چِين جو صوبو سِنڪيانگ
چين دراصل تمام وڏو ملڪ آهي. ايراضيءَ جي حساب سان به ته آدمشماريءَ کان به. چين اسان جي اتر ۾ گلگت بلتستان ۽ افغانستان کان شروع ٿئي ٿو ته اوڀر ۾ ڪوريا ۽ جپان سان وڃيو لڳي. چين جا ماڻهو انيڪ ٻوليون ڳالهائين ٿا جن مان هر هڪ کي اسان ڌاريان کڻي ’چيني ٻولي‘ سڏيون ٿا پر انهن جو وڏو تعداد آهي ۽ هڪ صوبي جي مادري ٻولي ٻئي صوبي جو چيني نٿو سمجهي سگهي. ملائيشيا ۾ جيڪي چيني رهن ٿا انهن جي به ڪا هڪ ٻولي ناهي. اهي گهڻو ڪري چين جي فقط ڏکڻ اوڀر وارن صوبن جا چيني آهن پر انهن جون به ڪيتريون ئي زبانون آهن، جيئن ته منڊارن، ڪئنٽونيز، هوڪين، هاڪا، ٽيوچو، فوزو، هئنانيز، فُوچو، هوڪ چيو، گان، وو، وغيره، جيئن اسان جي ننڍي کنڊ ۾ ڏسجي ته فقط وڏيون ٻوليون ئي ڪيتريون آهن جيئن ته هڪ سنڌي نه مهاراشترا صوبي جي مرهٺي سمجهي سگهندو ۽ نه ڪي پي ڪي جي پشتو. هڪ راجستاني نه ڏکڻ هندوستان جي تامل، تيلگو يا مليالم سمجهي سگهندو نه بلوچستان جي بلوچي ۽ بنگال جي بنگالي- جيتوڻيڪ ڏٺو وڃي ته انڊيا جون اهي رياستون يا اسان جي صوبن جي وچ ۾ هڪ هزار ڪلوميٽرن جو فاصلو مس آهي ۽ ايراضيءَ ۾ اهي چين جي صوبن کان تمام ننڍا آهن.
چين ۾ 22 صوبا آهن ۽ چار اسلام آباد ۽ ڪوالالمپور وانگر فيڊرل يونٽ آهن، جيڪي ميونسپالٽيون سڏجن ٿيون ۽ انهن جو مرڪز سان سنئون سڌو واسطو آهي. اهي چار آهن: بيجنگ، شنگهائي، تيانجن ۽ چنگ ڪنگ. انهن کان علاوه چين ۾ 5 خودمختيار علائقا آهن. جيئن ته تبت ۽ منگوليا وغيره. انهن مان هڪ خود مختيار علائقو سنڪيانگ پاڪستان سان باءِ روڊ مليل آهي ۽ اسلام آباد کان چين جي ان علائقي جي مشهور شهر ڪاشغر تائين 700 ڪلوميٽرن جو فاصلو آهي. ڪار ذريعي تيرهن چوڏانهن ڪلاڪن ۾ پهچيو وڃجي.
چين جي اوڀر وارن صوبن جي، جن جي بندرگاهن ۾ اسان کي جپان ۽ ڪوريا پاسي ويندي ۽ موٽندي جهاز کي وٺي وڃڻو پيو ٿي انهن جي ٻولي، ماڻهن جي پوشاڪ، شڪل شبيهه، مذهب چين جي صوبي سنڪيانگ کان بلڪل مختلف آهي جيڪو اسان جي ملڪ جي اتر سان ملي ٿو. پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ هتي اهو لکندو هلان ته اسان جو پاڙيسري چين جو صوبو سنڪيانگ (Xinjiang) چين جي سڀني صوبن کان وڏو آهي. سندس پکيڙ 16 لک چورس ڪلوميٽر آهي يعني چين جي هن صوبي مان اسان جهڙا ٻه ملڪ ٺهي وڃن ڇو جو سڄي پاڪستان جي ايراضي 882000 چورس ڪلوميٽر آهي ۽ صوبو سنڌ جنهن جي ايراضي 141000 چورس ڪلوميٽر آهي سنڪيانگ صوبي مان ٻارهن ٺهي وڃن. سو ان مان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته چين جو هي خودمختيار صوبو ڪيڏو وڏو آهي. هن صوبي جي هڪ طرف اسان جي ملڪ جو گلگت ۽ بلتستان ملي ٿو ته ٻين پاسن کان منگوليا، روس، قزاقستان، تاجڪستان ۽ انڊيا ملي ٿو. ان ڪري چين جي هن صوبي جي صدين کان واپار وڙي ۾ اهميت رهي آهي. مشهور شاهراهه ريشم (Silk Road) هن صوبي مان لنگهي ٿو. هن صوبي جون سرڪاري ٻه زبانون آهن. هڪ مقامي ٻولي اويغُر (Uyagur) ۽ ٻي منڊارن آهي جيڪا چين جي ڪجهه ٻين صوبن، سنگاپور ۽ تائيوان جي به سرڪاري ٻولي آهي. پاڪستان جي اتر ۾ مشهور قراقرم هائي وي (KKH) جيڪو اسلام آباد کي ڪاشغر سان ملائي ٿو، خنجراب پاس مان لنگهي ٿو. ڪاشغر ڪوهه تيان شيان (جبلن) جي قدمن ۾ درياهه ڪاشغر جي ڪناري تي سطح سمنڊ کان 1290 ميٽرن جي اتاهينءَ تي آهي. خوقند، سمرقند، الماتي ۽ ٻين مشهور واپاري ۽ ثقافتي شهرن کان ايندڙ رستن جي وچ ۾ هجڻ ڪري ماضيءَ ۾ هي شهر ڪاشغر سياسي ۽ ڪاروباري مرڪز رهيو آهي. کانئس 200 ڪلوميٽرن جي فاصلي وٽان شاهراهه ريشم لنگهي ٿو جيڪو اولهه ڏکڻ طرف بلخ ۽ اولهه اتر ڏي فرغان ڏي وڃي ٿو. هن تاريخي شهر ڪاشغر جو نالو اسان جي شاعر ڊاڪٽر علامه اقبال پنهنجي هڪ شعر ۾ به بيان ڪيو آهي.
ايڪ هونگي مسلم حرم ڪي پاسباني ڪي ليي
نيل ڪي ساحل سي ليڪر تا بخاڪ ڪاشغر