وِٿ لَو فرام چائنا
آفتاب صاحب ڪافي عرصي کان اسلام آباد ۾ سرڪاري نوڪري ڪري رهيو آهي ۽ ’نئشنل بڪ فائونڊيشن‘ اداري ۾ سيڪريٽري جي پوسٽ تي آهي. جيئن ته مختلف ملڪن ۾ ٿيندڙ ڪانفرنسن، سيمينارن ۽ ٽريننگ ڪورسز لاءِ هن اداري جي آفيسرن کي موڪليندا رهن ٿا سو هڪ اهڙي چين ۾ هلندڙ مهيني جي ٽريننگ لاءِ آفتاب صاحب کي چونڊيو ويو. آفتاب پنهنجي سفرنامي جي شروعات کان اڳ ان چونڊ، جيڪا پهرين ته کانئس ڳجھي رکي وئي پر پوءِ قدرت طرفان سندس ڀلو ٿي ويو، جو پڻ احوال بلڪه ’Suffer نامو‘ لکيو آهي جيڪو پڪ اڄ جي نوجوان سرڪاري ڪامورن لاءِ Guide line ثابت ٿيندو ۽ کيس احساس ڏياريندو ته ان قسم جا موقعا انصاف جي بنياد تي نه پر مِٽي مائٽي ۽ خوشامد جي آڌار تي ماڻهن کي نوازيا وڃن ٿا. ۽ خاص ڪري اسلام آباد ۾ نوڪري ڪندڙ جو تعلق جيڪڏهن سنڌ يا بلوچستان جهڙي ننڍي صوبي سان آهي ته هن لاءِ اهڙن سير تفريحن جي پروگرامن بدران ڌڪا ۽ ٿاٻا هوندا آهن. جيڪڏهن نظر ڏنڀاڻي خاطر انهن کي ڪو موقعو ڏنو به وڃي ٿو ته تڏهن جڏهن سندن ڪو پنهنجو آخري وقت تي بيمار ٿي پوي ٿو يا هن کي ڪا اهڙي مجبوري ٿي پوي ٿي جو هو وڃڻ کان انڪار ڪري ٿو ته پوءِ آفتاب سومري جهڙي تي آخري وقت تي ’اِڇا‘ ٻاجهه ڪئي وڃي ٿي ۽ پوءِ وقت جي کوٽ ڪري هو نه سفر جا ڪاغذ پٽ تيار ڪرائي سگهي ٿو ۽ نه موڪل جو بندوبست ڪري سگهي ٿو.
اسان جي ملڪ جي ماڻهن لاءِ ڌارين ملڪن طرفان مليل اهڙيون دعوتون يا تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪالرون فقط ان ڪري ضايع ٿيو وڃن جو اهي صحيح وقت تي ۽ صحيح ضرورت مندن کي وقت تي ڏنيون نٿيون وڃن. اسان وٽ ڪيترن ئي ادارن ۽ وزارتن ۾ اها پِٽَ رهي آهي ته ان قسم جا آيل دعوت ناما واسطيدار عملدار پاڻ وٽ لڪائي رکندو ۽ پهرين پنهنجي ڪنهن مائٽ يا دوست جي اولاد کي ڳوليندو وتندو جيئن حقدار بدران ان کي عيش ڪرايو وڃي. پوءِ باقي ڪو ڏينهن اڌ وڃي بچندو ۽ پنهنجو ڪو نه ملندو، ته پوءِ مجبور ٿي اداري جي لائق آفيسر کي ڏنو ويندو جيڪو قليل عرصي ۾ سفر جا ڪاغذ پٽ نه ٺهرائي سگهڻ ڪري اڪثر رهجي ويندو آهي. اها ساڳي جھلڪ اسان جي مصنف آفتاب سومري جي چونڊ ۾ به ڏسندائو، پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته آفتاب ڀاڳ وارو هو جو هن جو هڪ ڏينهن اندر سمورو ڪم ٿي ويو ۽ هن کي آخرڪار ولايت جو سفر نصيب ٿي ويو. آئون سندن ان ڳالهه سان بلڪل سهمت آهيان ته ملڪ کان روانو ٿيڻ تائين خوشيءَ جو اظهار نه ڪجي جو ڪا به خبر نٿي پوي ته پنهنجي ئي اداري جو ڪو آفيسر آخري مهل تي به ڪم خراب ڪري سگهي ٿو ۽ پوءِ دوستن ۽ مٽن مائٽن اڳيان شرمندگي ٿئي ٿي. سچ اهو آهي ته اهڙن ڪيترن ئي واقعن کان آئون پڻ واقف آهيان ۽ اسان جي ڪيترن سرڪاري آفيسرن کي تجربو هوندو ته لائق فائق هوندي به هنن کي ولايت وڃڻ جي چانس نه ڏني وئي يا آخري گهڙيءَ تي هنن جي ساڙ سڙئي آفيسر يا ڪنهن حاسد ڪليگ سندن وڃڻ ۾ رخنو وجهي ڇڏيو هوندو. هي اسان جي ملڪ جو ڪلچر ٿي پيو آهي. ان ڪري ڪنهن خوشيءَ جي ڳالهه جي پڪ ٿيڻ تي به Low Profile رکجي ڇو ته: There is always a slip between lip & Cup.
