متحرڪ نوجوانن جي سگهه کي عمل سان سلهاڙجي
* اولين ترجيح ڪنهن نه ڪنهن سياسي ڌر سان سلهاڙجڻ کي ڏيڻ گهرجي، جنهن ۾ سياسي ڌر سان سوچ ٿوري گهڻي به هلندي هجي، ان جو حصو ٿيڻ گهرجي. سياسي پارٽين اندر سمجهداري ۽ پنهنجي سوچ رکندڙ ماڻهن لاءِ گهڻو ڪري دروازا بند آهن، پر پوءِ به سياسي ڌرين سان سلهاڙجڻ، لاتعلق رهڻ کان وڌيڪ بهتر آهي.
* جيڪڏهن ڪنهن ڪارڻ سياسي پارٽيءَ جو حصو نه ٿي سگهجي، ته پوءِ ڪنهن سماجي، ادبي يا فڪري فورم جو حصو بڻجي تبديليءَ جي عمل جون ٻيون واٽون تلاش ڪرڻ گهرجن، اهي سمورا ڪم جيڪي سنڌي سماج جي گدلي سينور ۾ ڪي لهرون پيدا ڪري سگهن، اهي سياسي عمل جو حصو آهن ۽ انهن سان سياسي جدوجهد کي هٿي ملندي. لکڻ، نوجوانن سان سياسي معاملن ۽ قومي ترقي جي معاملن تي خيال ونڊڻ، سماج دشمن قوتن کي وائکو ڪبو رهڻ، علمي ادبي ۽ فڪري ويهڪون ڪرڻ، ٻولي ۽ ثقافت جي واڌ ويجهه لاءِ اڳڀرايون ڪرڻ وغيره جهڙا ڪم به سماج اندر اُٿل پُٿل کي جاري رکندا ۽ جمود پسند قوتن کي ڪمزور ڪندا.
* رڳو سرڪار کان ادارا بهتر بنائڻ جا مطالبا ڪرڻ بجاءِ موجود ادارن جي مالڪي ڪجي ۽ جي وسيلا موجود هجن ته نوان ادارا تعمير ڪجن. سرڪاري اسڪولن ۾ جيڪڏهن ماستر نه پڙهائي ته واسطيدار اختيارن کي خطن، ٽيڪسٽ، ميسيجز وسيلي ڄاڻ ڏئي، سندن نشاندهي ڪجي. ساڳئي وقت پنهنجو وقت ۽ وسيلا سيڙائي ان اسڪول کي بهتر بنائڻ جي ڪوشش ڪجي. سنڌ ۾ هزارين پڙهيل لکيل نوجوان ڳوٺن ۽ شهرن ۾ موجود آهن. جيڪڏهن اهي پنهنجي ويجهي اسڪول کي هفتي ۾ هڪ اڌ ڏينهن به رضاڪاراڻي طور ڏين ته سنڌ جي تعليم جي ڀينگ ٿيڻ کان بچائي سگهجي ٿو.
* جيڪڏهن ٿورا گهڻا وسيلا اجازت ڏين ته اسڪول، هنري سکيا جو مرڪز، ڪمپيوٽر سينٽر يا انگريزي جي سکيا جو مرڪز قائم ڪري، سنڌ ۾متبادل ادارن جو ڄار وڇائجي. اهي ادارا تعليم، صحت ۽ ٻين سماجي خدمتن جي شعبي ۾ قائم ڪرڻ گهرجن، ته جيئن سماج اندر ادارن جي خيال کي ڪنهن حد تائين ڀري سگهجي. انهن خدمتن عيوض مناسب اجورو حاصل ڪرڻ ۾ ڪابه خرابي ناهي. سنڌ جي ڪيترن ئي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ اهڙا ادارا قائم ڪيا ويا آهن، جن جي تعداد ۽ معيار کي وڌائڻ جي ضرورت آهي. ڪراچي ۽ پنجاب جي اڪثر علائقن ۾ اهڙا ڪيئي ادارا موجود آهن، جيڪي سرڪار جي سهڪار کان سواءِ پنهنجي مدد پاڻ هيٺ هلي رهيا آهن. سنڌ ۾ ڊاڪٽر اديب رضوي، نثار صديقي، مختيار سمون، قربان منگي، نور احمد ميمڻ، ڊاڪٽر ڀٽي، ڊاڪٽر سليمان شيخ سميت ڪيترن ئي سماج سڌارڪن پاران اهڙا ادارا قائم ڪيا ويا آهن. اهي ته رڳو ڪجهه مثال آهن، اهڙا ٻيا به ڪيئي ادارا هوندا، جن جا حوالا ڏيئي سگهجن ٿا. سماج کي سرڪار جي آسري تي ڇڏي رڳو پِٽڪو، مذمتون ۽ مطالبا ڪرڻ جي بجاءِ پنهنجو هاڪاري ڪردار ادا ڪرڻ وڌيڪ بهتر عمل آهي. ان قسم جا ادارا پڙهيل لکيل وچولي طبقي جي انهن هزارين ماڻهن کي جنم ڏئي سگهن ٿا، جيڪي وڏيرن جي اوطاقن تي جتيون گسائڻ بدران پنهنجي ٻانهن جي ٻل تي اڳتي وڌندا ۽ سماج ۾ نوان لاڙا پيدا ڪن.
