جي اهڙين ڳالهين جو روئڻ رئن ٿا، جيتوڻيڪ اهڙا نوجوان اٽي ۾ لوڻ برابر آهن ۽ جپان جي مقابلي ۾ ٻين ملڪن ۾ ته الائي ڇا حالتون ٿي ويون آهن.
جپان ۾ آفيسون اسڪول وغيره ساڍي اٺين يا نائين کلن، ان ڪري پوڻي اٺين کان رستن تي ماڻهن ۽ لارين بسين جي پيھه پيھان شروع ٿي وڃي ٿي. صبح جي وقت واڪ ڪندي هرهڪ ڍرن ڍارن ڪپڙن ۾ نظر ايندو آهي پر اٺين بجي بالڪنيءَ ۾ اچي بيھندو آهيان ته چوڌاري هر گهٽيءَ مان مختلف عمرين ۽ مختلف گريڊ جي اسڪولن جا ٻار مختلف اسڪول يونيفارمن ۾ بس اسٽاپن تي تکو تکو ويندي نظر ايندا آهن. چاهي جهڙ هجي، اُس هجي يا گوڙ جي ٺڪائن ۽ کنوڻ جي چمڪن سان تيز بارش_ هنن لاءِ گهڙيال جون سيون اهم آهن، جن مطابق هنن کي گهر ڇڏي اسڪول ڏي روانو ٿيڻو آهي. اٺي وڳي کان نه فقط بسين جو تعداد وڌي ويندو آهي پر هرهڪ بس مسافرن سان ٽُٻ هوندي آهي. مٿان هلندڙ مونو ريل جيڪا اسان جي بالڪنيءَ جي سنوت ۾ هلي ٿي، اها پڻ ان وقت ماڻهن سان ڀريل هوندي آهي. ڪجهه دير بعد آفيسن ڏي ويندڙ مرد لائيٽ بلو يا ڪاري سوٽ ۾ ۽ عورتون مختلف ڊريسن ۾ نظر اينديون آهن ۽ پوءِ ساڍي نائين ڏهين کان هائوس وائيف گهر جي سيڌي سامان خريد ڪرڻ لاءِ ٻاهر نڪرڻ شروع ڪنديون آهن.
بسين، لارين ۽ ريل جو سڄو ڏينھن مسافر ڍوئڻ جو سلسلو هلندو رهي ٿو ۽ پوءِ رات جا نَو ٿيڻ سان چرپر يڪدم جهڪي ٿيو وڃي، ڇو جو جپان شايد دنيا جو واحد ملڪ آهي، جتي سڄي رات بسيون يا ريل گاڏيون نٿيون هلن. مون سمجهيو هاڻ اهو پراڻو رواج ختم ٿي ويو هوندو پر ٽوڪيو، اوساڪا، ڪوبي هجي يا جپان جو ڪو ننڍو ڳوٺ _ رات جو ساڍي ڏهين کانپوءِ ڪڪڙو ڪون ٿيو وڃي. ان ڊپ کان هرڪو گهڻو اڳ گهر پھچيو وڃي. ڇو جو پوءِ ٽئڪسي ملڻ به ڏکيو ڪم ٿيو پوي ۽ جپان ۾ هونءَ ئي ٽئڪسي مھانگي آهي ۽ رات جو ڏهين کان پوءِ اڃا مھانگي ٿيو وڃي. مون کي ياد آهي ته جھاز وارن ڏينھن ۾ جڏهن اسان ڪجهه وڌيڪ ئي بي پرواهه بادشاهه هوندا هئاسين، ريلوي اسٽيشن تي پھچڻ ۾ هميشه دير ٿي ويندي هئي ۽ آخري گاڏي مِس ٿي ويندي هئي ۽ پوءِ ٻين جپانين وانگر ريلوي اسٽيشن جي بئنچ تي يا ڪاٺ جي ڏاڪڻين تي سمهي رهندا هئاسين. پر مزي جي ڳالهه ته ڪو به سنئون سڌو جپاني ورلي گاڏي مِس ڪندو هو، گهڻو ڪري اهي هوندا هئا جيڪي ڪلبن ۽ مئخانن مان ڪجهه گهڻو پي نڪرندا هئا ۽ کڻي هو صحيح وقت تي پھچڻ لاءِ ڪلب ڇڏينداهئا پر شايد پيئڻ بعد هنن جون ٽنگون ساٿ نه ڏينديون هونديون. اهو به چڱو جو ڪوبي ۽ اوساڪا شھرن جون ”سَن نَو مِيا“ (جنھن