آفتاب هن ڪتاب ۾ جن ٻن ملڪن جو سفرنامو لکيو آهي انهن مان هڪ ’چين‘ اسان جو پراڻو دوست آهي، پر اڄ جي دؤر ۾ اهو انسان لاءِ هيڪاندو اهم آهي جو هن انڊسٽري ۽ ايجويڪيشن ۾ ايڏي ته ترقي ڪئي آهي جو اسان جي انيڪ واپارين ۽ شاگردن جي چين ڏي اچ وڃ وڌندي وڃي. نه فقط اسان جا ماڻهو چين وڃن ٿا، پر چين جا ماڻهو به اسان وٽ ايندا رهن ٿا جو اڄ ڪلهه اسان جي ملڪ ۾ هلندڙ ڪيترن ئي پروجيڪٽن ۾ روڊ رستا ٺاهڻ کان بندرگاهن جي ڊولپمينٽ تائين ۽ گئس ڳولڻ کان اليڪٽرڪ پاور تائين چين جا انجنيئر، سائنسدان ۽ مڪينڪ مستري ڪم ڪري رهيا آهن.
چين جيتوڻيڪ اسان جو پاڙيسري ۽ اهم ملڪ آهي ۽ اسان هر ڏک سک ۾ ان ڏي نظر ڪيون ٿا پر افسوس جو چين بابت احوال يا سفرناما اسان وٽ اڙدو توڙي سنڌيءَ ۾ گهٽ نظر اچن ٿا. اڄ به اسان جي پڙهيل ڳڙهيل توڙي عام ماڻهوءَ کي چين بابت تمام گهٽ معلومات آهي سو اهڙي تناظر ۾ آفتاب سومرو کي جس هجي، جو هن پنهنجن سرڪاري ڪمن ڪارين مان وقت ڪڍي، پنهنجي سفر جو احوال لکيو آهي نه ته ڪيترائي سرڪاري ڪامورا آهن، جيڪي سرڪار جي يا پنهنجي خرچ تي هر سال ولايت جا چڪر هڻندا رهن ٿا، پر هنن کان هڪ مختصر مضمون به نٿو لکيو ٿئي. آفتاب، چين ۾ اتي جي اهم شهرن بيجنگ، شنگھائي وغيره جي مشهور هنڌن تي وڃڻ بعد ان جو احوال به لکيو آهي.
آدمشماريءَ جي لحاظ کان چين دنيا جو اول نمبر ملڪ آهي، جنهن جي آدمشماري ڏيڍ بلين جي لڳ ڀڳ آهي يعني اسان جي ملڪ جي آدمشماريءَ کان گهٽ ۾ گهٽ 7 دفعا وڌيڪَ آهي. سندس پکيڙ 96 لک چورس ڪلوميٽر آهي. ايراضيءَ جي حساب سان چين دنيا جو ٻيو نمبر وڏو ملڪ آهي. پهرين تي روس آهي. چين ۾ 22 صوبا آهن. هر صوبي جي پنهنجي نموني جي چيني ٻولي آهي ۽ ڪي صوبا ته پنجاب کان به وڏا آهن ۽ چين جا چار شهر اهڙا آهن، جن کي ميونسپالٽيون هلائين ٿيون... اهي آهن: بيجنگ، تيان جن، شنگھائي ۽ چانگ قنگ ٻه اهڙا علائقا (region) آهن، جن جي حڪومت جو سسٽم نه رڳو الڳ ٿلڳ آهي پر چين کان مختلف آهي. اهي آهن ’هانگ ڪانگ‘ جيڪو هڪ سؤ سالن لاءِ انگريزن جي قبضي ۾ رهيو ۽ ٻيو ’مڪائو‘ جيڪو پورچوگالين حوالي هو.
