سڪندر ۽ زرينه ڪهڙا مسلمان هئا؟
ڪراچي کان ڪئنٽن ۽ واپس ڪراچيءَ جي مهيني ڏيڍ جي سفر مطابق جهاز هلائيندڙ آفيسرن ۽ خلاصين جي کاڌي خوراڪ لاءِ 40 کن ڪٺل ۽ صاف ٿيل ٻڪريون ۽ ڏهاڪو کن ڍڳين جا ڍانچا (Carcass) ۽ ٻيو سامان مڇيون، ميوو، ڪٺل ۽ ڇليل 200 کن ڪڪڙيون کنيون هيون، جيڪو سامان ان سفر مُطابق صحيح بلڪه قانون موجب گهڻو هو جيئن سمنڊ تي هفتو کن جهاز خراب ٿي بيٺو رهي ته به کاڌي خوراڪ جو سامان کٽي نه... بچي ڀلي پوي. پر هاڻ هيڏي وڏي سفر جو ٻڌي هر هڪ اهو سوچيو پئي ته جهاز جو ڪئپٽن حلال گوشت ڪٿان وٺندو! بهرحال هر هڪ ته نه پئي سوچيو پر اسان ٻن ٽن ڄڻن، جن جو هن پاسي جو سفر پهريون دفعو هو ۽ دنيا جي اڃان واقفيت نه ٿي هئي. اسان اهو ئي سمجھيو ٿي ته مسلمان ۽ حلال گوشت هڪ اسان جي ملڪ ۾ آهن ۽ ٻيو عرب ملڪن ۾. اسان اهو ئي پئي سوچيو ته ان ڪم لاءِ جهاز کي ڪنهن مسلمان ملڪ ڏي هلڻو پوندو پر پوءِ ٻڌڻ ۾ آيو ته ان ڪم لاءِ هن بندرگاهه ڪئنٽن جي ئي ڪاسائين کي آرڊر ڏنو ويو آهي. اهو ٻڌي اسان کي حيرت ٿي ته ڏاڙهي وارو اسان جو ملون ڪئپٽن هن کان اڳ واري بندرگاهه منيلا ۾ ته اسان کي برگر کائڻ کان به منع ڪري رهيو هو، پر هاڻ هن چيني بندرگاهه تي اچي اسان لاءِ جھٽڪي جو گوشت ٿو خريد ڪري!
شامَ جو ڪئنٽن شهر جي سير تي نڪتاسين ته هِتي جي هڪ پارڪ ’Yuexiu‘ ۾ هڪ جھور پوڙهو چيني همراهه مليو، جنهن ٻڌايو ته هُو مسلمان آهي ۽ هِتي جي هڪ يونيورسٽيءَ ۾ شايد ’سن يات سين يونيورسٽي‘ ۾ يا ’سائوٿ چائنا يونيورسٽي‘ ۾ تاريخ جو پروفيسر آهي. اسان کي سندس پروفيسر هجڻ تي تعجب نه لڳو پر هن جي مسلمان هجڻ تي ضرور لڳو.
آئون انهن ڏينهن ۾ 25 ورهين جي ڄمار جو هوس. تاريخ کان بلڪل اڻ ڄاڻ فقط پنهنجي پروفيشن جي سبجيڪٽن جا ڪِتاب پڙهيا هئم يا ڪجهه ناول ۽ افسانا. مون کان خبر ناهي ڪيئن وات مان نڪري ويو ته، ”ڇا چيني به مسلمان آهن؟“
هن پوڙهي چيني پروفيسر جنهن جي ڀرن جا وار به اڇا هئا، مون کي ڪا گهڙي گهوري ڏٺو. ان دوران مون کي به پنهنجي غلطي محسوس ٿي ته اها ڪهڙي فضيلت آهي جو ڪو پاڻ بابت ڪجهه ٻڌائي ته آئون يڪدم ان تي شڪ ڪريان! ظاهر آهي منهنجي ان سوال تي هن اهو ئي سمجهيو هوندو، پر هن ڪاوڙ جو اظهار ڪرڻ بدران مرڪي چيو ته، ”توهان لڳي ٿو ته سيلر (Sailors) آهيو.“ هن جو مطلب هو ته اسان جو واسطو سامونڊي زندگيءَ سان آهي. بعد ۾ مون سان گڏ منهنجي ساٿي جونيئر انجنيئر ٻڌايو ته پروفيسر صاحب جي ان چوڻ جو مطلب هو ته توهان جو ڏوهه ناهي توهان ڄٽ ماڻهو آهيو يعني سمورو وقت سمنڊ تي رهڻ ڪري نه توهان اخبار پڙهو ٿا ۽ نه توهان جو ڪنهن پڙهيل ڳڙهيل سان واسطو پوي ٿو. ان بعد هن پڇيو ته، ”اسان ڪهڙي ملڪ جا مسلمان آهيون؟“
مون فخر سان پاڪستان جو نالو کڻي کيس ٻُڌايو ته منهنجو ان جي ڏاکڻي صوبي سنڌ سان واسطو آهي، جِتي قديمي تهذيب جو موهن جو دڙو آهي ۽ جيڪو Gateway to Islam ٿو سڏجي، جِتي 711 ۾ راجا ڏاهر جي شڪست بعد اسلام آيو، جتان پوءِ ننڍي کنڊ جي ٻين علائقن ۾ پکڙيو.