کي اسين ’سُنو ميان‘ چوندا هئاسين) ۽ ”اميدا“ جھڙين ريلوي اسٽيشنن تي ڊگهيون بئنچون هيون، جن تي سوٽ پھريل جپاني آفيسر به سمهي سگهيا ٿي. اسين ته هئاسين ٽي شرٽ ۽ جينز ۾ سو لت کوڙي سمهي رهندا هئاسين، پر جپاني اصولن جا پڪا سو گهڻا تڻا سمهڻ بدران انهن بئنچن ۽ ڪرسين تي ويھي اڇو صبح ڪندا هئا. چي بئنچون وھڻ لاءِ رکيون ويون آهن ۽ نه سمهڻ لاءِ. نشي ۾ ڌت هوندي به هو اصول جي ڳالهه تي پڪا هوندا هئا ۽ اسان پنھنجي منھن، مٿن کِلندا رهندا هئاسين. اهڙي ئي هڪ رات جي ڳالهه ڪنھن هنڌ تي لکي چڪو آهيان يا شايد زباني دوستن کي ٻڌائي هوندم ته ٻه جپاني نشي ۾ آخري گاڏيءَ ۾ چڙهي نه سگهيا. هڪ جو ٻئي کي ٿيلهو لڳي ويو ۽ هو ٿاٻڙجي ڪري پيو. پھرين هن کي ڀاڪر ۾ کڻي اٿاريو، ايتري ۾ ٽرين جا دروازا بند ٿي ويا ۽ اها ڇٽي وئي. ڪريل ماڻهو جنھن کان نشي جي حالت ۾ صحيح بيٺو نٿي ٿيو، اهو ٻئي تي اچي بگڙيو. اسين به ان وقت ڊوڙندا ٽرين لاءِ اچي پليٽ فارم تي پھتاسين ته خبر پيئي گاڏي اها پئي وڃي. يڪدم پنھنجي قسمت تي ڳوڙها ڳاڙي ته اسٽيشن جي ڪاٺائين پليٽ فارم تي سمهڻو پوندو، حالتن سان يڪدم سمجهوتو ڪري هنن ٻن جپانين جي زباني جهيڙي کي ٻڌڻ لڳاسين. جيڪو ڪِري پيو هو اهو ٻئي کي چئي رهيو هو ته تو مون کي ڌڪو ڏنو، مون کي پنھنجو ٽيليفون نمبر ڏي ته سڀاڻي پوليس کي ٻڌايان. ۽ اڳلو اها ئي ورندي ڏيندو رهيو ته مون توکي ڪونه ڪيرايو، تون پاڻهي ٿاٻڙجي ڪِري پئين. آئون توکي فون نمبر نه ڏيندس.
اسان کي ويجهو بيٺل ڏسي هو اسان کي چوڻ لڳو ته توهان هن جو فون نمبر مون کي وٺي ڏيو. پر اڳلي جو اهو ئي ضد ته جڏهن منھنجو ڏوهه ئي نه آهي ته نمبر ڇو ڏيانءِ...۽ اسان پنھنجي منھن کلندا رهياسين ته جپاني پنھنجي اصول تي ڪيڏو اٽل آهن. هن کي نمبر نه ڏيڻو آهي سو نٿو ڏئي. اتي اسان پارو هجي ته ٻئي کي ويتر خوار خراب ڪرڻ لاءِ غلط نمبر ڏئي ڇڏي ها، پر هي جپاني ڪوڙ به نٿا ڳالهائين.
هڪ دفعي ٽرين ڇڏائي وڃڻ ڪري صبح جو پھرين ٽرين ۾ چڙهياسين. ٻه جپاني ڪمپليٽ سوٽن ۾ جيڪي اسان وانگر سڄي رات پليٽ فارم تي ويٺا هئا، انهن مان هڪ ساڳي پاسي ويندڙ ٽرين ڏي وڌڻ لڳو، جنھن پاسي کان رات هتي پھتو هو. منھنجي ياد ڏيارڻ تي هو شايد غلط پاسي ڏي پيو وڃي جو رات جو گهر وڃڻ لاءِ هن پاسي جي ٽرين لاءِ آيو هو ته وراڻيائين:
”گهر ته هونءَ ئي نه ويس سو نه ويس، هاڻ گهر وڃي ڪھڙي ڌوڙ پايان، گهٽ ۾ گهٽ آفيس ته وقت تي وڃي پھچان...“ ۽ آفيس ڏي ويندڙ ٽرين ۾ هليو ويو.
