مارڪو پولو ۽ قبلائي خان تي ڪتاب ۽ فلمون
مارڪو پولو جي سفرنامي ’The Adventures & Marco Polo‘ تي ٺهيل فلم جيڪا اسان ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي پروجيڪٽر تي 1960ع ڌاري ڏٺي اها 20 سال کن اڳ، 1938ع جي ٺهيل هئي جنهن ۾ نوجوان مارڪو پولو انهن ڏينهن جو اسان لاءِ اميتاڀ بچن جهڙو دلپسند ائڪٽر ’گئري ڪُوپر‘ ٿيو هو. بهرحال ان فلم جي ڪهاڻي ڪتابي سفرنامي کان ڪافي مختلف هئي، جنهن ۾ مارڪو پولو (Gary Cooper) پنهنجي پيءُ ۽ چاچي سان گڏ چين وڃڻ بدران مارڪو پولو جو پيءُ نڪولو پولو پنهنجي پٽ کي هڪ ساٿيءَ سميت وينس (اٽليءَ) کان خان بالق (پيڪنگ) چين موڪلي ٿو. رستي تي سندن پاڻيءَ وارو جهاز ٽڪرا ٽڪرا ٿيو ٿو وڃي ۽ هو پريشان (اڄ جي ايران، افغانستان) جي رڻ پٽ بيابانن ۽ تبت جي جبلن مان لنگهي پيڪنگ پهچي قبلائي خان (ائڪٽر جارج باربيئر) جي درٻار ۾ پهچن ٿا. اتي مارڪو پولو جي قبلائي خان جي هڪ راڻي ’چابي خاتون‘ جي مدد سان هن کي نوڪري ملي ٿي. قبلائي خان جي درٻار ۾ احمد نالي هڪ وزير (ايڪٽر باسل راٿبون) هن جي مخالفت ضرور ڪري ٿو. واپسي تي هو شهزادي ڪوڪوچن (ائڪٽريس سگردگريئي) کي چين مان ايران آڻي ٿو.... وغيره وغيره.
اڄ ڪلهه جي هڪ فلم ۾ هيءَ شهزادي چيني ائڪٽريس زو زو (Zhu Zhu)ٿي آهي ۽ درٻار جو ناڻي جو وزير احمد آسٽريليا جو شهري موريشس ٻيٽ جي هندو نسل جو ائڪٽر مهيش جادو ٿيو آهي. سندس وڏا انڊيا جي گورکپور شهر کان ماريشس لڏي آيا هئا. پاڻ 1982ع ۾ وڪٽوريا آسٽريليا ۾ ڄائو. پاڻ مارڪو پولو ۽ Neighbours فلمن ۾ اداڪاري کان مشهور ٿيو. هن بالي ووڊ جي فلم ’ساري ڀائي‘ ۾ به ڪم ڪيو آهي. 2008ع جي هن رومانوي فلم ۾ شبانا عاظمي، بومان ايراني، سنجي سوري ۽ شرمان جوشي پڻ آهن.
ڪوڪوچن شهزاديءَ جو پارٽ ادا ڪرڻ واري 35 سالن جي ’زو زو‘ کان اسان جا چين ۾ پڙهندڙ اسٽوڊنٽ ضرور واقف هوندا جيڪا چين جي سمجهو ته پريانڪا چوپڙا آهي جو ان وانگر زو زو (Zho Zho) اداڪارا سان گڏ ڳائڻي به آهي. بهرحال سندس تعلق فوجي فئمليءَ سان آهي. سندس پيءُ ته بزنيس مئن آهي پر ڏاڏو Zhu Xuzhi جنهن وامپوئا مليٽري اڪيدميءَ مان گرئجوئيشن ڪئي، اهو مائوزي تنگ جي ڏينهن ۾ PLA (پيپلس لبريشن آرمي) جو ميجر جنرل ٿي رهيو.
زو زوءَ ’بيجنگ ٽيڪنالاجي ائنڊ بزنيس يونيورسٽي‘ مان اليڪٽرانڪس ۽ انفارميشن انجنيئرنگ جي ڊگري حاصل ڪئي. زو زو ٻين به ڪيترين ئي فلمن ۾ ڪم ڪيو آهي جيئن ته: شنگهائي ڪالنگ، ڪلائوڊ ائٽلس، سيڪريٽ شيئرز، ’The man with the Iron Fists‘، دي اولڊ سندريلا، وغيره وغيره. زو زو سان اسان جي پاسي، ننڍي کنڊ جي ماڻهن جي سڃاڻپ ۽ دلچسپي ان ڪري به آهي جو هوءَ اڙدو (هندي) به ڳالهائي ٿي ۽ بالي ووڊ جي 2016ع واري هندي فلم ’ٽيوب لائيٽ‘ ۾ سلمان خان جي مخالف ڪم ڪيو اٿس. هن فلم جو ڊائريڪٽر ڪبير خان آهي. فلم ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ هوءَ سال کن اڳ ممبئي آئي ۽ هندي ڳالهائڻ سکي.