چين ايڏو وڏو ملڪ آهي جو هن جي چوڌاري 14 پاڙيسري ملڪ آهن. دنيا ۾ ڪنهن به ملڪ جي بارڊر تي ايترا ملڪ نه آهن سواءِ روس جي... ان جا به 14 پاڙيسري ملڪ آهن. چين جي بارڊر وارا ملڪ آهن: پاڪستان، انڊيا، ڀوتان، نيپال، افغانستان، تاجڪستان، ڪرغستان، قزاقستان، روس، منگوليا، اتر ڪوريا، ويٽنام، لائوس ۽ برما.
هيڏي وڏي ملڪ چين ۾ قدرت طرفان ڇا ڇا نه آهي: نديون نالا، ڍنڍون ڍورا، جبل ماٿريون، رڻ پٽ واديون وغيره. هماليه، ڪاراڪورم، پامير ۽ تيان شان جبلن جون قطارون چين ۽ ڀر وارن ملڪن جي وچ ۾ بارڊر ٺاهين ٿيون. هتي جي مشهور ندي ينگ زي (Yangtze) دنيا جي ٽيون نمبر ڊگهي ندي آهي ۽ ييلو (Yellow) ندي دنيا جي ڇهون نمبر وڏي ندي آهي.
چين جي تهذيب دنيا ۾ بيحد آڳاٽي آهي. هتي عيسوي سن کان به 3000 سال اڳ ماڻهن جي آبادي هئي ۽ ماڻهو ننڍين ننڍين رياستن ۾ رهيا ٿي. سن 221 ق.م ’قن گهراڻي‘ جي حاڪمن انهن تي حملو ڪري هڪ ملڪ ٺاهيو. ان بعد هي ملڪ ڪڏهن وڌندو رهيو ته ڪڏهن ٽُٽندو رهيو ۽ وري ٺهندو رهيو. هڪ ٻئي پويان ڪيترائي گهراڻا چين تي راڄ ڪندا رهيا. سن 1911ع ۾ چين جي آخري گهراڻي کي ٽپڙ ٻڌايا ويا ۽ هي ملڪ ’ريپبلڪ آف چين‘ ٿيو. ٻي جنگ عظيم بعد چين جي ڪميونسٽ پارٽي جي ليڊر ’مائو زي تنگ‘ لانگ مارچ بعد انقلاب آندو ۽ 1 آڪٽوبر 1949ع تي هي ملڪ ’پيپلس ريپبلڪ آف چائنا‘ ٿيو.
اسان جو پاڻيءَ جي جهازن ذريعي چين جي مختلف بندرگاهن ۾ 1968ع کان وڃڻ شروع ٿيو. اڄ جنهن چين ۾ توهان رنگ برنگي ڪپڙن ۾ مرد ۽ عورتون ڏسو ٿا ۽ رستن تي دنيا جون بهترين چمڪندڙ ڪارون ڏسو ٿا، مائوزي تنگ جي ڏينهن ۾ سڀ بلو ۽ خاڪي رنگ جي ڪپڙن ۾ ملبوس هوندا هئا ۽ سڀ سائيڪلن تي سفر ڪندا هئا. فقط پري جي سفر لاءِ سرڪاري بسون هونديون هيون. سڀ سخت پورهئي ۾ مشغول رهيا ٿي. اڄ انهن جي ئي محنتن جو نتيجو آهي جو چين جيڪو موالين ۽ چرسين جو ملڪ بڻجي چڪو هو، چين جيڪو قرضي ٿي چڪو هو ۽ جتي بدامني عروج تي هئي. اڄ اهو چين خوشحال ۽ ماڊرن ملڪ آهي جنهن جو احوال آفتاب سومرو هن سفرنامي ۾ ڪيو آهي. اڄ جو چين ايڪانامي ۾ آمريڪا (USA) ۽ جپان جو مقابلو ڪري ٿو. اڄ چين جا تعليمي ادارا دنيا ۾ بهتر کان بهتر ٿي رهيا آهن ويندي اسان جي ملڪ جا به ڪيترائي شاگرد اعليٰ تعليم لاءِ چين جي مختلف يونيورسٽين ۾ داخلا وٺن ٿا. گذريل سال چين مان ڏهه هزار شاگردن Ph.D ڪئي پنج لک شاگردن B.Sc ڪئي. دنيا جي ڪنهن به ملڪ ويندي آمريڪا مان به ايترا شاگرد نه نڪرندا هوندا. چين جون ٽيڪنالاجي ڪمپنيون هووائي (Huawei) ۽ لينووو (Lenovo) ٽيليڪميونيڪيشن ۽ ڪمپيوٽرن ۾ دنيا ۾ اڳريون آهن.
