شهزادي ڪوڪوچِن جي چِين جي زيتون بندرگاهه مان روانگي
ان نياپي تي قبلائي خان ارغون خان سان شادي ڪرڻ لاءِ هن ڇوڪري ڪوڪو چن (Koko Chin) جي چونڊ ڪئي.
پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ هتي اها ڳالهه سمجهائڻ ضروري سمجهان ٿو جيڪا هنن کي چين منگول جي بادشاهن توڙي هيڏانهن ملائيشيا، برونائي ۽ انڊونيشيا جي شاهي خاندانن بابت مونجهاري جو سبب بڻجي ٿي. مثال طور مٿي بيان ڪيل ايلخاني حاڪم ارغون خان لاءِ لکيو اٿم ته هن جي زال جيڪا گذاري وئي ان جو نالو بلخان خاتون هو. هن پاسي جي تاريخ پڙهڻ وارا جڏهن ارغون خان بادشاهه جي والد اباقا خان بابت پڙهندا ته هنن کي هن جي پَٽ راڻيءَ جو نالو ساڳيو ’بلخان خاتون‘ ملندو. پڙهندڙ اهو سوچي سگهن ٿا ته آيا پيءُ ۽ پٽ جي زال ساڳي بلخان خاتون هئي؟ جيڪڏهن هئي ته ڇا ارغون خان پنهنجي ماءُ سان شادي ڪئي؟ بلخان خاتون ارغون خان جي پيءُ اباقا خان جي زال ضرور هئي، پر ’ارغون خان‘ اباقا خان جي ٻي زال قيتمِش آغاچي (Qaitmish Egechi) جو پٽ هو.
اسان وٽ ايشيا ۽ آفريڪا ۾ توڙي مختلف مذهبن ۾ جتي خاندان ۽ قبيلي کي وڏي اهميت ڏني وڃي ٿي، اتي اهو عام آهي ته ڀاءُ جي گذاري وڃڻ تي ان جي بيواهه زال سان هن جي ٻئي ڀاءُ کي شادي ڪرڻي پوي ٿي جيئن قبيلي جي اها عورت پنهنجي ئي خاندان ۾ رهي. اهڙي شادي لاءِ يورپ جا ماڻهو لئٽن ٻوليءَ جو لفظ Levirate مئريج استعمال ڪن ٿا، پر ڪيترن قبيلن ۽ ڌرمن ۾ بادشاهت ۽ قبيلي جي شان موجب نئون بادشاهه پنهنجي والد جي بيواهه ٿيل اهم راڻيءَ سان به شادي ڪري ٿو، جيڪڏهن اها هن جي سڳي ماءُ ناهي. جيئن ارغون خان بلخان خاتون سان شادي ڪئي جيڪا جيتوڻيڪ پوڙهي هئي پر ڏاڏي پوٽيءَ مان هجڻ ڪري هن کي راڻي بڻائي هن جو ساڳيو شان مان قائم رکيو. چئن پنجن سالن بعد جڏهن بلخان خاتون وفات ڪئي ته ارغون خان پنهنجي ڏاڏي هلاڪو خان جي ڀاءُ قبلائي خان کي سندس لاءِ ڪا اهڙي ڪنوار موڪلڻ لاءِ چيو جيڪا سندن منگول خاندان جي هجي ۽ جنهن کي هو پَٽَ راڻي بڻائي.ڏٺو وڃي ته ايراني افغاني، آذر بائيجاني ۽ ٻيون ان تَرَ جون ته هن وٽ ڪيتريون ئي زالون ۽ سريتون هيون.
ارغون خان جي زال بلخان خاتون جو جنهن منگول قبيلي سان واسطو هو اهو بياد (بيات) سڏجي ٿو. بيات (Bayad) قبيلي جا ماڻهو اڄ به منگوليا ۽ ترڪيءَ ۾ رهن ٿا. 2012ع کان 2014ع تائين منگوليا جو وزير اعظم نورو وين (Norovyan Altankhuyag) پڻ ان قبيلي جو هو جيڪو چنگيز خان، قبلائي خان، هلاڪو خان وغيره جي منگول قبيلي جي هڪ اهم شاخ آهي. ڪوڪو چِن منگول ڇوڪري جيڪا ارغون سان شادي ڪرڻ لاءِ چونڊي وئي اها به ان قبيلي جي هئي. منگولي ٻولي ۾ ڪوڪو جي معنيٰ آسماني بلڪه ’نيرو آسمان‘ آهي. ان ڪري ايران پاسي هن کي نيرگئي (نيري شهزادي) پڻ سڏيندا هئا.