* هر ممڪن ڪوشش ڪري نياڻين کي تعليم ۽ روزگار جي موقعن لاءِ همٿائجي، سنڌي سماج پنهنجي اڌ آبادي کي گهرن ۾ واڙي ويهارڻ سان ڪابه ترقي نه ڪري سگهندو، جن ماڻهن جو خيال آهي ته عورتن کي برابر جا حق ۽ آزادي ڏيڻ سان سماج ۾ انتشار پکڙجندو، انهن کي سمجهڻ گهرجي ته اڄ تائين عورتن کي غلام رکڻ جي باوجود جيڪو انتشار پيدا ٿيو آهي، ان جا ذميوار ته مرد آهن پوءِ ساڳي دليل هيٺ کين به گهرن ۾ واڙڻ گهرجي. تجربي ثابت ڪيو آهي ته سماجي اوسر جي عمل ۾ عورتون وڌيڪ ذميواراڻو ڪردار ادا ڪن ٿيون ۽ کين روايتن يا مذهب جي نالي تي چوديواريءَ ۾ رکڻ سان سماج جي ترقي کي ڌڪ لڳو آهي. وچولي طبقي جي اوسر ۽ جاگيرداراڻي مدي خارج سماج کي ڊاهڻ لاءِ عورتن کي مکيه ڌارا ۾ آڻڻ انتهائي ضروري آهي. سياسي جدوجهد توڙي سماجي تبديليءَ جي عمل ۾ اهي غير معمولي ڪردار ادا ڪري سگهن ٿيون.
* مٿئين وچولي طبقي کي گهرجي ته سنڌ ۾ سيڙپ ڪاريءَ جا نوان طريقا متعارف ڪرائي. جاگيردار طبقي جي خواهش رهندي ته اهي مدي خارج زرعي نظام کي ماڻهن مٿان مڙهي رکن. اهو ئي ڪارڻ آهي جو سنڌ ۾ مارشل لا هجي يا نام نهاد جمهوريت اهي سنڌ ۾ ننڍي وچولي صنعتڪاري کي هٿي ڪڏهن نه ڏينديون. ڀوتارن کي خبر آهي ته صنعتڪاري ۽ اُسرندڙ سرمائيداري سندن مڙهيل سماجي نظام جو موت آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو اهي خيراتي اسڪيمن لاءِ ته بجيٽن ۾ اربين رپيا رکندا آهن پر ننڍي ۽ وچولي ڪاروبار يا صنعت لاءِ ٽَڪو به خرچ ٿيڻ نه ڏيندا. هونئنءَ به اڄ ڪلهه جي مارڪيٽ اڪانومي واري دور ۾ سرڪاري سيڙپڪاريءَ جي جاءِ خانگي سيڙپڪاري والاري رهي آهي. پنجاب ۾ گهريلو صنعت ۽ خانگي ڪاروبارن سماجي ڍانچن ۾ تبديلي آندي آهي ۽ اتي پرڏيهي امدادي ادارا جهڙوڪ يو ايس ايڊ وغيره به سرڪاري ادارن کان وڌيڪ خانگي ادارن سان گڏجي ڪم ڪرڻ کي اوليت ڏين ٿا. سنڌ اندر اُسرندڙ وچولي طبقي کي وڏيرن جي ڪاٽڪن ۽ ڌاڙيلن هٿان مفلوج رکيو ويو آهي. سنڌ ۾ هر وقت چاليهه، پنجاهه ماڻهن جو ڌاڙيلن وٽ يرغمال هجڻ ۽ حڪومت پاران ڪوبه عملي قدم کڻڻ بجاءِ وڏيرن کي کُلي ڇوٽ ڏيڻ ان حوالي سان هڪ مثال آهي. ڀوتارڪو ٽولو سماجي تبديليءَ کي روڪڻ لاءِ هر طرح جا ڪريل طريقا استعمال ڪري رهيو آهي، پر ان کي اهو اندازو ناهي ته سندن پرماري نظام جا ڏينهن ڳڻجي چڪا آهن ۽ اهو هوريان هوريان پنهنجي انجام ڏانهن وڌي رهيو آهي. جيڪڏهن ان ٽولي پنهنجو ڪردار نه بدلايو ته هڪ ڏينهن سنڌ واسي سندن اهو حشر ڪندا، جهڙو فرانس ۽ چين جي انقلابن دوران ٿيو هو. ايڪهين صديءَ ۾ دنيا ۾ هاڻي ماڻهن کي غارن جي دور ۾ گهڻي عرصي تائين واڙي نه ٿو رکي سگهجي.