بھرحال اسين ڌاريان سڌرياسين يا نه پر رات جو ٽرينون ۽ بسيون بند ڪري جپان جي حڪومت پنھنجي ملڪ جي ماڻهن کي رات جو دير تائين رلڻ پنڻ کان دلشڪستو ضرور ڪيو آهي. هرڪو آخري ٽرين ڇٽڻ جي ڊپ کان ان کان اڳ وارين گاڏين ۾ گهر پھچيو وڃي ۽ رات جا ڪافي ڪلاڪ ننڊ ڪري صبح جو فريش ۽ چست ٿي آفيس يا فئڪٽري پھچي ٿو ۽ پنھنجو پنھنجو ڪم صحيح طرح سر انجام ڏئي ٿو.
هتي جي هڪ ٻي ڳالهه قابل غور ۽ نوٽ ڪرڻ جي اها آهي ته اونهارو هجي يا سيارو، هر ڪو ٻار ٻچو پنھنجي گهر يا فليٽ ۾ سکيو ويٺو آهي. ٻارن جا اسڪول ساڍي اٺين کان پنجين تائين آهن، ان ۾ جيڪا ڪجهه ڊوڙ ڊڪ ڪرڻي پوي ٿي اها ڪن ٿا، ان بعد گهر جي دريءَ تي به نٿا بيھن. ٻاهر گهٽيءَ ۾ نڪري رستن تي کيڏڻ يا دانھون ڪرڻ ته ٿي پري جي ڳالهه. اسان جي ٻارهن ماڙ ۾ گهٽ ۾ گهٽ 120 کن فليٽ هوندا ۽ ايڏيون ڏهه ٻارهن عمارتون اسان جي بلڊنگ جي چوڌاري آهن، پر مجال آهي جو هيٺ رستي تي يا پنھنجي پنھنجي عمارت جي هيٺان ٻارن جون رڙيون ٻڌڻ ۾ اچن. هتي جو ڪلچر ڪجهه اهڙو آهي جو اسڪول کان اچڻ بعد ٻار وهنجي ٿوري دير هوم ورڪ ۽ ٽي وي ڏسي ماني کايو اٺين نائين تائين سمهيو رهن ۽ پوءِ صبح جو ڇھين ساڍي ڇھين پاڻهي اُٿيو تيار ٿين، ڇو جو هنن جي ننڊ پوري ٿيو وڃي ۽ صبح جو نه فقط پاڻهي اٿن پر فريش به محسوس ڪن. اسان وٽ ڪيترا ٻار اسڪول ويندي پنڪيون کائيندا نظر ايندا. هو به ڇا ڪن؟ مائٽن سان گڏ رات جو ٻي تائين ٽي وي يا وي سي آر تي فلمون ڏسن، پوءِ ننڊ پوري ڪيئن ٿئين. مائٽ ته کين اسڪول موڪلي، بلڪ تڙي پاڻ وري سمهي ننڊ پوري ڪن. ٻار گهٽ ننڊ جي ڪري وڃن موڳا ۽ نٺر ٿيندا.
هڪ ٻي ڳالهه جيڪا هرڪو ڌاريون هتي جپان ۾ اچي نوٽ ڪري ٿو ته رستي تي گاڏين جا هارن نه برابر وڄن ٿا. مڃيان ٿو ته سڌريل ملڪن ۾ گاڏين وارا اجايو سجايو هارن وڄائي اڳين گاڏين وارن ۽ ان پاڙي ۾ رهندڙ ڀاتين کي ڊسٽرب نٿا ڪرڻ چاهين، پر جپاني ٻين ڳالهين سان گڏ گاڏي هلائڻ ۾ ايڏا Polite ۽ ٻئي جو خيال رکڻ وارا آهن جو ڪڏهن ڪڏهن سڄو ڏينھن گذري ويندو آهي پر هارن جو آواز ڪن تي نه پوندو آهي.