چين جو خلا ۾ راڪيٽ ڇڏڻ جو پروگرام به اڳ کان اڳرو آهي جنهن تي چين جي عوام کي فخر آهي. 1970ع ۾ چين پنهنجو پهريون راڪيٽ (Satellite) ’ڊانگ فانگ هانگ 1‘ خلا ۾ ڇڏيو ۽ چين ان معاملي ۾ دنيا جو پنجون نمبر ملڪ قرار ڏنو ويو. 2003ع ۾ چين روس ۽ آمريڪا بعد ٽيون نمبر ملڪ ٿيو جڏهن هن راڪيٽ ۾ خلا ۾ ماڻهو پڻ موڪليا.
گذريل سال تهران ۾ رهائش دوران مون کي اتي جون سب وي ريل گاڏيون ڏسي حيرت ٿي. ڪو زمانو هو جو اسان ڪئناڊا جون اتم اعليٰ سمجھندا هئاسين، پوءِ جپان جون ۽ هانگ ڪانگ جون... اڄ ڪلهه دنيا ۾ ايران جون هي ريل گاڏيون ۽ اسٽيشنون صفائي سٿرائي توڙي سيفٽي ۾ بيسٽ سمجھيون وڃن ٿيون ۽ اهي ريل گاڏيون ميڊ ان چائنا آهن! چين ۾ هلندڙ ريل گاڏيون دنيا ۾ سخت مشغول ترين سمجھيون وڃن ٿيون جن ۾ انڊيا وانگر غريب غربو سفر ڪري ٿو، جيڪي جپان جي ريلن وانگر ٽائيم جي پابندي رکن ٿيون. چين ۾ 103200 ڪلوميٽر ريل جا پٽا وڇايل آهن ۽ دنيا ۾ ٽيو نمبر ڊگهو نيٽ ورڪ مڃيو وڃي ٿو ۽ ريل ذريعي چين جا سڀ صوبا ويندي هانگ ڪانگ به ڳنڍيل آهي بس فقط ’مڪائو‘ ٻيٽ ڳنڍيل ناهي. آئون پنهنجي هانگ ڪانگ واري سفرنامي ۾ لکي چڪو آهيان ته اسان جو جهاز هانگ ڪانگ پهچڻ تي ڪيئن اسان ڪولون جي ريلوي اسٽيشن تان ريل ۾ چڙهي چين جي شهر ڪئنٽن تائين هليا ويندا هئاسين. چين کي جپان جي بليٽ ٽرين وانگر هاءِ اسپيڊ ريل گاڏيون به آهن جيڪي 430 ڪلوميٽر في ڪلاڪ جي حساب سان هلن ٿيون. ان قسم جون ريل گاڏيون بيجنگ، گئانگزو ۽ شينزن جي وچ ۾ هلن ٿيون.
ڪيترا ماڻهو اهو ئي سمجھن ٿا ته چين ۾ فقط هڪ چيني ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي پر ائين ناهي. چين جي هر صوبي جي پنهنجي چيني ٻولي آهي، جيڪا ٻي صوبي جي چيني ٻولي کان مختلف آهي ۽ هر صوبي ۾ هڪ يا ٻن اهم چيني ٻولين کان علاوه ٻيون به ڪيتريون ئي ٻوليون آهن، جن کي ڳالهائڻ وارا به لکين آهن جيئن اسان وٽ سنڌ ۾ سنڌي ۽ اڙدو کان علاوه سرائڪي، ڍاٽڪي، ڪڇي، ميمڻي، اوڏڪي ۽ ٻيون به ڪيتريون ئي ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون. هن وقت به چين ۾ 292 ٻوليون زندهه حيات آهن، جن مان ويهارو کن ٻوليون ته ڪروڙين ماڻهو ڳالهائين ٿا جهڙوڪ منڊارن، ڪئنٽونيز، وُو، هُوڪين، ٽيوچو، هَڪا وغيره وغيره. اهي ٻوليون ڳالهائڻ وارا چيني ملائيشيا، سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ ۾ به آهن. هُو جڏهن پاڻ ۾ ملن ٿا ته ملئي يا انگريزيءَ ۾ ڳالهائين. ڇو جو اهي سڀ چيني ٻوليون هڪ ٻئي کان بلڪل مختلف آهن پر مزي جي ڳالهه اها ته سڀني جي لکڻي ساڳي آهي ۽ اها لکڻي شڪلين واري ٿئي ٿي. جيئن اسان وٽ هندي ۽ اڙدو جي لکڻي مختلف آهي پر ڳالهائڻ ۾ ساڳيون آهن.