نيري شهزادي (ڪوڪو چن) کي خان بالق (بيجنگ) مان سندس ٿيڻ واري مُڙس ارغون خان ڏي تبريز (ايران) موڪلڻ لاءِ، چين جي منگول حاڪم قبلائي خان خشڪي رستي موڪلڻ چاهيو ٿي. يعني سڄو چين اٺن، گهوڙن، خچرن تي پار ڪري چين جو آخري صوبو سِنڪيانگ، اُڪري شاهراهه ريشم وٺي هندو ڪش ۽ پامار جبل لتاڙي افغانستان ۽ ازبڪستان مان ٿيندو ايران پهچايو ٿي. پر انهن ڏينهن ۾ واٽ تي مختلف علائقن ۾ هلندڙ لڙائين ۽ وبائي مرضن ڪري ايران کان آيل ارغون خان جي سفيرن ۽ خود قبلائي خان هنن کي خشڪيءَ بدران سمنڊ رستي موڪلڻ جو ارادو ڪيو جيڪو رستو انڊيا کان ڦري وڃڻ جو هو. تازو مارڪو پولو انڊيا مان سفارتڪاري جي ٽرپ هڻي آيو هو ۽ هنن ٽنهي فرنگين (مارڪو پولو ۽ ان جي پيءُ ۽ چاچي) به سمنڊ رستي پنهنجي وطن وڃڻ جي پئي ڪئي سو اهو سٺو موقعو هو ته پولو وارا هن ڪوڪوچن شهزاديءَ کي ايران تائين پاڻ سان وٺي وڃن. نئين شهزادي ڪوڪوچن کي ايران پهچائڻ لاءِ وڏي شان مان سان خان بالق (بيجنگ) مان قافلو نڪتو ۽ چين جي بندرگاهه ’قئان زهو‘ پهتو جيڪو انهن ڏينهن ۾ ’زيتون‘ نالي سان مشهور هو. شهزادي، پولو فرهنگين، شهزادي جي خدمتگار مرد عورتن ۽ ايران کان آيل سفارتڪارن کي کڻي وڃڻ لاءِ زيتون بندرگاهه (Quanzhou) ۾ 14 وڏا جهاز تيار ڪيا ويا جن مان هر هڪ تي 4 کوها(Mast) ۽ 12 سڙهه (Sails) هئا. هي 1291ع جي مارچ اپريل جا ڏينهن هئا، جڏهن هن قافلي زيتون بندرگاهه مان سماترا لاءِ لنگر کنيا. انهن ڏينهن ۾ سنگاپور، پينانگ ۽ ڪوالالمپور جهڙا شهر ته وجود ۾ نه آيا هئا. ملاڪا ڳچي سمنڊ مان لنگهڻ وقت هڪ طرف ملاڪا بندرگاهه آهي ته ٻئي طرف انڊونيشيا جو سماترا ٻيٽ. دنيا جي ان حصي ۾ جهازن جو لنگهه ۽ اسٽاپ اتي هوندو هو. هنن جا- يعني چين جي بادشاهه قبلائي خان جا هي جهاز ان زماني جي حساب سان وڏا ضرور هئا پر اڄ جي لوهي جهازن اڳيان اهي وڏيون ٻيڙيون هيون جيڪي بافتي جهڙي ٿلهي ڪپڙي جي سڙهن ذريعي هليا ٿي. يعني هوا انهن جهنڊن جهڙن سڙهن تي لڳي ٿي ته اهي ڪاٺ جا جهاز اڳتي وڌيا ٿي، چين جي بندرگاهه قئانزو کان سنگاپور تائين چيني سمنڊ آهي ۽ سماترا کان ٻاهر کان وٺي ڏکڻ هندستان مدراس/ چينائي تائين خليج بنگال ۽ اتان کان ايران تائين عربي سمنڊ آهي. اهي سڀئي سمنڊ پنهنجي نالي وارا آهن ۽ سال جو وڏو حصو انهن ۾ اهو جوش ۽ ڇتائي رهي ٿي جو طاقتور انجڻ تي هلندڙ اڄ جا لوهي جهاز به انهن جي ڇولين تي ڇوڏي وانگر ڇلڪن ٿا. سو ان وقت جي ٻيڙن تي زال ماڻهوءَ لاءِ سفر ڪرڻ ڪو آسان ڪم نه هو. ڀلي کڻي ان جهاز تي شهزاديءَ لاءِ سونين ڀتين وارو ڪمرو ٺاهيو ويو هجي.
قوانزو بندرگاهه ۾ جيڪواڄ ڪلهه Chinchew به سڏيو وڃي ٿو، ’جِن‘ نديءَ جي ڪناري تي، چين جي ڏکڻ اوڀر ۾ ڪئنٽن ۽ هانگ ڪانگ جي اتر ۾ آهي اتي اسان جي جهازن جو اڪثر اچڻ وڃڻ لڳو رهي ٿو.