پوڙهي چيني پروفيسر جي انگريزي به ڏاڍي سٺي هئي (۽ بعد ۾ ته خبر پيئي ته هُو وڏو عرصو آمريڪا جي ڪنهن يونيورسٽيءَ ۾ پڙهائي به چڪو آهي. جِتان ئي هن Ph.D پڻ ڪئي هئي) بهرحال ان پهرين ملاقات ۾ هُو منهنجي ڳالهه ٻڌڻ دوران I Know, I Know چوندو رهيو. ان بعد هن مون کان سوال پڇيو: ”راجا ڏاهر جي وفات بعد توهان وٽ اسلام جي آمد ٿي ۽ توهان جا وڏا جيڪي ٻُڌ يا هندو هئا مسلمان ٿيا. چچ جي ان پٽ ڏاهر جي ڄم جو سال ڇا آهي؟“
آئون اهڙو ڪڇان جهڙي ڀت! انهن ڏينهن ۾ ته مون کي اها به خبر نه هئي ته راجا ڏاهر ڪڏهن تخت تي ويٺو يا ڏاهر ان جو چاچو چندر ۽ پيءُ چچ هندو هئا ۽ جن راءِ گهراڻي جي حاڪمن: راءِ سهاسي يا راءِ سهارس، جن کان حڪومت حاصل ڪئي اهي ٻُڌَ هئا. مون کي رڳو اها خبر هئي ته جهاز ڪيئن ٿو هلي... ان جي انجڻ کي ڪيئن ٺيڪ رکجي... سمنڊ تي مختلف پيش ايندڙ حادثن کي ڪيئن منهن ڏجي.
ٿلهن شيشن واري عينڪ پاتل، هن چيني پروفيسر منهنجي ڪلهي تي هٿ رکي چيو ته: ”توهان جي سنڌ جو اهو حاڪم ڏاهر جنهن کي 711 يا 712 ۾ محمد بن قاسم سنڌ تي چڙهائيءَ دوران قتل ڪيو ۽ ان بعد سنڌ ۾ يعني ننڍي کنڊ ۾ اسلام جي پرچار ٿي، اهو راجا ڏاهر 660 ڌاري ڄائو هو، بلڪه ان جو پيءُ چچ جيڪو 620 واري ڏهي ۾ ڄائو هو. ان وقت چين جي هن شهر گئانگ زو (ڪئنٽن) ۾ ايترا مسلمان ٿي چڪا هئا، جو 627 ۾ ’گئانگ تا‘ روڊ واري ’مسجد هُئائي شينگ‘ ٺهي چڪي هئي. توهان کي چين جي نه فقط هن شهر ۾ پر هر شهر ۾ مسلمان ۽ حلال کاڌو ۽ مسجدون نظرون اينديون.“
بهرحال اڄ، اهي اڌ صدي اڳ واريون ڳالهيون سوچي پاڻ تي کل ٿي اچي ۽ اهو ئي سبب آهي ته ٻاهر پڙهندڙ شاگردن ۽ نوڪري ڪندڙ پنهنجن هم وطنن کي چوندو رهان ٿو ته پنهنجي فيلڊ جا ڪِتاب پڙهڻ سان گڏ دنيا جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ جو به مطالعو ڪريو. ان سان توهان کي ڌارين ملڪن ۾ رهڻ ۽ اتي جي ماڻهن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ خوشي ۽ مزو ايندو. دنيا جا ماڻهو ڄاڻ ۽ محنت ذريعي خبر ناهي ڪهڙا ڪهڙا ڪم ۽ ايجادون پيا ڪن ۽ اسان رڳو مٿي سان اخروٽ ڀڃي يا هڪ هٿ سان ڏنڊ (Push ups) هڻي، گنيز بڪ آف ورلڊ رڪارڊ ۾ نالو لکرائي ٻهه ٻهه پيا ٿيون.