چين جا ٻه شهر بيجنگ ۽ شنگھائي بيحد اهم آهن ۽ هن ڪتاب جي مصنف آفتاب سومرو جو ٻنهي شهرن ۾ وڃڻ ٿيو آهي. اسان کي به انهن شهرن جو هن ڪتاب ۾ پڙهي، پنهنجا جوانيءَ جا ڏينهن ياد اچي ويا. جڏهن اسان جو جهاز جپان ۽ ڪوريا ويندي چين جي هانگ ڪانگ ۽ شنگھائي بندرگاهن ۾ پڻ ترسندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن شنگھائي کان ريل رستي بيجنگ پهچي ويندا هئاسين. انهن ڏينهن ۾ بيجنگ کي ’پيڪنگ‘ سڏيو ويو ٿي، جيڪو نالو انگريزن پنهنجي سهوليت لاءِ رکيو جيئن ممبئي جو ’بامبي‘، ودودرا جو ’بڙودا‘، قاهره جو ’ڪيرو‘ رکيو.
بيجنگ ٽي هزار سال پُراڻو شهرُ آهي، جنهن کي اڄ تائين ڪيترن ئي نالن سان سڏيو ويو آهي. هن شهر بيجنگ جو نالو 1403 ۾ منگ گهراڻي جي ڏينهن ۾ رکيو ويو. جنهن جي معنيٰ آهي اتراهون گاديءَ جو شهر. چيني لفظ ’جِنگ‘ جي معنيٰ دارالخلافه (Capital) آهي. چين جي سُوئي گهراڻي هن شهر کي زهوجن (Zhuojun) سڏيو ۽ تئنگ گهراڻي جي حاڪمن هن کي فان يانگ (Fanyang). 938 ۾ ٽئنگ گهراڻي جي شڪست تي ’لئٽر جن‘ جي حاڪمن هن شهر جو نالو هڪ دفعو وري پراڻو نالو ’نانجنگ‘ رکيو. منگول سلطنت جي ’قبلائي خان‘ جو جڏهن چين تي قبضو ٿيو ته هن بيجنگ جو نالو ’خان بالق‘ (Khanbaliq) رکيو. منگول ٻوليءَ ۾ ’شهر‘ کي ’بالق‘ سڏين ٿا يعني ’خان جو شهرُ‘.
بيجنگ دنيا جو ٽيون نمبر وڏو شهرُ آهي، جنهن جي اڄ ڪلهه آدمشماري اڍائي ڪروڙ چئي وڃي ٿي ۽ سڄو شهر 14 ضلعن ۾ ورهايل آهي جيئن ڪراچي 5 ضلعن ۾ آهي. بيجنگ چين جي چئن آڳاٽن شهرن مان هڪ آهي. ٻيا ٽي آهن: نانجنگ، لئوينگ ۽ چنگائن (Xian). بيجنگ ۾ يونيسڪو وارن طرفان ست World Heritage Sites آهن: دي فاربڊن سِٽي، آسماني مندر (Temple of Heaven)، اونهاري وارو محل (Summer Palace)، مِنگ گهراڻي جا مقبرا، چين جي عظيم ديوار، گرانڊ ڪئنال ۽ Zhoukoudia. هي شيون آڳاٽي تهذيب ۽ عمارتسازيءَ جون نشانيون آهن جن جي بچاءَ ۽ سار سنڀال لاءِ اقوام متحده طرفان ضروري سمجھيو ويو آهي، جيئن اسان جي ملڪ جون به ڪجهه شيون يونيسڪو وارن دنيا جي ورثي ۾ شامل ڪيون آهن. جهڙوڪ موهن جو دڙو، ٻڌن جو کنڊر تختِ باهي، ٽئڪسلا، لاهور جو قلعو ۽ شالامار باغ ۽ مڪليءَ جو قبرستان.
اسانجي مصنف آفتاب سومري چين جي انهن آڳاٽين شين مان ڪجهه ڏسي انهن جو احوال پڻ لکيو آهي جيئن ته: ’دي فاربڊن سٽي‘ جيڪو مِنگ ۽ قِنگ گهراڻي جي ڏينهن ۾ 1420 کان 1912ع تائين چيني بادشاهن جو شاهي محل هو ۽ هاڻ هي ميوزيم Palace Museum آهي. ٿورو سوچيو ته هن محل ۾ 500 سال شهنشاهن ۽ سندن راڻين ۽ شهزادن شهزادين جا فنڪشن ۽ دعوتون ٿينديون رهيون. هي محلات ائين آهي جيئن شهنشاهه ايران جو تهران ۾، جنهن کي ڏسڻ لاءِ روزانو سوين ماڻهو اچن ٿا ۽ اهو سوچين ٿا ته جڏهن ملڪ جو عوام غربت ۽ ڪسمپرسي جي حالت ۾ جي رهيو هو ته ملڪ جا حاڪم ڪهڙي ته عياشيءَ ۾ هئا. چين جو هي شاهي محل 1406 ۾ ٺهڻ شروع ٿيو ۽ 1420 ۾ ٺهي راس ٿيو. هي 180 ايڪڙن تي آهي ۽ منجھس 980 عمارتون آهن.
