ڀوتارڪي غلاميءَ مان نجات کي ڪيئن ممڪن بڻائجي؟
نئين سنڌ جي اڏاوت لاءِ ضروري آهي ته، جنهن به شعبي ۾ ممڪن هُجي نون ۽ بهتر ادارن جا بُنياد رکجن، ان ڏس ۾ شُعبن جي ڊِگهي فهرست ٺاهي سگهجي ٿي. مثال طور سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ اقتصادي ترقيءَ تي ريسرچ جو ڪم ڪندڙ ادارا، سماجي خدمتن جهڙوڪ تعليم، صحت، پِيئڻ جو پاڻي ۽ شهري ترقيءَ جون گُهرجون پُوريون ڪندڙ ادارا، سنڌ جي مسئلن تي ٻين صُوبن جي ماڻهن/ادارن، بين الاقوامي سطح تي ڪم ڪندڙ ادارن، سفارتخانن ۽ ٿنڪ ٽينڪس سان لهه وچڙ ڪرڻ جا ادارا، هُنري سکيا ڏيندڙ ۽ خانگي شعبي ۾ ڪيريئر ٺاهڻ ۾ نوجوانن جي واهر ڪندڙ ادارا، عورتن جي ترقي ۽ سندن مسئلن جو تدارڪ ڪندڙ ادارا، انساني حقن بابت آواز اُٿاريندڙ ادارا، پرڏيهه ۾ روزگار ۽ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ واهر ڪندڙ ادارا، چٽا ڀيٽيءَ وارن امتحانن ۽ پرڏيهه ۾ اسڪالرشپس لاءِ تياري ۽ رهنمائي ڪندڙ ادارا وغيره قائم ڪرڻ جي ضرورت آهي. پنجاب ۾ خانگي شعبي ۾ اهڙن ادارن جو هڪ وڏو ڄار وڇايل آهي، جيڪو اُتان جي پڙهيل لکيل ماڻهن بنا ڪنهن سرڪاري واهر جي پاڻ قائم ڪيو آهي، اهي ادارا نه رُڳو پڙهيل لکيل ماڻهن لاءِ آمدنيءَ جو وسيلو بڻيل آهن پر ساڳئي وقت لکين نوجوانن کي فائدو پڻ ڏيئي رهيا آهن. سنڌ ۾ به اهڙيون اڳڀرايون ٿيون آهن پر اُنهن جو ڳاڻيٽو ۽ سَگهَه اڃا گُهربل ضرورتن کان گهڻو گهٽ آهي، ان عمل کي وڌائڻ جي گُهرج آهي. جيڪڏهن ضلعي سطح تي اهڙن ادارن جو ڄار پکيڙجي ته سنڌ واسين کي سرڪاري خيراتن وارا ڪارڊ کڻي قطارن ۾ تذليل ڪرائڻ ۽ سماج جو رَت چُوسيندڙ ڀوتارن جي دَرن جا ڌِڪا نه کائڻا پوندا. حُڪمران طبقن جي خواهش آهي ته، عوام کي پاڻ ڀرائيءَ بجاءِ محتاجي ۽ خيرات تي هلائي کين پنهنجي غلاميءَ ۾ رکجي ته جيئن سندن رَت پِياڪ راڄ قائم رهي.