اڄڪلهه هتي سج پوري ساڍي ستين وڳي لھي ٿو. ساڍي نائين بجي ڌاري سومهڻي (عشاء) جي نماز پوري ڪري پنج ڇھه منٽ بالڪنيءَ ۾ اچي بيھندو آهيان ته رستن تان گاڏين جي اڃا چڱي اچ وڃ هوندي آهي، پر فوٽ پاٿ تقريباً ويران ٿي چڪا هوندا آهن. ڪو رکي رکي ماڻهو لنگهي ويندو آهي يا ڪڏهن پوري فئملي (زال مڙس) پنھنجي ننڍي ٻار ۽ پوڙهي ماءُ پيءُ سان گڏ پسار ڪندي نظر ايندا آهن. تعجب جي ڳالهه آهي ته هيڏي وڏي شھر جي هن چھل پھل واري علائقي ۾ به جلدي ماٺ ٿيو وڃي. ڏهين تائين ته بنھه ماٺ لڳيو وڃي. جيتوڻيڪ يورپ وارا به ڪم ۽ آرام کي پنھنجي پنھنجي وقت تي ترجيح ڏين ٿا پر اهي به ايڏو جهٽ گهرن ۾ داخل نٿا ٿين، جتي خاص ڪري اونهاري ۾ ته يارهين بجي تائين رستن ۽ گهٽين ۾ نه فقط ماڻهن جي هلچل پر جوان ڇوڪرن ڇوڪرين جون دانھون ڪوڪون ۽ ٽھڪ ويندي ٻارن جون رڙيون لڳيون رهنٿيون. پر جپاني سڄي دنيا کان مختلف آهن. سنگاپور جي ماڻهن کي حڪومت جي ڏنڊي ۽ ڳرن ڏنڊن Disciplined بنايو آهي پر جپانين جو ڪلچر ئي اهو آهي. سندن اها Built-in عادت آهي ته سوير سمهجي، سوير اٿجي ۽ اوڙي پاڙي جو خيال ڪجي. زور سان ڳالهائڻ يا بلڊنگ جي اندر توڙي ٻاهر دانھون ڪرڻ کي عيب سمجهيو وڃي ٿو. ڇنڇر يا آچر ڏينھن ٻارن کي ڊوڙڻ ڊڪڻ، اسڪيٽ يا اسڪوٽر (موٽر سائيڪل نه پر Skates ۽ Skiing جھڙيون ڦيٿن لڳل تختيون) هلائڻ لاءِ موڪل ڏيندا پر بلڊنگ جي ٻاهران نه. جيتوڻيڪ هر بلڊنگ جي ٻاهران ان بلڊنگ جي اڌ جيترو پٽ خالي ڇڏيل رهي ٿو پر هو پاڙي اوڙي جو سک ڦٽائڻ بدران پنھنجي ٻارن کي ڪنھن پارڪ يا ميدان ۾ وٺي ويندا. اهڙين ڳالهين لاءِ هو پاڻ کي تڪليف ڏيندا پر پاڙي جي ماڻهن کي ڊسٽرب نه ڪندا. سنگاپور وانگر جيتوڻيڪ هتي ڪو اهڙو قاعدو ٺھيل نه آهي پر ان قسم جا اخلاقي قاعدا هتي جي ماڻهن جي دلين تي سالن کان اڪريل آهن، جن تي هو سختيءَ سان عمل ڪن ٿا. گذريل ٻن مهينن ۾ مون فقط هڪ دفعو ڇوڪرن ڇوڪرين جي کلڻ ۽ ٻارن جي ڳالهائڻ جو آواز ٻڌو . ڊوڙ پائي بالڪنيءَ مان ڏسڻ آيس ته اسان جي بلڊنگ يا ڀر واري بلڊنگ جون چار پنج ڇوڪريون ۽ هڪ ٻه ڇوڪرا پنھنجي ننڍنڀائرن ڀينرن سان گڏ دارون(ڦٽاڪا) ساڙي رهيا هئا. هنن پاڻ سان هڪ پليٽ آندي هئي، ان تي ميڻ بتي ٻاري ان مان پنھنجيون دارونءَ جون شيون ٻاري خوش ٿي رهيا هئا. پر انهن ۾ ڪا به ٺڪاءُ ڏيڻ واري يا پري اڏامي وڃڻ واري نه هئي. سڀ شيون جل ڦل نموني جون هٿ ۾ جهلي ٻارڻ واريون هيون يا هڪ ئي هنڌ ٻري رنگين روشني ڪڍڻواريون هيون. پاڻ سان گڏ هڪننڍو دٻو آندو هئائون، جنھن ۾ انهن ٻرندڙ شين جون لوهي تارون يا بچيل کوپا وڌا ٿي، متان سندن مان ڪنھن جو هٿ انهن گرم تارن کي لڳي وڃي. آخر ۾ هو ان سموري ڪچري سميت، سڀ سامان کڻي گهر ڏي روانا ٿيا.