بيجنگ کان علاوه مصنف شنگھائي شهر ۾ به ويو آهي. آدمشماريءَ جي لحاظ کان شنگھائي چين جو وڏي ۾ وڏو شهر آهي. شنگھائي چين جي اڀرندي پاسي ان هنڌ تي آهي جتي يانگزي (Yangtze) ندي ’چيني سمنڊ‘ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. سندس هڪ پاسي جيانگسو (Jiangsu)صوبو آهي ته ٻي پاسي زي جيانگ (Zhejiang) آهي. اڳئين زماني ۾ نه هيون ريل گاڏيون نه هوائي جهاز. ماڻهو ٻيڙين ذريعي ڏورانهن ڏيهن کان وڃي نڪرندا هئا ۽ دنيا ۾ اهي شهر مشهور هئا جيڪي سمنڊ يا درياهه جي ڪناري تي هئا. سو شنگھائي به بندرگاهه هجڻ ڪري صدين کان مشهور رهيو آهي.
ڪي ڪي بندرگاهه جيئن انڊيا جو سورت ۽ گوا، پاڪستان جو ديبل وقت سان گڏ ان ڪري به اهميت وڃائي ويٺا جو انهن جي ڀرسان ممبئي ۽ ڪراچي جهڙا وڏا ۽ سڻائا بندرگاهه وجود ۾ ايندا رهيا... پر شنگھائي شروع شروع کان بلي بلي بندرگاهه رهيو آهي ۽ اڄ به اوج تي آهي جنهن جو ڪراچي، ڪولمبو يا بمبئي، بصري جهڙا بندرگاهه مقابلو ڪري نٿا سگهن. شنگهائي ڪنٽينر جهازن کان دنيا جو مشغول ترين بندرگاهه آهي. شنگھائي سياحن لاءِ به پرڪشش شهر آهي جتي ناچ گانا، سنيمائون ٿيٽر، جواخانن ۽ مئخانن کان علاوه ڏسڻ لاءِ ڪيتريون ئي تاريخي شيون آهن جيئن ته ’هئانگ پُو‘ ندي وارو ڪنارو جنهن کي اسان ڌاريان The Bund سڏيون ۽ مڪاني چيني ماڻهو وائي تان (Waitan) سڏين ٿا، پُراڻين عمارتن جي ڪري مشهور آهي، جيئن سنگاپور ندي جي ڪناري تي هاءِ اسٽريٽ. دي بنڊ تي ڪنهن زماني ۾ رڳو بئنڪون ۽ واپاري ڪوٺيون هيون.
شنگھائيءَ ۾ ٻيون به ڪيتريون ئي تاريخي ۽ تفريحي شيون ڏسڻ وٽان آهن جيئن ته فرينچ ڪنسيشن Luwan Xuhi نالي شنگھائيءَ جو هي ضلعو ڪنهن زماني ۾ Paris of the East سڏبو هو جيئن حيدرآباد جو علائقو هيرآباد ڪنهن زماني ۾ خوبصورت ترين علائقو هو.... بهرحال اڄ ڪلهه اهو ته نه آهي باقي شنگھائي جو هي علائقو (French Concession) اڄ به ڏسڻ وٽان آهي جنهن جي Xujiahui شاپنگ سينٽر ۾ دنيا جا پنج وڏا شاپنگ مال آهن. شنگھائي جو يانگ پُو علائقو جتي هتي جون مشهور يونيورسٽيون فُودان (Fudan) ۽ ٽونگ جِي (Tongji) آهن. شنگھائي جي 120 سال پراڻي يونيورسٽي Jiao Tong ڌارين شاگردن کان دنيا ۾ مشهور آهي جتي هو چيني زبان سکڻ اچن ٿا. ملائيشيا وانگر چين جي به هر وڏي شهر ۾ يونيورسٽيون، ڪاليج ۽ ٻيا تعليمي ادارا وڌندا وڃن. سرڪاري يونيورسٽين کان علاوه ڪيتريون ئي خانگي پڻ آهن جن مان ڪجهه هن ريت آهن:
• نيويارڪ يونيورسٽي شنگھائي،
• East-Sea يونيورسٽي
• Sanda يونيورسٽي
• شنگھائي Lixin يونيورسٽي آف ڪامرس، وغيره.