قبلائي خان جي درٻار ۾ احمد نالي هڪ مسلمان کي اهم پوسٽ تي هجڻ جو ٻڌي ڪيترن کي حيرت ٿئي ٿي، جو هنن منگول خانن جو پنهنجو قبيلائي ڌرم هو. بعد ۾ ٿيندڙ خان (شهنشاهه) عيسائي ۽ پوءِ ٻُڌ ٿيا. پهريون منگول بادشاهه جيڪو 1295ع ۾ مسلمان ٿيو، اهو ٻوڌي بادشاهه ارغون خان جو پُٽ محمود غازان هو. ارغون خان هلاڪو خان جو پوٽو هو ۽ هلاڪو خان چنگيز خان جو پوٽو هو.
مارڪو پولو قبلائي خان جي درٻار ۾ 1275ع ڌاري پهتو ته اتي هن جي قبلائي خان جي ناڻي واري وزير احمد (سڄو نالو: احمد فناڪَتي) سان ملاقات ٿي، جيڪو مارڪو پولو جي ڪافي مخالفت ڪندو رهيو. عمر ۾ هو مارڪو پولو کان 12 سال وڏو هو. احمد فناڪتيءَ جو واسطو قراخطائي علائقي سان هو. پاڻ وچ ايشيا مان وهندڙ سيحون ندي (Syr Darya) جي ڪناري واري شهر فناڪت ۾ 1242ع ۾ ڄائو. سلطنت خطانيا (الدولته القرا خطانيا) وچ ايشيا جو اهو علائقو آهي جنهن تي هڪ چيني قبيلي ”خطان ييلو“ جي 1124ع کان 1218ع تائين حڪومت رهي جنهن ۾ هن قبيلي جا پنج ڇهه شهنشاهه رهيا. 1218ع ۾ هي علائقو منگولن حوالي ٿي ويو. اڄ ان علائقي جا ڪجهه ڪجهه حصا چين، قزاقستان، ڪرغزستان، منگوليا، تاجڪستان ۽ ازبڪستان ۾ اچي وڃن ٿا. هي ائين اهي جيئن ڪردن جو علائقو ’ڪردستان‘ هاڻ شام، ترڪي ۽ عراق ۾ ورهائجي ويو آهي. ترڪي پاسي Qara (قرا) لفظ جي معنيٰ اها ئي ڪارو رنگ آهي جيڪا اسان وٽ سنڌي ۾ آهي.
ان ۾ ڪو شڪ انهي ته هڪ ناڻي واري وزير جي حيثيت ۾ احمد فناڪتيءَ منگولن جي سلطنت جو خرچ پکو وڏي ڪاميابيءَ سان پئي هلايو. احمد لاءِ اهو پڻ چيو ويو ٿي ته هو ڪرپٽ ۽ رشوت خور ماڻهو هو. قبلائي خان جي ڏينهن ۾ ته هن کي چيف منسٽر جو درجو به ڏنو ويو. احمد سان قبلائي خان جو ايڏو ته قرب هو جو ماڻهن هن کي قبلائي خان ۽ هن جي زال چابي خاتون جو پاليل (Adopted) پٽ سمجهيو ٿي. 1276ع ۾ سانگ گهراڻي جي فتح تي احمد کي اتر سان گڏ چين جي ڏکڻ واري حصي جي خرچ پکي هلائڻ ۽ روينيو ۽ ٽئڪس حاصل ڪرڻ جو انچارج مقرر ڪيو ويو. پر هن پنهنجي عهدي جو غلط فائدو وٺي خوب لُٽ ڪئي ۽ پنهنجي لاءِ پئسو ميڙيو.
مارڪو پولو پنهنجي سفر نامي ۾ احمد جو نالو Bailo Acmat لکيو آهي ۽ ٻڌائي ٿو ته احمد کي 25 پُٽ هئا جن لاءِ هن وڏي ملڪيت ميڙي. احمد عوام ۾ اڻ پسند شخصيت هو پر قبلائي خان جي راڻيءَ جي اَڇا ٻاجهه ڪري ڪو هن جو نالو نٿي وٺي سگهيو. 1281ع ۾ راڻي چابي خاتون جي وفات بعد حالتن منهن موڙيو ۽ مخالفت وارن هن جو سال اندر قتل ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ احمد جي قاتلن کي ڦاهي ڏني وئي پر ساڳي وقت احمد جي ڪرپشن ۽ ڦر مار جون ڳالهيون ٻڌي قبلائي خان حڪم ڏنو ته هن جي قبر کوٽي لاش بکايل ڪُتن حوالي ڪيو وڃي. بعد ۾ سندس هڏن کي بيل گاڏين جي ڦيٿن هيٺيان ٽڪرا ٽڪرا ڪيو ويو. چون ٿا ته قبلائي خان احمد جي سمورن پُٽن کي پڻ مارڻ جو حڪم جاري ڪيو.