ان ڏس ۾ ٻيو ڪم سنڌ واسين، خاص ڪري نوجوانن کي شهري علائقن، ٻين صوبن توڙي پرڏيهه ۾ وڃي تعليم ۽ روزگار حاصل ڪرڻ جي مهم هلائڻ وارو ڪرڻ گُهرجي. سنڌي نوجوان کي سرڪاري نوڪريءَ واري غلاماڻي سوچ کان ٻاهر نڪرڻ گُهرجي. جيڪڏهن چِترال، گلگت ۽ فاٽا جا ماڻهو اچي سنڌ جي شهرن توڙي ٻهراڙين ۾ ننڍا ڪاروبار ۽ مزدوريون ڪري سگهن ٿا ته آخر اسان کي سواءِ سرڪاري نوڪريءَ جي، روزگار جا ٻيا رستا ڇو نٿا نظر اچن؟ سنڌ ۾ هزارن جي انگ ۾ نوجوان پٽيوالي، ڪلارڪي، ماستريءَ لاءِ درخواستون کڻي اسلام آباد ۽ ڪراچيءَ ۾ سيڪريٽريٽ ۽ اسيمبلي عمارتن ٻاهران ڌِڪا کائيندا رهن ٿا، گَهر جو سامان وڪڻي به هُو انهن سفارشي نوڪرين لاءِ پنج پنج لک رُپيا رشوت ڏيڻ لاءِ آتا آهن. اڄ کان ٻه ٽي ڏهاڪا اڳ جيڪي ماڻهو سنڌ ۾ رُڳو ڪپڙن جو پراڻو وڳو پائي هٿين خالي پهتا هئا، اهي محنت مزدوري ۽ ڪاروبارن وسيلي اڄ شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ ملڪيتن ۽ وڏن ڪاروبارن جا مالڪ بڻجي چُڪا آهن. سنڌ ۾ هاڻي تعلقي سطح جي ننڍن شهرن توڙي روڊن جي ڪنارن تي اُنهن ماڻهن جو قبضو آهي. جيستائين سنڌي نوجوان سرڪاري نوڪريءَ واري مدي خارج خواهش مان جان آجي ڪرائي هُنري روزگار ۽ ننڍن ڪاروبارن ڏانهن لاڙو نه ڪندو، اسان ڀوتارڪي غلاميءَ مان جان آجي نه ڪرائي سگهنداسين. نوڪريءَ لاءِ وڏيرن، وزيرن، سندن ايجنٽن ۽ ڪامورن کي جيتري رشوت ڏيڻ لاءِ اسان جا نوجوان تيار ويٺا آهن، ان رقم مان شهري علائقن ۾ ننڍي ۽ وچولي درجي جا ڪاروبار شروع ڪري سرڪاري نوڪريءَ کان وڌيڪ آمدني حاصل ڪري سگهجي ٿي. ان سان نه رُڳو سنڌي نوجوان وڏيرن ۽ ڪرپٽ مڊل ڪلاسي وڏيرن جي غُلاميءَ کان آجا ٿيندا پر سنڌ ۾ هڪ اهڙو پاڻڀرو وچولو طبقو اُسرندو جنهن جا پيرَ رشوتي بيساکين بجاءِ مارڪيٽ ۾ کُتل هوندا. سنڌ ۾ ڀُٽي جي دور کان اُسريل وچولو طبقو اڃا تائين سرڪاري نوڪرين ۽ رشوت جي پئسي تي پاڙ رکيو بيٺو آهي. اهڙو وچولو طبقو سماج جي اوسر ۾ هاڪاري ڪردار ادا ڪرڻ بجاءِ نئين وڏيرڪي طبقي ۾ بدلجي وڃي ٿو ۽ عوام جو استحصال نون طريقن سان ڪري ٿو. سنڌي سماج جي گهاڙيٽي ۾ بُنيادي تبديلي تڏهن ايندي، جڏهن سنڌ ۾ پنهنجي پورهئي ۽ جاکوڙ سان مارڪيٽ ۾ جاءِ والاريندڙ وچولو طبقو هر پاسي نظر ايندو.
صُوبي اندر ڪراچي، ٻين صُوبن جي شهرن ۽ پرڏيهه ۾ تعليم ۽ روزگار لاءِ نڪرڻ جا ڪيترائي فائدا ٿيندا. هڪ ته جنهن ماڻهوءَ سنڌ جي ٻهراڙيءَ واري جمود جو شِڪار ٿيل سماج ۾ جنم ورتو ۽ اُتي ئي زندگي گُذاري آهي، اُن زندگي ۽ سماجَ جا ٻيا ماڊل ڏٺا ئي ناهن، اُن لاءِ وڏيرن سان ويجهڙائپ، مقامي سطح تي طاقت رکندڙن سان واسطا ۽ رشوتي نوڪري زندگيءَ جي وڏي ۾ وڏي حاصلات آهن. غلاميءَ جي ان گول دائري ۾ ڦِرندي زندگي گذارڻ سبب کين انفرادي زندگي ۽ گڏيل