مٿئين چيني بزرگ پروفيسر سان منهنجي ان بعد به ڪجهه سال منهنجي جهاز جي ڪئنٽن اچڻ تي ملاقات ٿيندي رهي. ان بعد اسان جو جهاز ٽن چئن سالن لاءِ چين جي ٻين بندرگاهن سواتو، هنگ چائو، سنگ تائو وغيره ۾ ويندو رهيو. ان بعد هڪ دفعي جڏهن اسانجو جهاز ڪئنٽن (گئانگ زو) بندرگاهه ۾ لنگر انداز ٿيو ته هي پروفيسر نظر نه آيو. شايد گذاري ويو هجي يا پنهنجي ڳوٺ هليو ويو هجي. هو چوندو هو ته هو هاڻ تمام گهڻو پوڙهو ٿي چڪو آهي.... گهڻو وقت ليڪچر ڏئي نٿو سگهي. کيس زور سان ڳالهائڻ تي ساهه ۾ تڪليف ٿئي ٿي. هن جو تعلق ’هوئي‘ (Hui) قبيلي جي چينين سان هو ۽ سندس ڳوٺ چين جي هڪ اتراهين شهر سنان (Tsinan) جي ڀرسان وهندڙ ’هُوانگ هو‘ نديءَ جي ڪناري تي هو. سندس نالو هن وقت مون کي ياد ناهي جو انهن ڏينهن ۾ منهنجو ايترو لکڻ جو ارادو نه هو. انهن ڏينهن ۾ آئون لکڻ جي ارادي سان نه پر ڊگهن سامونڊي سفرن ۾ وقت پاس ڪرڻ لاءِ لکندو هوس، جنهن ڪم لاءِ ڪناري جون رنگينيون ۽ گهمڻ ڦرڻ جون ئي کوڙ ڳالهيون هونديون هيون.
بهرحال چيني مسلمانن جي نالن تان اهو لکندو هلان ته هنن جا نالا ۽ ذاتيون پنهنجي چيني نموني جون ٿين ٿيون ۽ اسان جهڙن ڌارين لاءِ ايترو آسان ناهي جو ڪنهن چيني جي نالي مان اندازو لڳائي سگهون ته هو مسلمان آهي يا ٻوڌي. ڇو جو هنن جي نالن ۾ گهڻو ڪري چيني لفظ ئي اچن ٿا. جيتوڻيڪ ان ڳالهه تي به آئون ڏسندو آهيان ته اسان جا ماڻهو اعتراض ڪندا آهن ته مسلمان ٿي ڪري ڪهڙا نالا اٿن. اهو ان ڪري جو اسان ننڍي کنڊ جي ماڻهن کي ننڍي هوندي ئي اها سُتي پياري وئي آهي ته هر ڳالهه ۾ اسان سٺا ٻيا خراب. مسلمان، اسين صحيح باقي دنيا غلط. ناروي ۽ سئيڊن جهڙن ملڪن ۾ جِتي تعليم خاطر ۽ جهازن جي مرمت ڪري مون کي گهڻو وقت رهڻو پيو ۽ اتي جي مسجدن ۾ وڏو تعداد مڪاني نو مسلم جو نظر اچي ٿو، اتي اسان جي ماڻهن کي هر وقت انهن جي نالن تي اعتراض هوندو هو ۽ ان مسجد جو ترڪ امام سمجھائيندو رهندو هو ته بابا هنن نون مسلمانن پنهنجو نالو ته اسلامي عبدالله، عبدالرحمان، احمد يا محمد رکيو آهي باقي سڃاڻپ يعني هنن جو ڪهڙي ڪڙم قبيلي سان واسطو آهي، ان لاءِ ذات ته ساڳي رهندي. مثال طور قرآن جو انگريزي ترجمو ڪندڙ حيدرآباد دکن جي نوابن وٽان حديث ۽ فقه جي مئگزن ڪڍندڙ نو مسلم انگريز جو نالو ’محمد مارماڊيوڪ‘ هو. هن پنهنجو نالو محمد رکيو پر ذات ساڳي قائم رکي. جيئن Peace چئنل تان هڪ نو مسلم آمريڪن جو نالو ’عبدالرحمان گِرين‘ آهي ۽ سائين هيڏانهن چين ۾ ته مسلمانن جا اهڙا نالا ۽ ذاتيون آهن جيڪي عيسائي ۽ ٻڌ چينين جي نالن وارن اُچارن جا آهن پر ان ۾ به اسان جي سمجھڻ جي غلطي آهي. اسان وٽ جو ڌڻي بخش چنجڻي، ڀليڏنو خاصخيلي، رکيل مورائي ۽ صاحب ڏنو جھتيال جهڙا نالا آهن، جيڪي اسان لاءِ ته اسلامي آهن جو اسان انهن جو مطلب سمجھون ٿا پر سنڌيءَ کان اڻ واقف هڪ عرب يا ايراني مسلمان ان قسم جا نالا ٻڌي چڪر کائيندو ته هي ڪهڙا اسلامي نالا آهن.