* سنڌ جي هنرمند ۽ پڙهيل لکيل نوجوانن کي گهرجي ته ڳوٺن ۾ ويهي وڏيرن ۽ سندن پگهاردارن کان خيراتي نوڪريون وٺڻ بدران شهرن ۽ ٻين ملڪن ڏانهن منهن ڪن. روزگار ۽ نوڪري ٻه الڳ شيون آهن. ڪراچي، لاهور ۽ ٻين شهرن ۾ واجبي هنر رکندڙ ماڻهو سرڪار جي سترهين گريڊ جيتري ڪمائي آرام سان ڪري سگهي ٿو. رڳو ڊگريون کيسي ۾ کڻي سفارشي نوڪرين لاءِ در در ڌڪا کائڻ بجاءِ شهري مارڪيٽن ۾ پير رکجي. بنيادي هنرن جهڙوڪ بجليءَ جوڪم،گاڏين جي مرمت، ايئرڪنڊيشنڊ ۽ فرجن جي مرمت، موبائيل فون ۽ ڪمپيوٽر جي مرمت، پلمبرنگ، هيوي مشينري آپريٽر جهڙن هنرن جي هر وقت کپت آهي ۽ هٿ ميرا ڪندڙ ماڻهو پنهنجو ضمير ميرو ڪندڙن کان وڌيڪ ڪمائي سگهي ٿو.
سنڌي سماج کي تبديليءَ جي هڪ اهڙي ڌونڌاڙ جي ضرورت آهي، جيڪا مدي خارج سماجي ڍانچي جون ديوارون ٽوڙي سگهي. هڪ ڀيرو سنڌ اندروني غلاميءَ جا ٻنڌڻ ٽوڙي ورتا ته ٻاهرين غلاميءَ جو مقابلو ڪرڻ نسبتن آسان آهي. سنڌ اندر هڪ تمام وڏي لڪل توانائي موجود آهي، جنهن کي متحرڪ ڪرڻ جي گهرج آهي. سنڌ ۾ جنهن به ڌر کي تبديليءَ لاءِ ڪا جدوجهد ڪرڻي آهي، ان کي نوجوانن کي فوڪس ڪرڻ گهرجي. متحرڪ نوجوانن جي ان سگهه کي اڳتي هلي، سياسي عمل سان سلهاڙي سگهجي ٿو. اليڪشن ۾ اهو ئي نوجوان ڪنهن مرحلي تي ڀوتارڪي ديوار کي ڪيرائي سگهي ٿو. هزارن جي انگ ۾ اهڙا نوجوان ڳوٺن ۽ شهرن ۾ ڀوتارڪي راڄ کي سياسي عمل ۾ جهڪائي سگهن ٿا. تبديليءَ جي جاکوڙين کي ان ڳالهه ۾ ويساهه رکڻ گهرجي ته ڪرپشن، حرام خوري، سفارش ۽ شارٽ ڪٽ مان جان آجي ٿي وئي ته سنڌي سماج ڏهاڪن جو خسارو سالن ۾ پورو ڪري وٺندو.
(روزاني ڪاوش، اربع 30 اپريل 2014ع)