ان واقعي بعد ڪالهه هڪ اٺ ڏهه سالن جو ٻار هڪ ڦيٿي واري سائيڪل هلائي رهيو هو. مون يڪدم احسن ۽ ايمان کي سڏ ڪيو ته ڏسو هي هلائي پيو، توهان به پنھنجي سائيڪل هيٺ وڃي هلايو، پر ٻنهي اهو چيو ته اهو ٻار غلط ڪم ٿو ڪري.
”اسان کي مِس چيو آهي ته بلڊنگس اڳيان ڇڏيل ميدان ٻارن جي کيڏڻ لاءِ ناهي.“ هنن ٻڌايو.
جپان جي ٻارن جي ننڍي هوندي کان وٺي سٺيون ڳالهيون سيکارڻ ۾ ماءُ پيءُ کان وڌيڪ ٽيچر (ماسترياڻي) جو وڏو هٿ آهي، جيڪا ڪنڊرگارٽن ۽ نرسريءَ کان وٺي ٻارن کي اها سُتي وجهندي رهي ٿي ته هيئن هلجي، هيئنوهجي، هيئنکائجي، هيئن بس ۾ لھجي چڙهجي، هي ڳالهيون سٺيون آهن، هي خراب آهن .... وغيره.
اسان ڏهه سال جپان ۾ ايندا ويندا رهياسين ۽ پنھنجو پاڻکي هنن جي اصولن مطابق رکڻ جي ڪوشش ڪندا رهياسين، پر هينئر ٿو ڏسجي ته اڃا دهلي دُور آهي. احسن ۽ ايمان کان روز نئين ڳالهه جي خبر پوندي رهي ٿي. ڪنھن سان ڳالهائڻ يا بس ٽئڪسي لاءِ بيھڻ وقت بند ٿيل ڇٽي اڳيان سڌي ڪري جهلي بيھجي (جيئن بندوق جو منھن هيٺ ڪري بيھجي ٿو) ٿوري به Angle تي جهلڻ هتي خراب سمجهيو وڃي ٿو، جوان تان ٽميل پاڻي ٻي تي ڪري سگهي ٿو ۽ پوءِ چوڌاري نظر ڪيم ته سڀني جپانينکي ائين ڏٺم ۽ اسان هميشه غلط ڪم ڪندا رهياسين.
هڪ ڏينھن هڪ جپانيءَ کان هتيجي هڪ مشھور ڪتابن جي دڪان ‘Quest’ جو پڇيم. هن ڪجهه رستو ٻڌائڻ شروع ڪيو ته آئون سمجهي ويس ته هو ان دڪان بدران ڪنھن ٻئي دڪان يا لئبريريءَ جو ٻڌائي رهيو آهي، سو سندس ڳالهه کي يڪدم ڪٽي چيم ته اهو نه پرجيڪو ’مارووا‘ شاپنگ سينٽر ڀرسان آهي. هو سمجهي ويو ۽ پوءِ هن اهو رستو ٻڌايو. پر مون ڏٺو ته مون سان گڏ بيٺل احسن Uneasy محسوس ڪري رهيو هو، منھنجي پڇڻ تي چيائين:
”نانا ٻئي جي ڳالهه اڌ ۾ نه ٽوڙيو.“
”ڇو؟ اجايو هن کي غلط دڪان جو رستو ٻڌائڻ ۾ وقت لڳي ها.“ مون وراڻيومانس.