سماجي ڪاروهنوار جي باعزت مُتبادل رستن جو تمام گهٽ تجربو حاصل ٿيو آهي. شهرن ۾ اچي کين اهو پتو پوندو ته جنهن ڪائونسلر، ناظم، ميئر ۽ اسيمبلي ميمبر تائين پُهچ هن لاءِ خُواب هُئي، اهي شهرن ۾ ڪيئن ماڻهن جي هٿن جي پهچ ۾ هوندا آهن ۽ ڪهڙي طرح شهرن ۾ هُو ماڻهن سان معاملا ٺيڪ رکڻ جا جتن ڪن ٿا. جيتوڻيڪ شهري سياست تي به طاقتور ڌُرين جا قبضا هُوندا آهن، پر پوءِ به هنن کي ماڻهن کان اها غُلامي ڪرائڻ جي همت نه ٿيندي آهي، جهڙي ٻهراڙين ۾ نظر اچي ٿي. 2010ع جي ٻوڏ دوران جيڪي ماڻهو ٻهراڙين مان پهريون ڀيرو حيدرآباد يا ڪراچي پهتا هُئا، اُنهن مان گهڻن جي لاءِ شهري زندگي عجب نظاري جيان هُئي، اهو ئي سبب آهي جو اُنهن جو هڪ وڏو انگ ڳوٺن ڏانهن موٽڻ بجاءِ شهرن ۾ رهڻ لاءِ آتو هو، جنهن کي اسان جي حڪومتي وڏيرن امدادن جا ڏَٽا ڏئي ڳوٺن ڏانهن واپس موڪليو ته جيئن سندن اوطاقون آباد رهن. سنڌ جون ٻهراڙيون برابر سونَ جهڙيون هُونديون پر هاڻي اهي سنڌي سماجَ جا ڪَنَ ڇِني رهيون آهن، تنهن ڪري وڏيرن جي انهن گهاڻن مان نڪري سنڌ ۽ ٻين صُوبن جي شهرن ۾ اچڻ جي ضرورت آهي. ٻهراڙين مان شهرن ڏانهن مُنتقل ٿيڻ هڪ رواجي سماجي عمل آهي، جنهن کي حُڪمران ٽولن جي سازشن سان گڏ اسان جي پنهنجي ڪوتاهين گُهربل رفتار سان ٿيڻ ناهي ڏنو. ٻهراڙين مان سنڌي ماڻهن جي شهرن ڏانهن آمد سان سنڌ جي شهرن تي ميري اَک رکندڙ قُوتن ۽ سنڌ بابت اگرا مُطالبا ڪندڙ ڌُرين جا واتَ بند ڪرڻ ۾ به مدد ملندي. ڪراچيءَ کي سنڌ سان ڳنڍي رکڻ لاءِ ٻهراڙين ۾ مُظاهرا ڪرڻ بجاءِ لکن جي انگ ۾ سنڌين کي ڪراچيءَ ۾ آباد ٿيڻ ۽ اُتي جي زندگيءَ ۾ پنهنجو حِصو حاصل ڪرڻ جي ضرورت آهي. سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ ٻين تنظيمن کي گُهرجي ته ڪراچي الڳ ڪرڻ وارن مُطالبن خلاف رڳو مذمتن، هڙتالن ۽ مُطالبن تائين محدود رهڻ بجاءِ ڪراچيءَ کي سنڌين جو شهر بڻائڻ جي حڪمتِ عملي به جوڙين. ان عمل سان هڪ طرف سنڌ جا شهر سنڌ واسين جي ملڪيت بڻجندا، ته ٻئي طرف سنڌ جي سماجي ڍانچي ۾ به وڏي اٿل پٿل ايندي. شهري مارڪيٽن وارو اهڙو وچولو طبقو سنڌ کي ڀوتارڪي پنجوڙ مان به ڪڍرائي سگهندو. تبديلي پسند نيٽ ورڪ ۽ ٻين اهڙن ادارن کي ان مقصد لاءِ هڪ بامعنيٰ مهم هلائڻ گُهرجي. ان ڪم لاءِ ڪراچيءَ ۾ اِيندڙ سنڌين جي واهر لاءِ ڪي مرڪز قائم ڪرڻ جي ضرورت آهي. سنڌ جون قومپرست تنظيمون جيڪڏهن ڪراچيءَ ۾ واهر وارا اهڙا مرڪز قائم ڪري سگهن ته سنڌ جي وحدت قائم رکڻ لاءِ ان کان بهتر ڪم ٻيو ڪو به نٿو ٿي سگهي. سنڌ جا سياسي سماجي ادارا، جن جا مرڪز اڳي ئي ڪراچيءَ ۾ آهن، کين گُهرجي ته اُنهن مرڪزن کي ٻهراڙين مان ڪراچي ايندڙ سنڌين جي واهر لاءِ ڪتب آڻين. اهڙي قسم جي سيڪريٽريٽ لاءِ ڪي ڪروڙين رُپيا گُهربل ناهن، اهڙو