هي بندرگاهه تائيوان ٻيٽ جي بلڪل سامهون آهي ۽ انهن بندرگاهن مان آهي جيڪو شروع ۾ ڌارين عرب، ايراني، يورپي سوداگران لاءِ کليل هو ۽ زيتون (Zaiton) جي نالي سان مشهور هو. نه رڳو مارڪو پولو پر ابن بطوطا به هتي آيو هو ۽ پنهنجي سفرنامي ۾ هُن به هن شهر زيتون جو احوال لکيو آهي. هن بندرگاهه مان منگولن جپان ۽ جاواتي حملو ڪيو. هن ۾ ٻڌن جا پگوڊا، هندن جا مندر، مسلمانن جون مسجدون ۽ عيسائين جا گرجا گهر جام نظر اچنٿا. قبلائي خان جي ڏينهن کان يعني منگولن جي يئان گهراڻي کان شنگهائي، ننگبو، گئانگزو ۽ هي شهر زيتون بلي بلي شهر رهيا آهن، جن جي خوشحاليءَ جي هاڪ دنيا ۾ هئي. هي شهر زيتون (قئانزو) ڪارين مِرين (Peppers) ۽ ٻين مصالحن، چينيءَ جي ٿانون، سچن موتين (Pearls) ۽ قيمتي پٿرن جي واپار کان مشهور هو. مارڪو پولو پنهنجي سفرنامي ۾ لکي ٿو ته يئان گهراڻي جي شهنشاهن جي هن بندرگاهه ۾ لڳايل 10 سيڪڙو ڊيوٽيءَ مان وڏي ڪمائي هئي. هو لکي ٿو ته دنيا ۾ ٻه وڏا بندرگاهه آهن: اولهه ۾ مصر جو بندرگاهه سڪندريا ۽ اوڀر ۾ چين جو هي بندرگاهه زيتون. ابن بطوطا به پنهنجي سفرنامي ۾ اهو ئي لکيو آهي ته قوانزو (زيتون) دنيا جو وڏو بندرگاهه آهي. مارڪو پولو چين ۾ سترهن سال رهيو. آخر ۾ چين ڇڏڻ وقت هو، هن بندرگاهه مان پنهنجي وطن ڏي روانو ٿيو. ساڻس گڏ ارغون خان منگول جي امانت شهزادي ڪوڪوچن به هئي.
هنن جو هي ساموندي سفر شروع کان ڏاڍو بدنصيب ثابت ٿيو. هڪ ته سماترا ۾ هنن کي وڏو عرصو لڳي ويو ان بعد مس مس انڊيا جي اوڀر واري ڪناري جي بندرگاهه مئلاپور ۾ پهتا. ان بعد کين ڇهه مهينا کن لڳي ويا جيسين سانوڻي جون هوائون لڳن ۽ پوءِ جهاز سري لنڪا کان ٿيندا انڊيا جي اوڀر ڪناري واري بندرگاهه اليپي (Alleppey) پهتا جنهن جي سامهون لکديپ ٻيٽ به آهن. انڊيا ۾ هنن کي وڏو عرصو لڳي ويو ۽ هو ماڌورا شهر ۾ پڻ ترسيا. مس مس هوائن جو رخ بدليو ۽ هنن انڊيا کان لنگر کنيا ۽ جڏهن پرشيا (ايران) پهتا ته هنن حساب لڳايو ته کين هن سفر ۾ ٻن سالن کان به مٿي عرصو گذري ويو. ان دوران هنن جا جهاز ڪيترائي دفعا طوفانن ۾ سَٽيا، واٽون وسري وين، ڀڳل جهازن جي مرمت ۽ سڙهه سبڻ جو ڪم ڪندا رهيا. سخت جان يورپي ته سامونڊي سفر جي سَٽَ سهي ويا پر بادشاهه جا نمائنده مري ويا. ايران پهچندي پهچندي ارغون خان، جيڪو هنن جي چين ڇڏڻ وقت ئي گذاري ويو ۽ ان جي ڀاءُ ’گي کاتو‘ کي تخت تي ويهاريو ويو هو، اهو به مارجي چڪو هو ۽ هاڻ ارغون خان جو پُٽ ’گازان‘ تخت نشين هو. منگول شهزادي ڪوڪو چن جي شادي شهنشاهه گازان سان رچائي وئي. مارڪو پولو وارا اتان پوءِ ترڪي ۽ يونان مان خشڪي رستي سفر ڪري پنهنجي وطن پهچي ويا.