آفتاب سومري پنهنجي هن سفرنامي ۾ بئنڪاڪ جو به احوال لکيو آهي. بئنڪاڪ ٿائلنڊ ملڪ جي گاديءَ جو شهر آهي. ٿائلنڊ جي بلڪل وچ ۾ هجڻ ڪري اسان جي پاسي جون اهي اڏامون جيڪي چين، جپان، ڪوريا ۽ ويندي ملائيشيا ۽ آسٽريليا وڃن ٿيون اهي بئنڪاڪ ۾ ڪجهه ڪلاڪ ترسنديون وڃن ٿيون. آفتاب جي هوائي جهاز جو چين ڏي ويندي ۽ موٽندي وقت گس بئنڪاڪ وٽان هو سو هن اهو بهتر سمجھيو ته واپسي تي بئنڪاڪ ۾ ڪجهه ڏينهن لاءِ ٽڪي پئجي. اهڙي طرح کيس ٿائلنڊ جو هي وڏي ۾ وڏو شهر بئنڪاڪ گهمڻ جو موقعو ملي ويو.
بئنڪاڪ ’چائو فرايا‘ نديءَ تي ائين آهي جيئن اسان وٽ سمجھو ته ڪوٽڙي، هالا، روهڙي وغيره. سنڌو نديءَ ۾ ته پاڻيءَ جي کوٽ ڪري اڄ وڏا ته ڇا ننڍا ٻيڙا به هلي نٿا سگهن جيڪي ڪنهن زماني ۾ عرب، ايران ۽ سلون کان سنڌو ندي جي ڇوڙ وٽ پهچي پوءِ نديءَ ۾ اندر گهڙي ملتان تائين هليا ويندا هئا. ٿائلنڊ جي هن ندي Chao Phraya ۾ ڪافي پاڻي هجڻ ڪري جهازن جي آمد رفت (Navigation) لاءِ ڪار آمد آهي ۽ اسان جا جهاز چائو فرايا نديءَ ۾ اندر گهڙي بئنڪاڪ جي بندرگاهه ۾ اچي لنگر ڪيرائين ٿا. هيءَ ندي بئنڪاڪ شهر جي وچ مان لنگهي ٿي ۽ نديءَ مان نڪتل ڪئنال سڄي شهر ۾ ائين پکڙيل آهي جو ڪيترا ماڻهو بئنڪاڪ جي هڪ علائقي کان ٻئي ۾ پهچڻ لاءِ ٻيڙين ذريعي سفر ڪن ٿا. ڪنهن زماني ۾ ته بئنڪاڪ کي ’اوڀر جو وينس‘ سڏيندا هئا. ياد رهي ته اٽلي (يورپ) جو شهر وينس جي هر گهٽي ۾ پڪا روڊ رستا نه پر ڪئنال آهن ۽ ماڻهو هڪ گهٽيءَ کان ٻي گهٽيءَ ۾ ٻيڙيءَ رستي پهچن. اڄ کان اڌ صدي کن اڳ جڏهن منهنجو جهاز پهريون دفعو بئنڪاڪ ويو ته ان وقت بئنڪاڪ جي ذري گهٽ اها حالت هئي. پوءِ روڊ رستا ۽ پليون ٺهنديون ويون ۽ هاڻ روز بروز اهي ڪئنال بند ٿيندا وڃن، پر اڄ به ٿائي ماڻهو هن درياهه ۽ ان جي ڪئنالن جي ڪپن تي رهڻ پسند ڪن ٿا جو هنن کي باٿ روم، ٽئاليٽ ۽ ڪپڙن ڌوئڻ جي سهوليت رهي ٿي. ان کان علاوه ڀاڄي ڀتي ۽ ٻئي سامان جي خريداري ۾ به هنن کي سهولت ٿئي ٿي جو سوين دڪانن واريون ٻيڙيون هلنديون رهن ٿيون ۽ گهرن جا ڀاتي ٻاهر نڪري گهر جي دِڪين تي بيهي، انهن ٻيڙين کي سڏ ڪري ضرورت جو سامان خريد ڪن ٿا.