انتظام سندن هڪ عوامي جلسي تي ٿيندڙ خرچ کان وڌيڪ نه ايندو. سنڌي نوجوانن کي شهرن ڏانهن آڻڻ لاءِ ضروري آهي ته ٻهراڙين ۾ هُنري سکيا جا ادارا قائم ڪجن، شهري ماحول ۾ هنرمند هٿن لاءِ روزگار جي ڪا به اڻاٺ ناهي. پلمبر، فِٽر، ويلڊر، موٽر مڪينڪ، اليڪٽريشن، واڍا، رازا، موبائيل فون، ڪمپيوٽر، ٽي وي، فرج ۽ واشنگ مشين جي مرمت ڪندڙن لاءِ شهرن ۾ ڪو ڏِينهن روزگار کان واندڪائيءَ جو نٿو هُجي. اهي هُنر رکندڙ ماڻهو شهرن ۾ سورهين، سترهين گريڊ جي آفيسرن کان گهٽ نٿا ڪمائين. ان کان سواءِ ڊرائيور، بيرا، ڇپائي جو ڪم ڪندڙ، درزي، ڀرت جو ڪم ڪندڙ ۽ راڌا به شهرن ۾ ڪڏهن واندا نٿا ويهن. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ اهڙن هُنري سکيا مرڪزن جو ڄار پکيڙڻ جي ضرورت آهي. سنڌ سرڪار يُوٿ ڊولپمينٽ پروگرام شروع ڪري چڱو ڪم ڪيو هو، جنهن کي سفارشن جي ور چاڙهي ماهوار وظيفن جو ذريعو بڻائي ان مان ٿي سگهندڙ حاصلات جي ڀِينگَ ڪئي وئي. ٻهراڙين ۾ اهڙا ادارا قائم ڪرڻ لاءِ ڪا تمام وڏي موڙي نٿي گُهرجي، وچولي طبقي جا ماڻهو اهڙا ادارا قائم ڪري ان کي پنهنجي آمدنيءَ جو ذريعو به بڻائي سگهن ٿا، ته ساڳي وقت هزارين نوجوانن کي ڀوتارڪي غلاميءَ مان نجات به ڏياري سگهن ٿا.
ساڳيءَ طرح سنڌ جي وڏن شهرن ڪراچي، حيدرآباد سان گڏ ۽ ٻين صُوبن جي شهرن ۾ ننڍن ۽ وچولن ڪاروبارن لاءِ انيڪ موقعا موجود آهن، اهڙا ننڍا وچولا ڪاروبار اڌ مُني لَکَ ۾ به شروع ڪري سگهجن ٿا. پٽيوالي ۽ ڪلارڪيءَ تي لکين رُپيا لٽائڻ بجاءِ اهي رقمون ننڍن وچولن ڪاروبارن تي لڳائي وڌيڪ آمدني حاصل ڪري سگهجي ٿي. ڪراچي ۽ لاهور جهڙن شهرن ۾ گاڏڙي تي پڪوڙا، ڇولا ۽ برياني کپائيندڙن جي ڏهاڙي آمدني يقينن ڪلارڪن ۽ پٽيوالن کان سوائي هوندي آهي. جيڪڏهن سياسي سماجي تنظيمون نوجوانن جي واهر ۽ رهنمائي ڪن ته ٻهراڙين جا هزارين بيروزگار نوجوان شهرن ۾ ان قسم جا ڪيترائي ننڍا ڪاروبار ڪري سگهن ٿا. پنهنجي پيرن تي بِيهندڙ اهڙا نوجوان سنڌ جي سماجي جوڙجڪ ۾ وڏي اٿل پٿل آڻي سگهن ٿا. جيڪڏهن سياسي تنظيمون اهڙي طرح رڳو پنهنجي ڪارڪنن کي شهرن ۾ آڻي پاڻڀرو ڪن ته کين نه رڳو ڪميٽيڊ سياسي ورڪرن جي هڪ نئين کيپ ملي سگهي ٿي پر ساڳئي وقت انهن جي طرفان اڳتي هلي ٿيندڙ مالي واهر کين سياسي سرگرمين لاءِ به ڪم اچي سگهي ٿي. ڀتن ۽ قبضن بجاءِ ان قسم جي آمدنيءَ سان سياسي تنظيمون هلائڻ وڌيڪ باعزت طريقو هُوندو.
سياسي ۽ سماجي تنظيمون سنڌ جي وحدت ۽ آئيندي بابت جتي تمام گهڻيون فڪرمند رهن ٿيون، اُتي کين سنڌ جي آئيندي بابت حڪمتِ عملين لاءِ مظاهرن، بيانن ۽ احتجاجن کان اڳتي وڌڻ جي ضرورت آهي. مختلف ۽ منفرد قسم جون حڪمتِ عمليون نين حالتن ۽ چئلينجز لاءِ نوان گَسَ فراهم ڪري سگهن ٿيون.
(روزاني ڪاوش، سومر 14 سيپٽمبر 2015ع)