”ها، اهو صحيح آهي. پر هتي ان کي خراب ٿا سمجهن، ڳالهه پوري ڪرڻ بعد چئجيس.“ هن چيو ۽ آئون سمجهي ويس ته هن جو مطلب ڇا آهي. جپان ۾ ڳالهائڻ جي ڌيرج واري Polite ٽون سان گڏ ننڍي وڏي لاءِ تون، توهان، توهان _ جن وغيره قسم جي آدابن سان گڏ، ان قسم جون ڪئين ڳالهيون خيال ۾ رکڻيون پونٿيون. يعني مٿين Case ۾ هن جي ڳالهه Interrupt ڪرڻ بدران کيس سڄي ڳالهه پوري ڪرڻ بعد چئجي ته ”اها ڳالهه ته تنھنجي صحيح آهي پر آئون فلاڻي دڪانجو پيو پڇان.“ هونءَ به ڪنھن جپاني جي ڳالهه ڪٽڻ سان هن جو مونجهارو ڏسڻ وٽان هوندو آهي. اهي ته نارمل ڳالهيون ٿيون، پر سياستدان يا ڪتابن جا نقاد ٻئي جي ڳالهه نه مڃڻ وقت به شروعات Polite نموني سان ڪندا، ته توهان جي ڳالهه ٿي سگهي ٿو پنھنجي جاءِ تي درست هجي، تمام سٺو خيال ٿو لڳي، پر منھنجي خيال ۾ هيئن هجڻ گهرجي...“
هتي پنھنجي گهر جي بالڪنيءَ جي ڳالهه ڪري رهيو هوس، جتي بيھي هو اکائڻ، چوڌاري جو نظارو ڪرڻ سان گڏ گذريل وقت ۾ جهاتيون پائڻ لاءِ خوبصورت Outlet ملندو اٿم. ڪڏهن ڪڏهن سامهون جا جبل ۽ اتي ننڍڙا ننڍڙا هارين نارين جا گهر ڏسي جپاني ليکڪن مشيما يوڪيو، تڪاشي((Takashi Atoda، نڪاگامي، (Kenji Nakagami)، ڪاواباتو ياسو ناري ۽ ڪينزابورو (Oe Kenzburo) جھڙن جي ناولن جا بئڪ گرائونڊ ياد اچي ويندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن هتي جونچوڌاري ٺھيل گهڻ ماڙ عمارتن جي عمارت سازيءَ تي غور ڪندو آهيان ته ڪڏهن انهن جي مٿان وڏن اکرن ۾انهن جا جپانيءَ ۾ لکيل نالا پڙهڻ جي ڪوشش ڪندوآهيان. ڪن ڪن عمارتن جا انگريزي ءَ ۾ به نالا لکيل آهن، جيئن Koeo, Sky-Mansion, Best Kosan, Toto وغيره. Toto فليٽن واري عمارت هتي جي مشھور ٽوٽو ڪمپنيءَ ٺاھي آهي، جنھن جا ٺھيل ڪموڊ دنيا ۾ مشھور آهن، جن ۾ ميوزڪ ۽ خوشبوءِ جي اسپري اچڻ کان علاوه اليڪٽريڪلي بلڊپريشر، ٽيمپريچر ۽ هاڻ شگر ليول پڻ چيڪ ڪرڻ جو بندوست رکيل آهي. پنھنجي بالڪنيءَ مان چوڌاري نظر ايندڙ اوچين بلڊنگن، مونو ريل جي پٽن ۽ رنگين بتين وارن Sign Boards جي وچ وچ ۾ هيٺ زمين سان مليل پراڻي زماني جا ڪنڊائتين ڇتين وارا گهر پڻ آهن. اڄ کان 22 سال اڳ هي سڄو شھر هھڙين جهوپڙين جھڙن گهرن جو ڳوٺڙو هو، جن جي وچ مان نانگ وانگر ڪو پڪو رستو لنگهيو ٿي. هنن وڏين بلڊنگن ۽ مٿان هلندڙ مونو ريل مان ڪا به اهڙي شيءِ ناهي، جيڪا پنڌرهن سالن کان مٿي پراڻي هجي ۽ اهو ئي حال هنن جي ڀر وارن بندرگاهن، موجي ۽ شيمونو سيڪيءَ جو هو ۽ اهو ئي حال اوساڪا ۽ ڪوبي شھرن جي ٻھراڙيءَ جو هو. اڄ کان پاءُ صدي اڳ جو اهو زمانو اڄ به منھنجي اکين اڳيان ڦري رهيو آهي.