بئنڪاڪ شهر جي آدمشماري هڪ ڪروڙ جي لڳ ڀڳ چئي وڃي ٿي. بئنڪاڪ مان روزانو ريل گاڏي ٿائلنڊ جو هيٺيون (ڏاکڻو) اڌ لتاڙي ملائيشيا ۾ داخل ٿئي ٿي جتي پينانگ (بٽرورٿ)، اِپوح، ڪوالالمپور ۽ ’جوهور بارو‘ جهڙين ريلوي اسٽيشنن تان ٿيندي سنگاپور پهچي ٿي. ملائيشيا ۾ رهڻ دوران ڪيترا دفعا ريل رستي بئنڪاڪ آيس. هڪ دفعو ته سنگاپور کان بئنڪاڪ تائين 72 ڪلاڪن ۾ پهتس. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هنن سرسبز ۽ جابلو ملڪن ۾ ريل جو سفر بيحد خوبصورت رهي ٿو.
بئنڪاڪ نه ڪوالالمپور، نئروبي يا اسلام آباد وانگر تازو اڏيل شهر آهي ۽ نه بنارس، قاهري ۽ ڪيوٽو وانگر آڳاٽو شهر آهي. سيام (ٿائلنڊ جو شروع ۾ نالو سيام هو ۽ اڄ به اتي جي مشهور ٻليءَ کي سيامي ٻلي سڏيو وڃي ٿو) جي ’آيوٿايا بادشاهت‘ جي ڏينهن ۾ يعني 15 صدي ۾ بئنڪاڪ چائو فرايا نديءَ جي ڪناري تي ائين ننڍڙو ڳوٺڙو هو جيئن سنڌو ندي جي ڪناري تي درٻيلو (ڊڀرو). بئنڪاڪ شهر جي شڪل ۾ 19 صديءَ ۾ آيو ۽ صحيح معني ۾ ترقي 1960ع واري ڏهي کان 1980ع واري ڏهي ۾ ڪئي. هي اهي سال هئا جن ۾ اسان جو بئنڪاڪ ۽ ٿائلنڊ جي ٻين شهرن ۾ اچڻ وڃڻ ٿيندو هو ۽ اسان خود پنهنجين اکين سان نه رڳو بئنڪاڪ کي پر ڪوالالمپور ۽ سنگاپور کي ماڊرن ٿيندو ڏٺوسين، روڊ رستا، بسون ريل گاڏيون، اسپتالون اسڪول ويندي قاعدا قانون، هر ڳالهه ۾ اهي شهر ۽ ملڪ اڳ کان اڳرا ٿيندا ويا. اڄ اهي شهر يورپ جو ڏيکُ ڏين ٿا ۽ اسان جو شهر ڪراچي ۽ ملڪ پاڪستان جيڪو 1970ع واري ڏهي تائين به انهن مٿين شهرن کان ته ڇا پر ڪوريا جهڙي ملڪ کان به بهتر هو اهو اڄ ڪيترو پستيءَ ۾ ڪرِي پيو آهي.
ٿائلنڊ ۽ ملائيشيا ۾ جيتوڻيڪ سعودي عرب ۽ ڪويت وانگر بادشاهت قائم آهي پر سٺن سياستدانن، حاڪمن ۽ انهن طرفان مقرر ڪيل سخت قاعدن قانونن، امن امان ۽ انصاف ڪري اهي ملڪ ڪٿان جو ڪٿان وڃي نڪتا آهن. ڪو زمانو هو جو انهن ملڪن جا شاگرد اعليٰ ۽ بهتر تعليم لاءِ اسان جي ملڪ ۾ ايندا هئا. اڄ اسان جا شاگرد انهن ملڪن ڏي وڃي رهيا آهن. ٿائلنڊ جون پنج پراڻيون يونيورسٽيون بئنڪاڪ ۾ آهن. جن مان ڪنگ مونگڪوت يونيورسٽي آف ٽيڪنالاجي، چولا لونگڪارن يونيورسٽي ۽ ماهي دل يونيورسٽي دنيا جي ٽاپ يونيورسٽين مان آهن.
مون کي اميد آهي ته آفتاب سومرو ٻئي دفعي ٿائلنڊ ۾ ڪجهه وڌيڪَ ڏينهن گذاري نه فقط بئنڪاڪ جو احوال تفصيلَ سان لکندو پر ٿائلنڊ جي ٻين شهرن چانگ مائي، سونگڪلا ۽ هانيائي وغيره جو پڻ قلمبند ڪندو. کيس هن ڀيري چين جي ڏاکڻن شهرن بيجنگ ۽ شنگھائي ۾ رهڻ لاءِ ته ڪافي ڏينهن ملي ويا پر ٻئا دفعي هو اسلام آباد کان باءِ روڊ چين جي اولهه پاسي يعني ڪاشغر ڏي به وڃي ان پاسي جي چين جو به احوال لکندو.