چيني ۽ جپاني زبانن ۾ ته نوي سيڪڙو نالا صفتن تي آهن. سٺو گل، ٿڌڙي هير، وڏو ٻيٽ (هيروشيما) وغيره، ڏٺو وڃي ته ان قسم جا نالا اسان وٽ به آهن جيئن ته گل بهار، گل زمان، ويندي سومار، انب گوپانگ، مٺو ڪڇي، سرويچ سجاولي وغيره يعني ڌارئين ماڻهو کي نه نالي مان خبر پوي نه ذات مان ۽ ڪي نالا ته وري اهڙا آهن جيڪي تاريخ ۾ مسلمانن جا هئا ئي ڪونه پر اسان فخر سان رکايو پيا هلون. جهڙوڪ سڪندر، زرينه وغيره. هاڻ جهڙو سڪندر غير مسلم هو تهڙو پورس، پر سڪندر سان گڏ سندس تاريخدان چمچا پئي هليا، جن هن کي پڏائي پڏائي کڻي Great بنايو يعني ’اعظم‘ ته اسان لاءِ به اهو نالو وڏي ڳالهه ٿي ويو. اهڙي طرح زرينا ڪنهن بيبي سڳوريءَ جو نه پر روس جي حاڪم زار جي راڻي زال ’زرينا‘ سڏبي هئي. جنهن پنهنجي مڙس کان وڌيڪَ راسپوٽين جهڙي پاڳل ٻائَي (monk) کي چميو چٽيو ٿي.
هِتي اهو به لکندو هلان ته مسلمان چينين جون ذاتيون جهڙوڪ ما، ها، هُو، ساءِ، زهينگ، وغيره نج اسلامي ذاتيون آهن. هو لفظ محمد صلعم لاءِ ما، مُو يا هان (Han) استعمال ڪن ٿا، اهڙي طرح ’ها‘ حسن لاءِ ۽ ’هُو‘ حُسين لاءِ. ’ساءِ‘ سعيد لاءِ ’شا‘ شاهه لاءِ. Guo يا Koay قمر دين لاءِ Cai يا Chuah عثمان لاءِ، Zheng شمس لاءِ جيئن چين جي منگ گهراڻي جي دور جو مشهور مسلمان ۽ جهازن جو ائڊمرل ’زهينگ هي‘ ٿي گذريو آهي، جنهن جي سفرن جو تفصيلي احوال مون پنهنجي تازي آفريڪا واري سفرنامي ’ممباسا شيدي باڇا همباشا‘ ۾ ڪيو آهي. هن جو اصل نالو حاجي محمود شمس هو پر چين توڙي ٻاهر جي دنيا ۾ کيس Zheng He سڏيو ويو ٿي جيئن اسان سنڌين، ڪڇين ۽ گجراتي مسلمانن ۾ خديجه کي اڪثر ’کَتُو‘ ۽ ذواليخا کي ’جُهلي‘ سڏيو وڃي ٿو.
هڪ ٻه ٻيا اهم چيني مسلمان ياد اچي رهيا آهن جيئن ته چين جي يُنان علائقي جو مشهور اسلامي اسڪالر جو نالو ما ڊيڪسن هو. مشهور امام ۽ چيني قومپرست مسلمان جو نالو ’هُو سانگ شان‘ هو يعني هن جي ذات هُو معنيٰ حسين هئي. اهڙي طرح چين جو مشهور مسلمان جنگي جوڌو ’ما چينگ زيانگ‘ ٿي گذريو آهي. سندس پيءُ ’ما بُو قنگ‘ به چين جي مشهور شخصيت هو.